مجله  کلمه طیبه  شماره اول، سال اول، پاییز1392 

نویسنده : حسینی کمال آبادی، سید مرتضی
اشاره
سید مرتضی حسینی کمال آبادی،استاد مقدمات و سطح حوزه می باشد. وی در کنار تحصیلات حوزوی به تحصیل فلسفه و عرفان نیز روی آورد و هم اکنون مدیریت گروه فلسفه و عرفان اسلامی موسسه اشراق حکمت را بر عهده دارد.

از آثار قلمی وی می توان از کتاب تشنه دانش(مدیریت تحصیل در عالم طلبگی) و مرجع شناسی دانش لغت و بیش از بیست عنوان مقاله نام برد.از دیگر سمت های وی می توان از کتابشناسی بخش عرفان مرکز کامپیوتری نور نیز یاد کرد.

مقدمه
حقیقت آن است که تعطیلی به معنی واقعی کلمه، در حق دانش پژوهی که خود را وقف خدمت به اسلام نموده، صادق نمی آید. بسیاری و سنگینی رسالت های بر دوش فرصتی برای هدر دهی زمان باقی نگذاشته است، البته هر کس که بخوابد، بداند که چشم های امیدی که بدو دوخته شده را هیچ گاه خواب در نمی گیرد.

از این رو، تعطیلی به معنای تغییر برنامه تحصیلی است. نه از دانش و پویایی کناره گرفتن و این مهم در سیره عالمان فرزانه چشم گیر است، تا آنجا که کهن سالی نیز نتوانست بر آنان مفاهیمی چون تعطیلی و بازنشستگی را تحمیل کند.

مرا تا جان بود در تن بکوشم

مگر یک قطره از جامش بنوشم

اما سخن در شیوه مدیریت این تغییر برنامه است، اگر در آغاز تابستان نظری بر عملکرد دوستان افکنده باشی، تفاوت تدبیر در این تغییر برنامه را می بینی، برخی به سرعت به دنبال پیمودن درس های سال آینده می روند و عملا برای آنان تغییر برنامه ای رخ نمی دهد بلکه همان خردادماه کتاب های درسی را عوض می کنند و در کلاس های ارتقایی شرکت می کنند بلکه تا سریع تر این مسیر را به پایان برند!!

برخی به دنبال درس گرفتن کتا ب های درسی نظام قدیم حوزه چون جامع المقدمات و مطول و معالم و قوانین و...هستند.

برخی همین برنامه ها را با هجرت به شهرهایی مثل مشهد و قم می خواهند پیگیری کنند و برخی و برخی. ....

اما به نظر می رسد که هیچ یک از این گونه تدبیرها برآیندی مطلوب در پی نداشته باشد.چرا که تابستان برای خود برنامه های ضروری دارد و دلیلی بر رها کردن آنها و پرداختن به امور دیگر نیست.

این برنامه ها در چندعنوان بیان می شود:

1-خانواده
یکی از مهم ترین برنامه های تابستانه، در خدمت پدر و مادر بودن است. دانش پژوه که در طول هفته های سال تحصیلی گاه حتی دو روز آخر هفته را وقت نداشت که در محضر پدر و مادر باشد،

نباید این فرصت فراهم آمده را از آنان دریغ کند و سایه فراق را بر قلب آنان مستدام بدارد و این قاعده کلی، حق است که همیشه محبت پدر و مادر به فرزند بیش از محبت فرزند به آنان است.

الهی محبت والد به ولد بیش از محبت ولد به والد است که آن اثر است نه این با اینکه إعداد است و علیت و معلولیت نیست پس محبت تو بما که علت مطلق مایی تا چه اندازه است، یحبّهم کجا و یحبّونهم کجا؟!(حسن زاده آملی، ص 17).

برخی از طلاب به بهانه درس خواندن، خود را از مجرای زندگی خانواده خارج کرده و از تاثیر گذاری مثبت زیّ ویژه طلبگی بر خانواده غفلت وزری ده و همواره کنج عزلت حجره را بر جلوت خاندان ترجیح می دهند.

