نظریه جرم‌شناسی امیل دورکیم
امیل دورکیم (Émile Durkheim)، جامعه‌شناس برجسته فرانسوی، یکی از بنیان‌گذاران جامعه‌شناسی مدرن است. او در آثار خود به تحلیل پدیده‌های اجتماعی و نقش آن‌ها در ساختار و عملکرد جوامع پرداخته است. هرچند دورکیم به‌طور خاص یک جرم‌شناس نبود، اما نظریات او در زمینه جرم‌شناسی اجتماعی و تحلیل جرم به‌عنوان یک پدیده اجتماعی تأثیرات عمیقی بر این حوزه گذاشته است.
1. مبانی نظریه دورکیم درباره جرم
1.1. تعریف جرم
- از نظر دورکیم، جرم هر عملی است که وجدان جمعی (Conscience Collective) را جریحه‌دار کند و نظم اجتماعی را مختل سازد.
- او می‌گوید: «ما کاری را به‌خاطر جرم بودن محکوم نمی‌کنیم، بلکه از آنجا که آن را محکوم می‌کنیم، جرم تلقی می‌شود.»
- جرم از نظر دورکیم پدیده‌ای نسبی است که تعریف آن به هنجارها و ارزش‌های اجتماعی بستگی دارد.
1.2. جرم به‌عنوان یک پدیده اجتماعی
- دورکیم معتقد است که جرم یک پدیده عادی و طبیعی در جوامع است.
- او جرم را جزئی جدایی‌ناپذیر از زندگی اجتماعی می‌داند و تأکید می‌کند که هیچ جامعه‌ای بدون جرم وجود ندارد.
- از نظر او، جرم به‌عنوان یک پدیده اجتماعی بهنجار عمل می‌کند و برای سلامت و پویایی جامعه ضروری است.
1.3. وجدان جمعی
- دورکیم مفهوم وجدان جمعی را به‌عنوان مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها و هنجارهای مشترک در جامعه معرفی می‌کند.
- او معتقد است که جرم زمانی رخ می‌دهد که فرد یا گروهی از این وجدان جمعی تخطی کنند.
- وجدان جمعی دارای حیات مستقل است و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.
2. جرم به‌عنوان پدیده‌ای به‌هنجار
2.1. دلایل به‌هنجار بودن جرم
- وجود تاریخی جرم:
- دورکیم معتقد است که جرم در تمام جوامع بشری و در طول تاریخ وجود داشته است.
- او می‌گوید: «جرم همزاد زندگی جمعی است و با پیدایش جامعه بشری ظهور کرده است.»
- نقش تحول‌آفرین جرم:
- جرم می‌تواند به تحول اجتماعی، فرهنگی و قانونی کمک کند.
- بسیاری از تغییرات اجتماعی مهم (مانند اصلاحات سیاسی و حقوقی) از طریق مخالفت با هنجارهای موجود و ارتکاب جرم آغاز شده‌اند.
- مثال: مجرمان سیاسی که به‌خاطر مخالفت با استبداد دست به اقدام زده‌اند.
2.2. جرم و تنظیم سلامت اجتماعی
- دورکیم معتقد است که جرم به تنظیم سلامت اجتماعی کمک می‌کند.
- او می‌گوید که وجود جرم و واکنش جامعه به آن، باعث تقویت همبستگی اجتماعی و تقویت وجدان جمعی می‌شود.
2.3. نقش کیفر
- از نظر دورکیم، هدف کیفر نه کاهش جرم، بلکه ارضای وجدان جمعی است.
- او معتقد است که مجازات به‌عنوان نوعی غرامت اجتماعی عمل می‌کند و احساسات جریحه‌دار شده جامعه را تسکین می‌دهد.
3. جرم به‌عنوان پدیده‌ای نابهنجار (بی‌هنجاری)
3.1. مفهوم بی‌هنجاری (Anomie)
- دورکیم مفهوم بی‌هنجاری (Anomie) را برای توصیف وضعیتی به کار می‌برد که در آن هنجارها و قواعد اجتماعی تضعیف یا از بین رفته‌اند.
- بی‌هنجاری زمانی رخ می‌دهد که جامعه نتواند رفتارها و تمایلات افراد را به‌درستی تنظیم کند.
- در چنین شرایطی، افراد دچار سردرگمی و هرج‌ومرج می‌شوند و احتمال ارتکاب جرم افزایش می‌یابد.
3.2. علل بی‌هنجاری
- تحولات سریع اجتماعی و اقتصادی:
- دورکیم معتقد است که تحولات سریع (مانند صنعتی شدن یا رکود اقتصادی) می‌توانند باعث بی‌هنجاری شوند.
- تضعیف وجدان جمعی:
- وقتی هنجارهای سنتی تضعیف شوند و هنجارهای جدید جایگزین آن‌ها نشوند، جامعه دچار بی‌هنجاری می‌شود.
- عدم تطابق میان اهداف و وسایل:
- در شرایط بی‌هنجاری، افراد نمی‌توانند از طریق وسایل مشروع به اهداف خود دست یابند، بنابراین به رفتارهای انحرافی و مجرمانه روی می‌آورند.
3.3. بی‌هنجاری و جرم
- دورکیم بی‌هنجاری را یکی از علل اصلی جرم می‌داند.
- او معتقد است که در جوامع مدرن، به دلیل تقسیم کار پیچیده و فردگرایی، بی‌هنجاری بیشتر دیده می‌شود.
