روزنامه همشهری یکشنبه 7 مرداد ,1375 28 جولای 1996 , سال چهارم , شماره 1028

تهران در دهه ,60 از فضای سبز و بوستان , حتی به اندازه نیمه کافی نیز بی بهره بود. درسالهای پایانی دهه ,60 مشخصه هوای تهران چنین بود: درنقاط جنوبی و مرکزی شهر, دود و گازئیل آلوده به هوا و در شمال شهر, هوای آلوده به دود گازوئیل.

یک استاد دانشگاه: دشواری هاو نابسامانیهای اجتماعی درشهرهایی که
رشدسالیانه آنها بیش از 6 درصداست پیامدهای نامطلوبی دارد که
مهمترین آنها اختلال در برنامه ریزی است.

تهران! شهر یا ابر روستایی مجلل, باجمعیتی روزافزون و در معرض
انفجار. تهران امروز بزرگترین شهر ایران و یکی ازکلان شهرهای جهان
و در زمره 20 شهر بزرگ دنیا محسوب می شود. مهاجرت بی رویه از تمام
نقاط کشور به این منطقه, تهران را دچار معضلاتی کرده بود که آن را
ازبرخورداری مشخصه های حتی یک شهر چه رسد به پایتخت! دور ساخته و
به ابر روستایی کمابیش مجلل تبدیل کرده بود.
بیشترمعضلات تهران زمانی آغاز یا دست کم آشکار شد که مهاجرتهای
بی رویه به آن, به دلیل متعدد شدن صورت گرفت و این مساله هر روز حادتر
شد; به گونه ای که با عدم اقدام موثر و به موقع ,برخی معضلات تهران حتی
اکنون نیزنهادینه شده است. در پی این مهاجرتها بود که رشد و تکامل
و حتی گسترش شهر تهران سیر طبیعی خود را ازدست داد و ناخواسته در
مسیری افتاد که رهایی از آن اکنون حتی در تصورها نیز نمی گنجید.

تهران در سالهای دهه ,60 امکانات متناسب با جمعیت ساکن در خود
رانداشت و همین مساله موجب بروز پیامدهای منفی شد. در هوایی کاملا
آلوده, کمبود وسایل حمل و نقل محسوس بود. فضاهای آموزشی, فرهنگی و
تفریحی تکافوی مردم رانداشت و.. . تهران غیرقابل سکونت تشخیص داده
شد.
با این حال, روند مهاجرت به تهران همچنان شتابان و نه چندان آهنگین ,
ادامه یافت. تهران در این اوضاع به مرز مرگ خود رسید و بسیاری از
ادامه حیات آن درمیان مدت دست شستند. تهرانی که به ییلاق هزار قنات
با بیدهای تنومندش شهرت داشت , در سالهای 1360 به منطقه ای آلوده مبدل
شده بود. شهری که می توانست یکی از شهرهای سالم, خوش آب وهوا و زیبای
دنیا باشد, تا پیش از آغازدهه 70 به ابر روستایی مجلل تبدیل شده
بود.

ابر روستای تهران تهران که روزگاری از مناطق ییلاقی و
خوش آب وهوا به شمار می رفت, در مدت کوتاهی به شهری بی دروپیکر و
بی هویت تبدیل شد. در این مدت ,تهران عملا به هیات سرزمینی متراکم
با ویژگیهای قومی و فرهنگی گوناگون درآمد و طبعا معضلات و کاستی های
بسیاری را به چشم دید.

حرکت با تمام سرعت. مرادی. کارشناس ارشد مرکزمطالعات و
برنامه ریزی شهرداری تهران می گوید: تهران ازنظر مساحت و جمعیت
به طرز چشم گیری گسترش یافته است . فقط از سال 1330 تاکنون روند گسترش
فیزیکی تهران نسبت به شهرهای اروپا 80 برابر بوده است .
براساس آمارهای موجود, طی سالهای 1270 تا 1373 جمعیت تهران از 160
هزار نفر به 6,7 میلیون نفر افزایش یافت و مساحت آن از 23,4 کیلومتر
مربع به 700 کیلومترمربع رسید.
بی شک مهاجرت به تهران بی دلیل نبود. نتایج بررسی های به عمل آمده
توسط مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهرداری تهران دراین باره نشان می دهد
عمده ترین دلیل تمرکز و رشد سریع جمعیت در تهران و مناطق اطراف آن ,
واقع شدن بخش قابل توجهی از صنایع, امکانات اشتغال, خدمات عمومی در
سطح ملی و سرانجام خدمات آموزشی, بهداشتی, تفریحی در شهر تهران است.
مرکزیت یافتن اداری و سیاسی کشور در تهران عامل اصلی این تمرکز و
تراکم ثروت و امکانات به شمار می آید.
علاوه براین ,تمرکز بخش عمده ای از تولیدات و خدمات در تهران را
می توان از دیگر علل عمده رشد جمعیت و مهاجرت به این منطقه دانست.

