مجله  پگاه حوزه  02 شهریور 1381، شماره 63 

نویسنده : طباطبایی، سید عبدالمجید
نویسنده: روزنانی، هاشم

مترجم: سید عبدالمجید طباطبایی

اشاره
پس از تعریف و تبیین جایگاه تهیه و تدوین دوره های تحصیلی و مطالب درسی در چارچوب کلی آموزش و نیز ارایه تعریف برای فلسفه آموزش در اسلام - که در شماره های قبل پرسیدیم - در این مقاله می کوشیم تا ضمن جمع بندی مطالب، به خصوص با زاویه دید آموزش اسلامی، جایگاه و نقش آن ها و ضعف های موجود را در هریک از زمینه ها، همراه پیشنهادهای مربوط، طرح کنیم.

در مجموع نویسنده معتقد است که آموزش در یک جامعه اسلامی، باید مؤثرتر از وضعیت کنونی باشد و معیار و آگاهی از تأثیر مذکور را ارزشیابی تحولی که در فرد و به تبع آن در جامعه رخ خواهد داد، قلمداد می نماید؛ یعنی با تربیت فرد شایسته می توان نهایتا به جامعه شایسته دست یافت.

اهداف آموزشی
اولین قدم به سوی اسلامی کردن دوره های تحصیلی و مطالب درسی، حصول اطمینان از این نکته است که منابع تعیین اهداف آموزشی، ریشه در جهان بینی اسلامی داشته باشد؛ خواه در مورد ماهیت دانش آموز، خواه در ماهیت علم یا تخصصی کردن موضوع، یا خود زندگی جاری. قرآن کریم و سنت پیامبر(ص) بایستی به عنوان مهم ترین مراجع شناخت ماهیت دانش آموز و دانش مدنظر قرار گیرند و نتایج تحقیقات تجربی - به خصوص درباره روانشناسی یادگیری و یادگیرنده، که منتشر شده و سندیت یافته اند - بایستی نقش مکمل مراجع مذکور را ایفا نمایند.

قدم بعدی عبارت است از تبیین فلسفه روشن آموزش بنا بر جهان بینی اسلامی. ایفای نقش راهنمای آموزشی برای دولت، رؤسای مدارس، معلمان، والدین و دانش آموزان بسیار حیاتی است. بایستی اهداف و مقاصد آموزشی به روشنی بیان گردد. آن ها در زمینه جهت یابی آموزشی، نقش علایمی را دارند که مسیر صحیح را نشان می دهند و در حصول اطمینان از این که تمامی برنامه های آموزشی رو به سوی هدف تعیین شده دارند و از سردرگمی برحذرند، نقش حیاتی دارند. واژگان «عبد» و «خلیفه» بایستی به تجسم های علمی ترجمه گردند.

دست اندرکاران سیاستگذاری و تهیه کنندگان دوره های تحصیلی و مطالب درسی باید از این مفهوم مهم آگاهی داشته باشند. این بدان مفهوم نیست که دوره های تحصیلی و مطالب درسی آموزش اسلامی صرفا برای مسلمانان فراهم گردد؛ بلکه به دلیل جهان شمول بودن اسلام، آموزش اسلامی برای تمامی انسان ها کاربرد داشته و مفید است.

در این جهت، اولین کنفرانس اسلامی در باره آموزش اسلامی، بایستی جهت دستیابی به یک بیانیه روشن و واضح درباره فلسفه آموزش اسلامی به اتفاق نظر برسد. این فلسفه آموزش بایستی هدف ذیل را دنبال کند:

رشد متعادل تمامی شخصیت انسان از طریق تربیت روح، ذهن، خویشتن عقلانی، احساسات و حواس جسمانی. آموزش فرد مسلمان باید به گونه ای باشد که ایمان چاشنی تمامی ابعاد شخصیتی او بوده و احساس ایصال به اسلام را برانگیزد و او را قادر به اطاعت از قرآن و سنت ساخته و مشتاقانه و آزادانه تحت فرمان نظام ارزش های اسلامی درآورد تا بتواند مقام خلیفة اللهی را دریابد.[1]

قدم سوم آن است که دوره های تحصیلی و مطالب درسی دانشگاه و مدرسه، بایستی بازتابی از فلسفه آموزشی بوده و درواقع راهکار دستیابی به آن باشد؛ به ویژه سلسله مراتب میان علوم (واجب عینی و واجب کفایی) بایستی در تهیه و تدوین دوره های تحصیلی و مطالب درسی رعایت شود. علم وحیانی به عنوان کانون و هسته، می باید در همه موضوعات و مطالب تمامی رشته ها در دانشگاه اسلامی جاری باشد. مدارس و دانشگاه ها باید دوره های تحصیلی و مطالب درسی را به نحوی ارائه نمایند که در عین برخورداری از یک محور و کانون، یکپارچه تر باشند تا دوگانگی آموزش مرتفع گردد. دوره های تحصیلی و مطالب درسی منسجم و یکپارچه، دانش آموزان را قادر می سازد تا از همان نظام مدرسه، در هرکدام از علوم وحیانی یا اکتسابی، تخصص پیدا کنند.

