مجله  معارف رضوی و رسانه  دوفصلنامه‌ معارف رضوی و رسانه 4 (پاییز وزمستان 1392) 

نویسنده : قربانی، فائزه
فائزه قربانی[1]

چکیده
بهداشت فردی در اسلام بسیار مطلوب است. قرآن کریم در زمینه بهداشت پوشش، تغذیه، بدن و دیگر امور زندگی، آشکار سخن گفته و آن را از مطالبات دینی و در برخی موارد در حد تکالیف شرعی مطرح کرده است. درباره این رویکرد، ده ها آیه در قرآن وجود دارد که به روشنی در برخی از امور، رعایت بهداشت را لازم می داند.

به همین دلیل، در سیره پیامبران و امامان علیهم السلام نیز اهتمام جدی در همه امور به بهداشت دیده می شود. در سیره رضوی نیز به بهداشت فردی توجه ویژه ای شده است و عمل به آن آموزه ها، به عنوان یکی از راه های رشد معنوی انسان مطرح می شود.

نوشتار حاضر می کوشد، جنبه های مهم بهداشت فردی در آموزه ها و سیره امام رضا علیه السلام را با تمرکز بر کتاب رساله الذهبیه در جهت تبیین بُعدی از جنبه های سبک زندگی رضوی معرفی کند. از همین جهت پس از معرفی بهداشت از دیدگاه قرآن پنج مؤلفه بهداشت فردی، یعنی بهداشت دهان و دندان، بهداشت بدن و استحمام، بهداشت مسافر، بهداشت حجامت و بهداشت خواب از منظر امام رضا علیه السلام معرفی شده است. در پایان نیز پیشنهادهایی برای رسانه ملی برای تولید برنامه های آموزش بهداشت ارائه گشته است.

1. مقدمه
امروزه مسئله بهداشت از موضوع های مهم جوامع انسانی است. در گذشته نیز زندگی انسان بی بهره از بهداشت و پاکیزگی نبوده، اما به مرور زمان و با روشن شدن دیگر جنبه های انسان و زندگی او، موضوع های بهداشتی و شعاع آن، گسترش یافته است. امروزه اصطلاحات و موضوع هایی مانند بهداشت روانی،[2] بهداشت خانوادگی،[3] بهداشت اجتماعی،[4] بهداشت اقتصادی،[5] بهداشت تغذیه،[6] بهداشت محیط[7] و بهداشت مسکن[8] و محیط زیست رایج شده است و هر یک، دارای حیطه تخصصی خود هستند. اسلام نیز به عنوان دینی فراگیر که به انسان و اجتماع همه جانبه نگریسته و آموزه های آن شامل همه ضروریات زندگی است، به این مسئله توجه داشته است. در واقع، یکی از موضوع هایی که در فرهنگ متعالی اسلام به آن پرداخته شده، مسئله طهارت و پاکیزگی است، به گونه ای که حفظ و تلبّس به آن خود از واجبات و مقدمه ای ضروری برای برخی از واجبات دینی است. بنابراین، بدیهی است به امر بهداشت که یکی از الزامات طهارت بوده و مشترکات مفهومی زیادی با آن دارد نیز توجه داشته باشد. به همین جهت در آیات و روایات و احکام، راهنمایی ها و تأکیدات فراوانی پیرامون این موضوع وجود دارد.[9]

اهمیت این موضوع باعث شده است تا مسئله بهداشت، به ویژه در سال های اخیر به یکی از مهم ترین موضوع های پرداخته شده در رسانه ملی تبدیل شود. شاهد این مدعا راه اندازی شبکه سلامت و پخش برنامه های متعدد در دیگر شبکه های صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در این حوزه است. از سویی دیگر، به این دلیل که موضوع ها و برنامه های تلویزیون در شکل گیری یا تغییر سبک زندگی بسیار اثرگذار واقع می شوند، توجه و آشنایی مدیران، تولیدکنندگان و نویسندگان رسانه ملی به این موضوع می تواند در تبیین مفهوم بهداشت در سبک زندگی دینی نقش مهمی را ایفا کند.

در این نوشتار تلاش شده است، برخی مؤلفه های اصلی مورد اشاره در حوزه بهداشت فردی با تأکید بر آموزه های امام رضا علیه السلام شناسایی و به دست اندرکاران حوزه رسانه معرفی شوند. همچنین در پایان پیشنهادهایی برای برنامه سازی جهت آموزش بهداشت ارائه خواهد شد.

