موضوع : پژوهش | مقاله

مشروطه مشروعه و هواداران آن؛ تقابل سنت و تجدد در جنبش مشروطیت ایران

چکیده:
جنبش مشروطه یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین وقایع تاریخ معاصر ایران است که در آن، جریان‌های فکری مختلف از جمله علما، بازاریان، روشنفکران و عدالت‌خواهان در کنار یکدیگر قرار گرفتند. این جنبش، که در ابتدا با هدف مبارزه با استبداد و تأسیس عدالتخانه آغاز شد، به‌تدریج به عرصه‌ای برای تقابل میان سنت و تجدد تبدیل شد. در این میان، جریان مشروطه مشروعه به رهبری شیخ فضل‌الله نوری و حمایت برخی از علما، تلاش کرد تا مشروطه را در چارچوب شریعت اسلامی تعریف کند و از انحراف آن جلوگیری کند. این مقاله به بررسی جریان مشروطه مشروعه، هواداران آن، و نقش علما در جنبش مشروطیت می‌پردازد و تأثیر این جریان بر تحولات سیاسی و اجتماعی ایران را تحلیل می‌کند.

مقدمه: جنبش مشروطه؛ میراث بیداری ایرانیان

جنبش مشروطه، که در اوایل قرن بیستم میلادی در ایران شکل گرفت، یکی از مهم‌ترین جنبش‌های سیاسی و اجتماعی تاریخ معاصر ایران است. این جنبش، که با هدف مبارزه با استبداد و تأسیس عدالتخانه آغاز شد، به عرصه‌ای برای تقابل میان جریان‌های مختلف فکری و سیاسی تبدیل شد.

سه جریان اصلی در جنبش مشروطه:

روشنفکران غرب‌گرا:
این گروه، که تحت تأثیر فرهنگ و تمدن غرب قرار داشتند، خواستار تأسیس نظامی بر پایه قوانین مدنی غربی بودند و به جدایی دین از سیاست اعتقاد داشتند.
چپ‌گرایان:
این گروه، که تحت تأثیر انقلاب روسیه و اندیشه‌های سوسیالیستی قرار داشتند، به دنبال برابری اجتماعی و حقوق کارگران بودند.
علما و روحانیون:
این گروه، که به رهبری شیخ فضل‌الله نوری و برخی دیگر از علما شناخته می‌شدند، تلاش کردند تا مشروطه را در چارچوب شریعت اسلامی تعریف کنند و از انحراف آن جلوگیری کنند.

در این میان، جریان مشروطه مشروعه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جریان‌های فکری جنبش مشروطه، تلاش کرد تا با حفظ ارزش‌های اسلامی، مشروطه را با موازین شرعی تطبیق دهد.

مشروطه مشروعه؛ تعریف و زمینه‌های شکل‌گیری

مشروطه مشروعه، مفهومی بود که توسط شیخ فضل‌الله نوری و برخی دیگر از علما مطرح شد. این جریان، که در واکنش به برخی از جنبه‌های سکولار و غرب‌گرایانه مشروطه شکل گرفت، تلاش کرد تا مشروطه را در چارچوب شریعت اسلامی تعریف کند و از انحراف آن جلوگیری کند.

ویژگی‌های مشروطه مشروعه:

تأکید بر شریعت اسلامی:
هواداران مشروطه مشروعه معتقد بودند که قوانین و مقررات مشروطه باید با موازین شرعی تطبیق داده شود و هیچ قانونی نباید خلاف احکام اسلام باشد.
مخالفت با سکولاریسم:
این جریان، با جدایی دین از سیاست مخالف بود و معتقد بود که دین باید در تمامی جنبه‌های زندگی اجتماعی و سیاسی حضور داشته باشد.
حفظ هویت اسلامی-ایرانی:
هواداران مشروطه مشروعه، با تأثیرپذیری بی‌چون‌وچرا از فرهنگ غرب مخالف بودند و بر حفظ هویت اسلامی-ایرانی تأکید داشتند.

نقش علما در مشروطه مشروعه

علما و روحانیون، از جمله شیخ فضل‌الله نوری، آخوند خراسانی و میرزای شیرازی، نقش مهمی در شکل‌گیری و هدایت جنبش مشروطه داشتند.

شیخ فضل‌الله نوری؛ رهبر مشروطه مشروعه:

شیخ فضل‌الله نوری یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های جریان مشروطه مشروعه بود که با شجاعت و صراحت، در برابر برخی از جنبه‌های سکولار مشروطه ایستاد. او معتقد بود که مشروطه، بدون تطبیق با شریعت اسلامی، به انحراف کشیده خواهد شد و به جای آزادی، به استبداد جدیدی منجر خواهد شد.