محتوا و روش
دوره های تحصیلی و مطالب درسی بایستی مفاهیم اسلامی ذیل را تقویت نمایند:

1. دیدگاه اسلامی نسبت به خالق(توحید، ایمان، و آیات خداوند)؛

2. آفرینش انسان و هدف او، یعنی ستایش الله و خلیفگی از سوی پروردگار، عمل به نیکی و پرهیز از بدی، و اشاعه پیام اسلام؛

3. رابطه انسان با خالق، یعنی آگاهی او نسبت به الله، مسئولیت در مقابل الله برای نجام اعمال نیک، ستایش و دعا؛

4. رابطه انسان با دیگران که عبارت است از استقرار عدالت، احترام به زندگی، اموال و آبرو، جهت ایجاد اخلاق سالم، و نشان دادن سعه نظر مذهبی؛

5. رابطه انسان با محیط که بر نقش او به عنوان خلیفه پروردگار تأکید دارد، جهت هماهنگ عمل نمودن با تمامی آفریده های پروردگاه و شناخت و معرفت الله از طریق آنچه خود او آفریده است؛

6. ارتقای خویشتن، که اصلاح نفس و عبرت آموزی از خطاهای گذشته را میسر می سازد؛

7. عاقبت و مقصد انسان؛ یعنی معرفت به روز قیامت و آخرت و مفاهیم مربوط؛

8. ایجاد و پرورش ویژگی های اخلاق اسلامی، به منظور فراهم آوردن محیطی که رفتار اسلامی را پرورش دهد.[2]

بنابراین بر معلمین مسلمان است که مفاهیم اسلامی، پیش گفته را، گذشته از آنکه تدریس می نمایند، درکودکان مسلمان پرورش دهند.

منضم کردن این مفاهیم و ارزش ها به طور غیر مستقیم از طریق موضوعات، به خصوص برای علوم دقیقی همچون ریاضیات و حسابداری، امر سهلی نیست.[3] بنابراین، معلمان می بایست آن ها را به طور مستقیم و عقلانی، در ذهن کودکان جای دهند؛ به خصوص هنگامی که با آن ها در کلاس هستند. این وظیفه نباید صرفاً به مربیان علوم دینی واگذار شود.

بر مدیران آموزشی و معلمان است که برای پرورش اخلاقی و معنوی دانش آموزان، برنامه های آموزشی مناسبی را تدارک ببینند. روش های نوین آموزشی باید کشف شوند، و معلمان و استادان بایستی خلاق و مبتکر باشند. آموزش علوم مذهبی نباید بیش از اندازه متکی بر روش های سنّتی، مثل ازبر کردن متون کلاسیک باشد؛ گرچه ازبَرکردن برخی علوم اساسی ضروری است. دانش آموزان بایستی با فرایندهای فراگیری سروکار داشته باشند که شامل روش های علمی و حل مسائل بوده، صرفاً حالت مصرفی ندارند. بنابراین همان طور که در قرآن به آن دعوت شده، آن ها را بایستی به تفکر سالم و انتقادی رهنمون کرد. بایستی تعادلی میان روش های دانش آموزمحور و موضوع محور برقرار گردد.

در این راستا، لازم است شیوه های آموزش معلمان که با فلسفه آموزش همخوانی داشته باشد، طراحی نمود.[4] برنامه های آموزش معلمان - پیش از خدمت و ضمن خدمت - همچنین می بایست بر پیشبرد شخصیتی معلم، بخصوص از نظر اخلاقی و معنوی، که تقریباً به فراموشی سپرده شده است، تاکید داشته باشند. معلمان مهم ترین عوامل ایجاد تحول در آموزش هستند، و لازم است که از مسیر جدید آگاه بوده، نسبت به آن بصیرت داشته باشند. به نظر می رسد که برنامه های آموزش معلمان پیش از خدمت بر مهارت های تفکری و فن آوری اطلاعات تأکید دارند، ولی از اهمیت اصول آموزش و پرورش شخصیت، بخصوص از نظر اخلاقی و معنوی غافلند.[5]