این گروه در این اندیشه اند که اگر یک روحانی تحصیل کرده از آب درآیند، اکسیر همه مشکلات فرهنگی خانواده و غیر خانواده اند و این در حالی است که انحراف از تربیت دینی همیشه در اثر شبهه علمی نیست و شهوت عملی بدون شبهه علمی تاثیرهای منفی شدید دارد.

بدانیم که صرف حضور طلبه در خاندان باعث ارتباط و استفاده آنان از این نهاد می شود. از این رو برنامه های هجرت در تابستان و در گیر ارتقایی خواندن شدن و... باعث هرچه کم رنگ تر شدن حضور در خانواده می شود.

این مهم در حالی است که پیامبر اکرم (ض) از ابتدا، امر به توجه به خاندان خویش شد که «وأنذر عشیرتک الأقربین»(شعرا/214).

2-ترویح قلب
حضرت وصی(ص) می فرمایند:

إنّ هذه القلوب تمل کما تمل الأبدان، فابتغوا لها طرائف الحکم؛ همانا این دل ها همانند بدن ها افسرده می شوند، پس برای شادابی دل ها سخنان زیبای حکمت آمیز را بجویید (مجلسی، 1404 ق: 70/61).

گاه شود که طالب علم خستگی در قلب خود احساس می کند، سنگینی که توان او را از پرداختن به مسائل علمی می گیرد اگر به فکر آسایش و ترویح قلب نباشد و بدین کلال و ملال توجه ننماید ترس آن است که بیماری های سخت روی آورد و انسان از ادامه مسیر بماند.

خستگی طبیعی فکر و دل از تلاش های بی وقفه 9 ماه کار مداوم در سال تحصیلی، به برنامه ای نیاز دارد که با مدیریت صحیح روح، هم پیشرفت علمی ادامه داشته باشد و هم فکر و قلب، آسایشی گیرد و نشاط شروع سال تحصیلی جدید فراهم آید.

اگر هماهنگی برطرف کردن خستگی سال گذشته و دریافت نشاط سال جدید بر هم بخورد، دانش پژو ه با آفت پیشرفت در سال آینده مواجه می شود.

یکی از بزرگان در خاطرات خود با اساتیدش چنین می گوید: زمانی رسید که تابستان هم به درس مشغول بودیم. روزی برای استراحت به حجره رفتم و خوابیدم و بعد از خواب دیدم که حجره از این روی به آن رو شده و حسابی به هم ریخته شده است!، گفتم چه کسی حجره را این چنین کرد؟! چرا من از خواب بیدار نشدم؟!

ماجرا را با حضرت استاد، در میان گذاشتم و ایشان به من فرمود: کسی که حجره را به هم ریخت، غیر از خودت نبود، مبادا به سرنوشت ابن أعلم مبتلا شوی، بعد از آن درس تعطیل کردیم و من به یکی از ییلاقات رفتم و جز قرآن و مفاتیح کتاب دیگری همراه نبردم.

ابن أعلم، ریاضی دان، منجم معروف، معاصر عضد الدوله دیلمی... از کثرت کار و کوشش در تحصیل و تصنیف علوم و فنون، خستگی و ملال دماغی بدو روی آورد؛ به گونه ای که وقتی او را دیدند با آن همه عشق و علاقه اش به کتاب، کتاب را یک جا جمع کرده می خواهد آتش بزند، لذا استاد از روی مطایبه فرمود: کاری نکنی که به سرنوشت ابن أعلم دچار شوی.

از این رو برنامه ریزی تابستانی باید پیشرفتی همراه با نشاط برای ما به همراه داشته باشد.

3- تثبیت داشته ها
یکی از ویژگی های دانش آن است که به آسانی رام کسی نمی شود و گذشتگان چه نیکو گفته اند که العلم وحشی العلم وحشی اذا ترکه یمشی.

ویژه آنکه اگر دانشی باشد مثل ادبیات عرب که در تمام گستره تحصیلات و پژوهش های حوزوی بلکه تا پایان زندگی مورد نیاز است. از این رو راسخ نمودن یافته های سال تحصیلی یکی از برنامه های اصلی فرصت تابستانی است.