اصل دوم متمم قانون اساسی:

یکی از مهم‌ترین دستاوردهای علما در جریان مشروطه، تصویب اصل دوم متمم قانون اساسی بود. طبق این اصل، پنج نفر از علمای طراز اول باید مصوبات مجلس را با موازین شرعی تطبیق دهند. این اصل، نمادی از تلاش علما برای مشروعه کردن مشروطه بود.

تقابل مشروطه مشروعه با جریان‌های دیگر

جریان مشروطه مشروعه، در تقابل با دو جریان اصلی دیگر، یعنی روشنفکران غرب‌گرا و چپ‌گرایان، قرار داشت.

تقابل با روشنفکران غرب‌گرا:

روشنفکران غرب‌گرا، که تحت تأثیر فرهنگ و تمدن غرب قرار داشتند، خواستار تأسیس نظامی سکولار و مبتنی بر قوانین مدنی غربی بودند.
هواداران مشروطه مشروعه، با این دیدگاه مخالف بودند و معتقد بودند که قوانین مشروطه باید با موازین شرعی تطبیق داده شود.

تقابل با چپ‌گرایان:

چپ‌گرایان، که تحت تأثیر انقلاب روسیه و اندیشه‌های سوسیالیستی قرار داشتند، به دنبال برابری اجتماعی و حقوق کارگران بودند.
هواداران مشروطه مشروعه، با این دیدگاه مخالف بودند و معتقد بودند که این اندیشه‌ها با مبانی اسلامی سازگار نیستند.

مشروطه مشروعه و تأثیر آن بر تحولات سیاسی ایران

جریان مشروطه مشروعه، با وجود شکست در تحقق اهداف خود، تأثیرات مهمی بر تحولات سیاسی و اجتماعی ایران داشت.

۱. تأکید بر شریعت اسلامی در قانون‌گذاری:

یکی از مهم‌ترین تأثیرات مشروطه مشروعه، تأکید بر تطبیق قوانین با موازین شرعی بود. این دیدگاه، در اصل دوم متمم قانون اساسی و سایر قوانین مشروطه منعکس شد.

۲. حفظ هویت اسلامی-ایرانی:

جریان مشروطه مشروعه، با تأکید بر حفظ هویت اسلامی-ایرانی، تلاش کرد تا از تأثیرپذیری بی‌چون‌وچرا از فرهنگ غرب جلوگیری کند.

۳. الگوسازی برای جنبش‌های بعدی:

مشروطه مشروعه، به‌عنوان یک جریان فکری، الگویی برای جنبش‌های اسلامی بعدی، از جمله انقلاب اسلامی ایران، فراهم کرد.

نقد و تحلیل مشروطه مشروعه

جریان مشروطه مشروعه، با وجود تأثیرات مثبت خود، با نقدهایی نیز مواجه است.

۱. مخالفت با تجدد:

یکی از نقدهای وارد بر مشروطه مشروعه، مخالفت این جریان با برخی از جنبه‌های تجدد و نوگرایی است. این دیدگاه، باعث شد که جریان مشروطه مشروعه نتواند با جریان‌های دیگر همراهی کند و در نهایت به انزوا کشیده شود.

۲. عدم جذب توده مردم:

یکی از دلایل شکست مشروطه مشروعه، عدم توانایی این جریان در جذب توده مردم بود. برخلاف انقلاب اسلامی، که با مشارکت گسترده مردم همراه بود، مشروطه مشروعه بیشتر به نخبگان و علما محدود شد.

نتیجه‌گیری: مشروطه مشروعه؛ الگویی برای جنبش‌های اسلامی

مشروطه مشروعه، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جریان‌های فکری جنبش مشروطه، تلاش کرد تا مشروطه را در چارچوب شریعت اسلامی تعریف کند و از انحراف آن جلوگیری کند. این جریان، با تأکید بر تطبیق قوانین با موازین شرعی و حفظ هویت اسلامی-ایرانی، تأثیرات مهمی بر تحولات سیاسی و اجتماعی ایران داشت.

با وجود شکست در تحقق اهداف خود، مشروطه مشروعه به‌عنوان الگویی برای جنبش‌های اسلامی بعدی، از جمله انقلاب اسلامی ایران، مطرح شد و نقش مهمی در حفظ هویت اسلامی-ایرانی ایفا کرد.