ارزشیابی آموزشی
ارزشیابی، ابزاری است قدرتمند برای تبیین اهداف آموزشی. ارزشیابی عبارت است از:

فرایندی جهت پی بردن به این که برنامه های آموزشی - آن گونه که طراحی و سازماندهی شده اند - عملاً تا چه حد در دستیابی به نتایج مطلوب مؤثرند. فرایند ارزشیابی مشتمل است بر پی بردن به نقاط ضعف و قوت برنامه.[6]

«ارزشیابی فرایندی است برای تعیین میزان تحولات در رفتار.»[7] بنابراین تبیین این نکته ضروری است که مراد از ارزشیابی در این جا همان امتحان «کتبی» معمول نیست. همچنین ارزشیابی، نیرو و انگیزه قدرتمندی است در فراگیری دانش آموزان.

اگر فرایند ارزشیابی با اهداف دوره های تحصیلی و مطالب درسی هم سویی نداشته باشد، ممکن است این فرایند، به جای اهداف مذکور، در کانون نگرانی و دغدغه دانش آموزان و حتی معلمان قرار گیرد.[8]

این امر به خصوص در مورد اهداف اخلاقی و آموزشی صدق می کند. ما بایستی تحولاتی را در رفتار دانش آموزان انتظار داشته باشیم؛ چون این ها جزو اهداف بوده اند، ولی متأسفانه، دانش آموزان غالبا در امتحانات کتبی نمرات بالایی را کسب می نمایند، بدون این که عملاً به اصول اخلاقی مورد انتظار متخلق گردند. بنابراین لازم است دوره های تحصیلی و مطالب درسی را با توجه با تمارین آموزشی ارایه شده به آن ها، روش های آموزش، و نحوه ارزشیابی، مورد بازبینی و ویرایش قرار دهیم.

پی نوشت ها:

[1] اس.ام نقیب العطاس (S.M.Naquib AL_Attas) (مؤلف)، اهداف و مقاصد آموزش اسلامی (جده: دانشگاه شاه عبدالعزیز، 1979)، 9-158، بخش های نوشته شده با حروف ایتالیک افزوده ی مؤلف.

[2] بسیار متشکرم از فردی که این فهرست را طی ششمین کنفرانس جهانی بر سر موضوع آموزش اسلامی در کیپ تاون (Capetown)، آفریقای جنوبی، در تاریخ 25-19 سپتامبر 1996، آماده و پخش نمود.

[3] مراجعه شود به رزنانی هاشم (Rosnani Hashim)، «جای دادن ارزش های اخلاقی در دوره های تحصیلی و مطالب درسی یکپارچه برای مدارس راهنمایی (KBSM)»، مقاله ی ارایه شده در سمینار ملی درباره ارزشیابی KBSM، مؤسسه امین الدین باکی (Aminuddin Baki) لایانگ - لایانگ، مالزی، 1997.

[4] مراجعه شود به رزنانی هاشم، «بنیان برنامه ی آموزش معلمان بر مبنای اسلام» فصلنامه آموزش مسلمان، ش 2 (زمستان 1997): 68-57.

[5] برنامه ی آموزشی IIUM توجه ویژه ای دارد به دو زمینه شخصیت معلم از طریق برنامه های رسمی حلاقه (Halagah) و عبادة (Ibadah) که در اردوگاه برگزار می گردد. در برنامه حلاقه، دانش آموزان به دسته های ده نفری تقسیم شده و هر گروه به طور هفتگی برای مدت حداقل یک ساعت طبق زمان بندی کلاسی تشکیل جلسه داده و به بحث در مورد موضوعاتی از «علم الشریعه» و مشاوره گروهی می پردازد. در اردوگاه عبادت، که معمولاً سه روز به طول می انجام، دانش آموزان به سخنرانی گوش می دهند، در کارگاه ها شرکت می جویند، نماز جماعت اقامه می دارند، ادعیه مأثوره و قرآن می خوانند و با هم نماز شب (قیام اللیل) به جا می آورند.

مراجعه شود به رزنانی، هاشم، «رابطه تأثیر دانش نامه IIUM در برنامه ی آموزش طبق نظر دانش آموزان و معلمان در جلسه 95/19994»، گزارشی منتشر نشده. همچنین مراجعه شود به ام. سحری نوردین (M.Saharinordin) و رزنانی هاشم، «دوره های تحصیلی و مطالب درسی غیررسمی در دانش نامه IIUM در برنامه آموزش». مقاله ارائه شده در سمینار ملّی درباره آموزش معلمان، دانشکده آموزش، دانشگاه پوترا مالزی، 1997.

[6] تایلر، 103.

[7] همان، ص 106.

[8] همان، ص 124.