همه چیز اینجاست بنابر اطلاعات طرح جامع تهران , درسال 1345
حدود یک سوم تولید ناخالص ملی در این شهر ایجاد شده است . در سال 1371
حدود 6 درصد از ارزش افزوده بخش معدن , 34 درصد ارزش افزوده
کارگاههای بزرگ صنعتی , 33 درصد ارزش افزوده خدمات غیرصنعتی و 39
درصد تشکیل سرمایه در استان تهران تمرکز یافته بود و گذشته از آن
این شهر به عنوان بزرگترین مرکز توزیع محصولات و تولیدات داخلی و
خارجی در کشور سهم تعیین کننده در اقتصاد کشور دارد. باتوجه به این
شاخص ها, البته هنوز هم تهران می تواند جاذب جمعیت جویای کار سایر
نقاط کشور باشد و مهاجرت به آن, هنوز یکسره متوقف نشده است.
. حسین امدادی. مهندس شهرسازی دراین باره می گوید: به لحاظ رشد
جمعیت ,تامین تاسیسات و تجهیزات و خدمات مورد نیاز این جمعیت
هیچگاه در این منطقه ممکن نشد و در طول سالهای گذشته کمبودهای
گسترده ای به وجود آمد. برخی از این مشکلات به حدی ریشه ای شده است که در
یک دوره کوتاه مدت قابل حل نخواهدبود.
گروهی براین باورند که ازجمله درگیری کشور با جنگ تحمیلی و نیز عدم
پرداخت عوارض شهرنشینی موجب شد تا امکانات و تاسیسات شهری کافی
به وجود نیاید.

تراکم, دگرگونی های ژرف. غلامعباس توسلی. استاددانشگاه در
رشته جامعه شناسی و رئیس انجمن جامعه شناسان ایران می گوید: افزایش
جمعیت با گستره و سرعتی مثال زدنی, دگرگونی های ژرفی را در محیطهای
اجتماعی به بار آورد. تردد, تعامل و تنش ها افزایش یافت و به پاره ای
روشهای ویژه زندگی شهری و پیامدهای اجتماعی ناشی از آن, دامن زده
شد. متوسط نرخ رشد سالیانه جمعیت شهرهای ایران بویژه تهران, بسیار
بالاتر از متوسط نرخ جهانی است و به سالیانه بیش از 6 درصدمی رسد.
او می افزاید: دشواری ها و نابسامانیهای اجتماعی در شهرهایی که رشد
سالیانه آنها بیش از 6 درصد است , پیامدهای نامطلوبی دارد که
مهمترین آنها اختلال در برنامه ریزی شهری است. پیامدهایی چون افزایش
سطح مصرف, بیکاری آشکار و پنهان, اشتغال کاذب, رشد و گسترش آسیب های
اجتماعی در محیط شهری, افزایش انحراف ها و جرایم در محیطهای
مهاجرپذیر و توسعه حاشیه نشینی, روند برنامه ریزی اقتصادی, اجتماعی و
فرهنگی را در تهران مختل و آن را به کلافی سردرگم تبدیل کرده است.
به گفته دکتر توسلی, تمامی این عوامل در مجموع موجب شد بسیاری از
پدیده ها کارکرد خود را از دست بدهند.
در این میان, نظام ترابری بار ومسافر کاملا ناکارا و فلج شد.
علاوه بر کمبود معابر, نبود وسایل نقلیه عمومی به اندازه کافی, وضعیت
استثنایی را در تهران به وجود آورد; به طوری که با وجود تمام اقدامات
و سرمایه گذاریهای سالهای اخیر, اتوبوس ها و مینی بوس های تهران همواره
بسیار بیش از ظرفیت مجاز خود مسافر حمل می کنند و این به دلیل شیب
قابل توجه جهت شمال به جنوب و همچنین راه بندانهای طولانی, موجب استهلاک
سریعتر این وسایل نقلیه شده است. از آن گذشته, تاکسی ها نیز برخلاف
عرف رایج جهانی به صورت اتوبوسهای کوچک عمل کرده و عموما با ظرفیت
کامل مسافر, در مسیرهای کوتاه و مشخص رفت و آمد می کنند.