4. تقسیم‌بندی جوامع از دیدگاه دورکیم
4.1. جوامع مکانیکی
- جوامع سنتی و ساده با انسجام اجتماعی قوی.
- در این جوامع، افراد دارای باورها و ارزش‌های مشترک هستند و وجدان جمعی بسیار قوی است.
- جرم در این جوامع به‌شدت محکوم می‌شود و واکنش‌های اجتماعی شدیدتری به همراه دارد.
4.2. جوامع ارگانیکی
- جوامع مدرن و پیچیده با تقسیم کار گسترده.
- در این جوامع، افراد دارای ارزش‌ها و هنجارهای متنوع هستند و وجدان جمعی تضعیف شده است.
- جرم در این جوامع بیشتر به دلیل بی‌هنجاری و فردگرایی رخ می‌دهد.
5. نظریه‌های دورکیم درباره خودکشی
5.1. خودکشی به‌عنوان پدیده اجتماعی
- دورکیم در کتاب “خودکشی” (1897)، خودکشی را به‌عنوان یک پدیده اجتماعی تحلیل می‌کند.
- او معتقد است که خودکشی نه‌تنها یک مسئله فردی، بلکه نتیجه شرایط اجتماعی و ساختار جامعه است.
5.2. انواع خودکشی از دیدگاه دورکیم
- خودکشی خودخواهانه (Egoistic Suicide):
- زمانی رخ می‌دهد که فرد از جامعه جدا شده و احساس تنهایی و بی‌معنایی می‌کند.
- مثال: افراد مجرد بیشتر از افراد متأهل خودکشی می‌کنند.
- خودکشی نوع‌دوستانه (Altruistic Suicide):
- زمانی رخ می‌دهد که فرد به‌خاطر تعهد بیش از حد به جامعه دست به خودکشی می‌زند.
- مثال: خودکشی سربازان برای حفظ افتخار.
- خودکشی بی‌هنجاری (Anomic Suicide):
- زمانی رخ می‌دهد که جامعه دچار بی‌هنجاری و هرج‌ومرج شده باشد.
- مثال: خودکشی در دوران رکود یا شکوفایی اقتصادی.
- خودکشی قضا و قدری (Fatalistic Suicide):
- زمانی رخ می‌دهد که فرد احساس کند تحت فشار بیش از حد قوانین و مقررات است.
- مثال: خودکشی زنان بی‌فرزند در جوامع سنتی.
6. نقد و تحلیل نظریه دورکیم
6.1. نقاط قوت
- تأکید بر عوامل اجتماعی:
- دورکیم جرم را به‌عنوان یک پدیده اجتماعی تحلیل می‌کند و نقش عوامل اجتماعی و فرهنگی را در ارتکاب جرم برجسته می‌کند.
- تبیین بی‌هنجاری:
- مفهوم بی‌هنجاری یکی از مفاهیم کلیدی در جامعه‌شناسی و جرم‌شناسی است که به تحلیل شرایط اجتماعی و نقش آن در ارتکاب جرم کمک می‌کند.
- نقش تحول‌آفرین جرم:
- دورکیم با تأکید بر نقش مثبت جرم در تحول اجتماعی، دیدگاه جدیدی به این پدیده ارائه می‌دهد.
6.2. نقاط ضعف
- نادیده گرفتن عوامل فردی:
- نظریه دورکیم بیشتر بر عوامل اجتماعی تأکید دارد و نقش عوامل روان‌شناختی و زیستی را نادیده می‌گیرد.
- تعریف نسبی جرم:
- تعریف جرم به‌عنوان نقض وجدان جمعی، ممکن است در جوامع با هنجارهای متضاد مبهم باشد.
- عدم توجه به جرایم مدرن:
- نظریه دورکیم بیشتر برای تحلیل جرایم سنتی مناسب است و در تبیین جرایم مدرن (مانند جرایم سایبری) محدودیت دارد.
7. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
نظریه جرم‌شناسی امیل دورکیم، یکی از نظریه‌های بنیادین در جرم‌شناسی اجتماعی است که جرم را به‌عنوان یک پدیده اجتماعی به‌هنجار تحلیل می‌کند. دورکیم با معرفی مفاهیمی مانند وجدان جمعی و بی‌هنجاری، نقش عوامل اجتماعی و فرهنگی را در ارتکاب جرم برجسته می‌کند. او معتقد است که جرم نه‌تنها اجتناب‌ناپذیر است، بلکه برای تحول اجتماعی و سلامت جامعه ضروری است.
با وجود برخی محدودیت‌ها، نظریه دورکیم همچنان یکی از نظریه‌های کلیدی در حوزه جامعه‌شناسی و جرم‌شناسی است و به تحلیل رفتارهای انحرافی و پدیده‌های اجتماعی کمک می‌کند.
کلیدواژه‌ها:
- نظریه جرم‌شناسی امیل دورکیم
- جرم به‌عنوان پدیده اجتماعی
- وجدان جمعی و نقش آن در جرم
- بی‌هنجاری (Anomie) و جرم
- نقش کیفر در جرم‌شناسی اجتماعی
- تقسیم‌بندی جوامع مکانیکی و ارگانیکی
- خودکشی از دیدگاه دورکیم
- نقد نظریه جرم‌شناسی دورکیم
- نقش تحول‌آفرین جرم
- تحلیل اجتماعی جرم و انحرافات
نظر شما