تاریخچه و محله‌های قدیمی قم
شهر قم، یکی از شهرهای تاریخی و مذهبی ایران، با قدمتی طولانی، همواره از نظر هویت شهری و محله‌های تاریخی جایگاه ویژه‌ای داشته است. در گذشته، شهرها به شدت کوچه‌محور بودند و هر محله با کوچه‌های خاص خود شناخته می‌شد. مردم این محله‌ها، هویت خود را با نام کوچه‌ها و محله‌هایشان معرفی می‌کردند. اما با گسترش شهرنشینی و توسعه شهرها، این هویت‌های کوچک جای خود را به محلات بزرگ‌تر، بلوارها و مناطق شهری دادند.
در دوره‌های مختلف تاریخی، قم از نظر شهرسازی و گسترش شهری تغییرات بسیاری را تجربه کرده است. از زمان صفویه تا دوره قاجاریه، این شهر از محله‌های متعددی تشکیل می‌شد که هر کدام نقش مهمی در شکل‌گیری بافت شهری قم داشتند. در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، توسعه و آبادی قم سرعت بیشتری گرفت و تا اواخر قاجاریه، این شهر از ده محله بزرگ تشکیل می‌شد.
محله‌های تاریخی قم
محله‌های قدیمی قم که هویت تاریخی این شهر را شکل داده‌اند، شامل موارد زیر هستند:
محله آستانه (بقعه حضرت معصومه)
این محله که در اطراف حرم حضرت معصومه (س) قرار دارد، شامل خیابان‌ها و کوچه‌های مهمی مانند:
- خیابان حضرتی (بالا و پایین)
- کوچه حرم
- بازارچه سلامگاه
- کوچه سنگتراشها
- کوچه اعتضادالدوله
محله عشقعلی (یخچال قاضی)
این محله به دلیل وجود یخچال قاضی که در گذشته برای ذخیره برف و یخ استفاده می‌شد، معروف است. کوچه‌های مهم این محله عبارتند از:
- کوچه باغ قاضی
- کوچه سنگتراشها
- کوچه درویش‌ها
- کوچه لب چال
- کوچه حمام گلشن
محله الوندیه
این محله شامل مکان‌هایی چون:
- تکیه خلوص
- گذر شادقلی‌خان
- گذر قاضی
محله چهارمردان
این محله از معروف‌ترین محله‌های قم است و شامل گذرها و کوچه‌های زیر می‌شود:
- گذر گنجی
- کوچه صمصام
- کوچه معمارباشی
- کوچه پنج علی
محله سیدان
این محله نیز از محله‌های قدیمی قم است و شامل کوچه‌هایی مانند:
- کوچه تکیه ماستی‌ها
- کوچه حبیب‌الله بیک
- کوچه زینبیه
محله سنگ‌بند
از محله‌های قدیمی که شامل:
- کوچه تالار
- کوچه چاله بیر
- کوچه چوب پاپا
محله باغ پنبه
این محله از محله‌های تاریخی قم است که شامل مناطقی چون:
- چاله خروس
- کوچه حاج قائمی
- کوچه عربستان
محله مسجد جامع
این محله که از میدان کهنه تا دروازه ری امتداد دارد، شامل کوچه‌هایی چون:
- کوچه قلی جل پشت
- کوچه چال لؤلؤ
- کوچه چال کاظم
محله موسویان
این محله از گذر سنگ سیاه تا دروازه ری امتداد دارد و شامل کوچه‌هایی چون:
- کوچه رضا‌آباد
- کوچه چاله خاکستری
محله اسحاقیه
این محله از دروازه خاکفرج تا چاله خروس و باجک امتداد دارد و شامل مناطقی چون:
- خیابان حضرتی
- گذر کولی‌خان
- حمام چاله
ویژگی‌های تاریخی محله‌های قم
محله‌های قدیمی قم، هویت تاریخی و فرهنگی این شهر را شکل داده‌اند. در این محله‌ها، کوچه‌ها، گذرها، تکیه‌ها، مساجد و حمام‌های عمومی نقش مهمی در زندگی اجتماعی مردم داشتند. بسیاری از این محله‌ها با نام شخصیت‌های تاریخی، مشاغل و ویژگی‌های خاص شناخته می‌شدند. به عنوان مثال:
- کوچه کلاه فرنگی: به دلیل شباهت ساختمان‌های این کوچه به کلاه فرنگی.
- کوچه قلی جل پشت: به دلیل حضور فردی به نام قلی که همیشه کت پاره‌ای بر پشت خود می‌انداخت.
- کوچه چاله کاظم: به دلیل وجود چاله‌هایی که سفالگران شکسته‌های سفال را در آن می‌ریختند.
تحولات شهری قم
با گسترش شهرنشینی و توسعه شهری، بسیاری از این محله‌ها و کوچه‌های قدیمی دستخوش تغییر شدند. خیابان‌کشی‌ها، احداث بلوارها و مناطق جدید شهری، باعث از بین رفتن برخی از این محله‌ها شد. با این حال، برخی از این محله‌ها همچنان بافت تاریخی و هویت فرهنگی خود را حفظ کرده‌اند و به عنوان بخشی از میراث فرهنگی قم شناخته می‌شوند.
جمع‌بندی
محله‌های قدیمی قم، بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی این شهر مذهبی هستند. این محله‌ها با معماری خاص، نام‌های منحصر‌به‌فرد و نقش اجتماعی‌شان، زندگی مردم قم را در گذشته شکل داده‌اند. با وجود تغییرات گسترده شهری، حفظ و احیای این محله‌ها می‌تواند به حفظ میراث فرهنگی و هویت شهری قم کمک کند.
نظر شما