نویسنده: احمد الستی
منبع: ماهنامه بیناب / شماره ۱

مقدمه:

سینما به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رسانه‌های هنری و فرهنگی قرن بیستم، همواره بازتاب‌دهنده دغدغه‌ها، ترس‌ها و امیدهای انسان مدرن بوده است. یکی از موضوعات مهمی که در دهه‌های پایانی قرن بیستم و آغاز هزاره سوم در سینما به‌شدت مورد توجه قرار گرفت، بازنمایی ابلیس و اضطراب‌های آخرالزمانی بود. این موضوع، ریشه در اسطوره‌های مذهبی، ترس‌های مدرن ناشی از پیشرفت تکنولوژی، و نگرانی‌های اجتماعی و فرهنگی بشر داشت.

در این مقاله، به بررسی ترس‌های آخرالزمانی، بازنمایی ابلیس در سینما، و تأثیر این بازنمایی بر شکل‌گیری ژانرهای جدید سینمایی می‌پردازیم. همچنین، به تحلیل برخی از آثار برجسته این ژانر، مانند فیلم پایان دوران، خواهیم پرداخت.

۱. ترس‌های آخرالزمانی در قرن بیستم:

۱.۱. ترس‌های مدرن:

قرن بیستم، به‌ویژه نیمه دوم آن، با مجموعه‌ای از ترس‌ها و اضطراب‌های بی‌سابقه همراه بود که ناشی از تحولات اجتماعی، سیاسی و تکنولوژیکی بود. برخی از این ترس‌ها عبارت‌اند از:

• تهدید سلاح‌های اتمی:
  پس از جنگ جهانی دوم و آغاز جنگ سرد، ترس از انهدام جهان به‌وسیله سلاح‌های اتمی به یکی از نگرانی‌های اصلی بشر تبدیل شد. این ترس، با مسابقه تسلیحاتی میان قدرت‌های بزرگ، به‌ویژه ایالات متحده و شوروی، تشدید شد.
• ترس از تکنولوژی سلطه‌گر:
  پیشرفت سریع تکنولوژی، در کنار مزایای خود، نگرانی‌هایی درباره از دست رفتن کنترل انسان بر تکنولوژی و پیامدهای ناخواسته آن ایجاد کرد.
• ترس از بیماری‌های همه‌گیر:
  ظهور بیماری‌هایی مانند ایدز در دهه ۷۰ میلادی، ترس از بیماری‌های ناشناخته و غیرقابل‌درمان را به یکی از دغدغه‌های اصلی بشر تبدیل کرد.

۱.۲. اضطراب‌های آخرالزمانی:

این ترس‌ها، که به‌طور کلی تحت عنوان اضطراب آخرالزمانی (Apocalyptic Anxiety) شناخته می‌شوند، بازتاب‌دهنده نگرانی‌های انسان مدرن درباره انهدام جهان و پایان تمدن بشری بودند. اصطلاح «آخرالزمان» (Apocalypse)، که ریشه در مذهب دارد، به‌ویژه در نیمه دوم قرن بیستم به‌عنوان مفهومی برای توصیف این ترس‌ها به‌کار رفت.

۱.۳. ریشه‌های مذهبی ترس‌های آخرالزمانی:

یکی از منابع اصلی این اضطراب‌ها، مکاشفه یوحنا، یکی از نوشته‌های حواریون عیسی (ع)، بود. این متن مذهبی، که به پایان جهان و ظهور نیروهای شر اشاره دارد، تأثیر زیادی بر فرهنگ غربی و هنر مدرن گذاشته است. بر اساس این اسطوره:

• شیطان در آخرین سال هزاره دوم، در هیبت انسانی به زمین می‌آید.
• او زنی را انتخاب می‌کند و از او بچه‌دار می‌شود.
• این بچه، که نماد شر است، جهان را به انهدام می‌کشاند و نیروهای شر بر جهان مسلط می‌شوند.

۲. بازنمایی ابلیس در سینمای هزاره:

۲.۱. سینمای آخرالزمانی:

سینمای دهه‌های پایانی قرن بیستم و آغاز هزاره سوم، به‌طور گسترده‌ای به بازنمایی ترس‌های آخرالزمانی و حضور ابلیس پرداخت. این فیلم‌ها، که اغلب در ژانر وحشت یا علمی‌تخیلی ساخته شدند، بازتاب‌دهنده اضطراب‌های فرهنگی و اجتماعی بشر درباره آینده بودند.