هریک در نقش دیگری. سیدجمال هاشمی عربی. مدیر عامل
تاکسیرانی تهران می گوید: اتوبوس ها به جای مترو, مینی بوس ها به جای
اتوبوس و تاکسی ها به جای مینی بوس عمل می کنند.
سنگینی ترافیک خودروها در خیابانها نیزوحشتناک شد. سفرهای
درون شهری درزمانهای طولانی تری انجام گرفت. ترافیک آنچنان پیچیده و
معضل آفرین شد که نمونه ای را جز خود متصور نبود. ترافیک تهران, تنها
مثل ترافیک تهران بود. فرسودگی خودروها در کنار ناکافی بودن معابر
عمومی خود برابعاد مساله و بروز انواع آلودگی های صدا و هوا افزود و
به این ترتیب, عالی ترین و شفاف ترین نشانه تهران, ترافیک سنگین و
آلودگی شدید هوا شد.
حدود 83 درصد از خودروها در تهران بیش از 7 سال و 61 درصد بیش از
15 سال عمر دارند. این فرسودگی و تکنولوژی پائین موتورهای مورد
استفاده, یکی از عمده ترین علل ایجاد آلودگی در هوای تهران ارزیابی
می شود.

هوای گازوئیلی در سالهای پایانی دهه ,60 مشخصه هوای تهران
چنین بود: در نقاط جنوبی ومرکزی شهر, دود گازوئیل آلوده به هوا و
در شمال شهر, هوای آلوده به دودگازوئیل. تهرانی که در روزگاری
نه چندان دور به داشتن هوای لطیف خود می بالید,در این سالها به
جهنمی از دود و آلودگی ها مبدل شد. آلاینده های هوا 3 تا 7 برابر حد
مجاز اعلام شده توسط سازمان بهداشت جهانی بود: دی اکسید گوگرد حدود 2
برابر حد مجاز و سرب بین 3 تا 7 برابر.

تا یک میلیون چاه !علاوه براینها, تهران در آن سالها از داشتن
یکی از نیازهای اصلی خود یعنی شبکه جمع آوری فاضلاب, بی بهره بود. بیش
از 90 درصد از فاضلابهای صنعتی و بیمارستانی این شهر ازطریق چاههای
جذبی به داخل زمین و یا آبهای زیرزمینی دفع می شد.
دفع مداوم فاضلاب از آبهای زیرزمینی استخراج شده, باعث بالا آمدن
تدریجی سطح آبهای زیرزمینی تهران واکنون به یکی از مشکلات جدی آن
تبدیل شده است: شهری بنا شده بر یک میلیون چاه فاضلاب !
همچنین, علاوه بر ناکافی بودن فضاهای فرهنگی و ورزشی, هر روز بر
میزان زباله ها افزوده می شد و ساز و کار مناسبی نیز برای جمع آوری و
دفع آنها وجودنداشت. بوی تعفن ناشی از انباشت زباله ها, تمام نقاط
تهران را اشغال کرده بود.
تهران در آن سالها فضای سبز وبوستان حتی به اندازه نیمه کافی نیز
نداشت. شاید چیزی به نام فضای سبز درقاموس تفکر مردم نمی گنجید و
در مقایسه با دیگر مشکلات, این امر اندکی لوکس نیزمی نمود. همین
مساله موجب بروزناهنجاریهای فرهنگی و اجتماعی شده بود.
. اکبر م. می گوید: آن روزها درجوادیه زندگی می کردم. در محله ما
بوستان نبودو بچه های محل برای گذران اوقات فراغت, بعضی وقتها به
بوستان ملت می رفتند. همین رفتنها موجب می شد تا تبعیض ها و اختلافات
طبقاتی آشکارتر شود. بعضی از آنها دچار آشوب فکری می شدند.
علاوه برهمه اینها, صنایع مزاحم در تهران نیز بیشتر آلاینده بودند تا
تولیدی. براین عوامل, وجود واحدهای صنفی بیش ازحد را باید افزود.
افزایش بی رویه واحدهای صنفی چهره عمومی تهران را زشت کرد. شهر به
فروشگاهی عظیم مبدل شده بود. در یک کوچه به طول 200 متری مشاهده می شد
که 3 مغازه خواربارفروشی و حتی بیشتر وجود داشت که در عمل , هریک از
آنها خود یکی از دلایل گرانی بودند. هنوز کمبود فضای سبز در تهران
به چشم می خورد. باوجود تلاشهای گسترده شهرداری تهران طی سالهای اخیر
در حال حاضر مجموع فضای سبز عمومی شهر تهران 154 میلیون مترمربع است
و سرانه فضای سبز برای هر شهروند به 23 مترمربع می رسد.
باتوجه به سرانه مطلوب فضای سبز برای هر نفریعنی 30 مترمربع ,
باید 47 میلیون مترمربع فضای سبز عمومی دیگر در شهر احداث شود.
به هرحال کمبود بوستانهای عمومی نیز از مواردی است که در تهران بویژه
در شهرکهای تازه ساخت هنوز هم محسوس است.
ادامه دارد