2. بهداشت
کریسی [10]می گوید، بهداشت عبارت است از نگه داری و رشد سلامت و پیشگیری از بیماری ها و افزایش قدرت روحی، جسمی و اقتصادی در افرادی که به علت بیماری ناتوان شده اند یا در نگاه ساده تر، مجموعه اقداماتی است که انسان برای تمیزی و پاکیزگی بدن خود برای نگه داشتن سلامتی و پیشگیری از بیماری ها انجام می دهد (کریسی، 2005: 7) و در یک اصطلاح به مجموعه فعالیت ها و اقداماتی گفته می شود که برای بهبود و ارتقای تندرستی و توانایی یک فرد یا جامعه انجام می شود. این موارد شامل همه دانش ها و روش هایی است که به حفظ سلامت فرد و جامعه کمک می کند. (برگرفته از پایگاه اینترنتی دانشگاه علوم پزشکی ایران)

2.1. رسانه ملی و بهداشت
رسانه ها و محصولات رسانه ای، از مهم ترین عوامل اثرگذار بر شکل گیری سبک های زندگی یا تغییر سبک زندگی هستند، به ویژه آنکه رسانه در جهان امروز، به دوردست ترین نقاط زمین رخنه کرده اند و این ویژگی مایه جهت دهی به افکار عمومی و ایجاد تغییر در سبک زندگی شده است، به گونه ای که فرد با دیدن شبکه های تلویزیونی و الگوهای رفتاری ارائه شده در آن در زمینه های مختلف، اعم از بهداشتی و تربیتی، تحت تأثیر آنها قرار می گیرد. اینها امروزه منشأ شکل گیری سبک زندگی برای بسیاری از افراد جامعه شده است.

در جامعه ایرانی نیز رسانه ها به ویژه تلویزیون، خواسته یا ناخواسته، در الگوسازی برای تک تک افراد جامعه نقش پررنگی دارند. توجه به این موضوع، اهمیت برنامه ریزی فرهنگی و دینی در مجموعه رسانه های همگانی موجود در جامعه اسلامی را نشان می دهد. (قانع، 1392: 223 - 225)

در سال های اخیر برنامه های متعددی درباره بهداشت، اعم از بهداشت فردی، خانواده و محیط، از شبکه های تلویزیونی جمهوری اسلامی ایران به مخاطبان ارائه می شود، مانند برنامه «سلامت باشید» که از شبکه سه سیما پخش می شود. همچنین برنامه «دکتر سلام» که از شبکه های متعددی پخش می شود، شامل آموزش های پزشکی و بهداشتی است.

برنامه «خانه محبت» نیز که از شبکه قرآن پخش می شود، آموزش های سودمندی درباره بهداشت خانواده و درمان بیماری ها با طب سنتی ارائه می دهد. در یک بررسی اجمالی به نظر می رسد، برنامه خانه محبت از میان برنامه های حوزه بهداشت و سلامت رسانه ملی، رویکردی بیشتر دینی و اسلامی به حوزه بهداشت و سلامت دارد که با توجه به نظرسنجی برنامه، مخاطبان بسیاری نیز دارد. این موضوع نشان می دهد، بسیاری از مردم خواهان یادگیری مسائل بهداشتی از دیدگاه معصومان علیهم السلام و گاهی طب سنتی هستند. محتوای آموزشی دیگر برنامه ها، بسیار سودمند و قابل توجه است، اما عموماً برگرفته از دانش و پژوهش های غربی است و کمتر به جنبه اسلامی آنها توجه می شود.

این در حالی است که ما آموزه های بسیار فراوانی پیرامون بهداشت و بیماری ها از دیدگاه امامان علیهم السلام در دست داریم. بهره مندی از این آموزه ها در محتوای برنامه های بهداشتی رسانه ملی می تواند الگویی مناسب در سبک زندگی اسلامی به مخاطبان ارائه دهد.