۲.۲. نمونه‌هایی از فیلم‌های آخرالزمانی:

فیلم هفت (Se7en) از دیوید فینچر (۱۹۹۸):
این فیلم، که یکی از آثار برجسته ژانر جنایی و روان‌شناختی است، به شخصیت خشن و معتقد به هزاره‌ای می‌پردازد که با قتل‌های خود، گناهکاران را مجازات می‌کند.

مجموعه تلویزیونی پرونده‌های محرمانه (The X-Files):
این مجموعه، که به حوادث هولناک نابودی جهان می‌پرداخت، به دلیل استقبال زیاد، به‌صورت نوارهای ویدئویی و دی‌وی‌دی عرضه شد و بازار داغی پیدا کرد.

فیلم‌های سال ۱۹۹۹:

• چشمان کاملاً بسته (Eyes Wide Shut) از استنلی کوبریک: که به موضوع شیطان‌پرستی می‌پردازد.
• دروازه نهم (The Ninth Gate) از رومن پولانسکی: که اسطوره ظهور هزاره را بازنمایی می‌کند.
• پروژه جادوگر بلر (The Blair Witch Project): که به ترس‌های ناشی از ماوراءالطبیعه می‌پردازد.
• زخم تصلیب و دگما: که مضامین مذهبی و آخرالزمانی را بررسی می‌کنند.

۲.۳. ویژگی‌های بازنمایی ابلیس:

• تغییر تصویر شیطان:
  در سینمای هزاره، شیطان برخلاف تصویر سنتی خود، به‌عنوان موجودی خوش‌سیما، جذاب، باوقار و سخنور بازنمایی می‌شود.
• ریشه‌های رمانتیک تصویر شیطان:
  این تصویر، با دیدگاه رمانتیک‌ها درباره شیطان همخوانی دارد. نویسندگانی مانند بودلر و لامارتین، شیطان را به‌عنوان موجودی زیبا، باوقار و حتی دوست‌داشتنی توصیف کرده‌اند.

۳. تحلیل فیلم پایان دوران (End of Days):

۳.۱. خلاصه داستان:

فیلم پایان دوران ساخته پیتر هایمز، به داستان وحشت هزاره می‌پردازد. در این فیلم:

• شیطان، با بازی گابریل برن، به‌دنبال دختری است که طبق اسطوره‌ها، باید با او همبستر شود تا نطفه بچه شیطان بسته شود.
• داستان فیلم در شب‌های پایانی هزاره دوم اتفاق می‌افتد و سرشار از اسطوره‌های مذهبی است.

۳.۲. ویژگی‌های فیلم:

• بازنمایی شیطان:
  شیطان در این فیلم، موجودی جذاب و باوقار است که توانایی‌های جنسی و سخنوری بالایی دارد.
• جلوه‌های ویژه:
  فیلم از جلوه‌های ویژه پیشرفته و صداهای قوی برای ایجاد فضای وحشت استفاده می‌کند.
• نقدهای وارده:
  بازی آرنولد شوارتزنگر در نقش قهرمانی که با تفنگ به جنگ شیطان می‌رود، مورد انتقاد قرار گرفت.

۴. ژانر جدید: سینمای وحشت ابرطبیعی:

ظهور فیلم‌های آخرالزمانی و بازنمایی شیطان در دهه ۹۰، به شکل‌گیری ژانر جدیدی در سینما منجر شد که به آن سینمای وحشت ابرطبیعی (Supernatural Horror) گفته می‌شود. این ژانر، ترکیبی از سینمای اسطوره‌ای و سینمای وحشت است که به بازنمایی شیطان و ماوراءالطبیعه می‌پردازد.

جمع‌بندی:

بازنمایی ابلیس در سینمای هزاره، بازتابی از اضطراب‌های آخرالزمانی انسان مدرن است. این ترس‌ها، که ریشه در اسطوره‌ها و نگرانی‌های فرهنگی و اجتماعی دارند، در دهه ۹۰ میلادی به اوج خود رسیدند و در قالب فیلم‌ها و مجموعه‌های تلویزیونی متعددی بازنمایی شدند.

سینمای وحشت ابرطبیعی، با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته و جلوه‌های ویژه، توانست تصاویری جذاب و تأثیرگذار از شیطان و اسطوره‌های مرتبط با او ارائه دهد. این آثار، علاوه بر سرگرمی، به بازتاب ترس‌ها و نگرانی‌های انسان درباره آینده و پایان جهان پرداختند و نشان دادند که چگونه اسطوره‌ها همچنان در فرهنگ معاصر نقش‌آفرینی می‌کنند.

پیشنهاد:
بررسی دقیق‌تر این ژانر و تحلیل فیلم‌های برجسته آن می‌تواند به درک عمیق‌تر از تأثیرات فرهنگی و اجتماعی سینما بر انسان مدرن کمک کند.