طلاب ارجمند بدانند که فهم مطالب اولین قدم است و به مانند کاشتن گلی در باغچه است و یا به تشبیه ظریف تر، گذاشتن شاخه ای در آب است، از این رو باید به د نبال ریشه دوانی و راسخ نمودن مطالب باشیم و گر نه تکیه بر حافظه کوتاه مدت برای دانشی که در دراز مدت بدان نیاز داریم، جز خسران در پی ندارد.

از این رو، تابستان، زمان تکرار و تثبیت یافته های نوین در قالب های گوناگون تمرین است.

نه هر که طَرْف کُلَه کج نهاد و تند نشست

کلاه داری و آئین سروری داند

هزار نکته باریک تر ز مو اینجاست

نه هر که سر بتراشد قلندری داند

4- مطالعه آزاد
ضرورت مطالعه کردن بر هیچ انسانی پوشیده نیست اما همت گماردن بر آن مهم، در میدان عمل، کاری است که به فرهنگ سازی جدی نیازمند است.

هنگامی که به بررسی محصلین کشور می پردازیم می بینیم که گستره مطالعاتی آنان محدود است به رشته ای که با آن مواجه هستند و در عرصه هایی که مطالعه ضرورت دارد؛ مطالعه نمی کنند ناگزیر اشخاصی محدود به بار می آیند.

با مطالعه به عنوان امر مطلوبی که شد شد نشد نشد بر خورد می کنند و خودشان را از این کیمیای بشریت محروم می کنند.

اگر عادت کردیم به کلاس رفتن و مطالعه همان درس و بعد مباحثه همان درس و به همین اکتفا کردیم خود را در مثلثی گرفتار آوردیم که ثمره آن رشدی محدود حتی در همان رشته که برای آن وقت صرف کرده ایم می باشد، چرا که مطالعات آثاری که کتاب درسی نیستند و یا جدید نگاشته شده اند، انسان را در مسیر جریان آن علم قرار می دهد.

نگارنده در طول عمر تحصیلی خویش طلاب گرفتار آمده در این مثلث را رصد کرده و به تجربه دیده است که در آن رشته اگر به مقام استادی آن رشته هم برسند بسیار محدودند و اطلاعاتشان از کتب درسی فراتر نمی رود.

به علاوه آنکه با توجه به تعدد رشته های حوزوی، سیستم تحصیلی را یارای آن نیست که به وقت گذاشتن مستقل برای همه رشته ها بپردازد از این روی شاهدیم که بسیاری از رشته های مهم مثل تفسیر قرآن و تاریخ اسلام را به مطالعه خود دانش پژوه واگذار کرده است. در این شرایط است که مطالعه فرا درسی یکی از شئون مهم کاری یک طلبه می شود و به جرأت می توان گفت که اگر بدین مهم اهتمام نورزد هیچ گاه به سر منزل مقصود نخواهد رسید.

تابستان زمان مطالعات آزاد فرا وان است.

5- پژوهش
مسائل و موضوعات تحقیقاتی، در ضمن درس های روزانه، رصد می شوند. دانش پژوه، در تفکرات خویش به افق های جدید می رسد، اما با مشغله کاری روزانه، فرصتِ پیگیری و انجام تحقیقات مهیا نمی باشد.در چنین وضعیتی چه باید کرد؟

آیا درس را رها کنیم و به مسئله تحقیقاتی روی بیاوریم؟ این کار که موجب می شود از بسیاری از مطالب درسی جدید باز بمانیم! آیا به این گونه فکر مشغولی ها بی محلی کنیم؟ این کار که موجبات خود سانسوری و کشتن روحیه تحقیق در دانش پژوه می شود. به راستی برای حل این تعارض چه باید کرد؟

در جواب چنین پیشنهاد می شود که به ایجاد یک سازه تحقیقاتی دست بزنید.بدین معنی که به تناسب رشته های علمی که به آنها مشغول هستید، پوشه اسناد افتتاح کنید و به تناسب مسائل نو پیدا به افتتاح پوشه اقدام کنید

.با افتتاح پوشه ها، مسائل، دغدغه دانش پژوه شود و هر جا که به مطلبی پیرامون آن مسئله برخورد کند آن را فیش کرده و به داخل آن پوشه می اندازد تا در یک بازه زمانی کم کم بارور می شوند و در قالب مقاله و کتاب عرضه می شوند.

سید مرتضی حسینی کمال آبادی