2.2. بهداشت فردی
آنچه در این نوشتار در حوزه بهداشت به آن تأکید شده، بهداشت فردی است. بهداشت فردی[11] شامل دستورالعمل هایی است که برای تأمین، حفظ و ارتقای بهداشت و سلامتی فرد به کار می رود. به عبارتی واضح تر، رعایت بهداشت فردی به معنای تمام کارهایی است که ما جهت تمیزی و سلامتی بدن خود انجام می دهیم، مانند دوش گرفتن، شستن دست ها و.... (کریسی، 2005: 7)

اهمیت بهداشت فردی از این جهت است که پیروی افراد جامعه از یک سلسله دستورها و عادت های بهداشتی و دوری جستن از رفتارها و عادت های غیربهداشتی باعث می شود افراد جامعه در معرض بیماری قرار نگیرند. استراحت، ورزش، نظافت، خواب و عادات غذایی مناسب از نکته های مهم در اصول بهداشت فردی اند. در واقع، ملاک عمل در بهداشت فردی، مسئولیت فردی است که فرد را ملزم به رعایت بهداشت و خودداری از عادات غیربهداشتی می کند.

این مطلب زمینه ساز انجام رفتارهای بهداشتی، شناخت، آگاهی و نگرش صحیح است. اطلاعات و آگاهی های فرد در زمینه بهداشت فردی در رعایت اصول و موازین بهداشت فردی می تواند زنجیره های پدیدآورنده بیماری ها مانند کمبودهای غذایی، بیماریهای انگلی و گوارشی را قطع کند.

3. سبک زندگی
تعریف های متعددی از سبک زندگی ارائه شده است. تعریفی که سازمان جهانی بهداشت،[12] از سبک زندگی ارائه کرده، بدین شرح است: «سبک زندگی به معنای شیوه ای از زندگی است که مبتنی بر الگوهای قابل شناسایی از رفتاری است که از طریق فعل و انفعال بین ویژگی های شخصی فرد، تعاملات اجتماعی و شرایط اقتصادی، اجتماعی و محیطی زندگی فرد تعیین می شود.» (سازمان بهداشت جهانی، 1988) «سبک زندگی می تواند براساس شاخص هایی مانند انتخاب های تغذیه ای فرد، سطح فعالیت بدنی و رفتارهای وی حالت سالم یا ناسالم داشته باشد». (لانگمن، 2008 به نقل از معتمدی، 1392)

به سخن ساده تر، سبک زندگی پدیده ای چند وجهی است که همه جنبه های روزمره زندگی مانند خواب، غذا، بهداشت، آداب و رسوم، کار، بازی، سرگرمی، وقت گذرانی، روابط اجتماعی، طرز تفکر، رفتار، احساسات و عواطف را شامل می شود و تحت تأثیر عوامل گوناگونی از قبیل عوامل جسمی، عوامل اجتماعی، عوامل روحی و روانی، عوامل فرهنگی و عوامل معنوی قرار می گیرد.

از آنجایی که سبک های زندگی مجموعه ای از طرز تلقی ها، ارزش ها، شیوه های رفتار، حالت ها و سلیقه ها در هر چیزی را در برمی گیرد، موسیقی عامه، تلویزیون و آگهی ها، می توانند تصور ها و تصویرهایی بالقوه از سبک زندگی را فراهم کنند. (ابهری، 1391: پورتال تخصص سبک زندگی)

4. اهمیت بهداشت در اسلام
نظام تربیتی اسلام، نظامی جامع نگر، فراگیر و پاسخگو به تمام نیازهای انسان است که هم جنبه مادی و هم معنوی را مورد نظر قرار می دهد تا انسان بتواند مسیر درست رشد و کمال را بپیماید. ازاین رو، در زمینه سلامتی و بهداشت که می تواند مقدمه عبادت و بندگی نیکو باشد، آموزه های فراوانی دارد.

با نگاه به وضع بهداشت در زندگی عرب عصر جاهلی و مقایسه آن با دوران پس از بعثت، می توان دریافت که تأکیدهای قرآن و دیدگاه و سیره نبوی در تغییر فرهنگ زندگی اثرگذاری عمیق و چشمگیری داشته است. عرب پیش از اسلام، از نظر بهداشت و کیفیت تغذیه و خوراک که از نمادهای تمدنی است، وضع ناگواری داشت.

برای نمونه، خوردن خون و گوشت درندگان و خزندگان، در بین آنها رواج داشت، (جاحظ، 1419: 299) اما دین اسلام آداب و رسوم و فرهنگ آنان را دگرگون ساخت و به رشد رساند. امیرمؤمنان علیه السلام وضع فرهنگی و معیشتی عرب را پیش و پس از اسلام، مقایسه و تأثیر نبوت و کتاب آسمانی را در همه جنبه های زندگی عرب تبیین می کند و می فرماید: «عرب قبل از اسلام در پست ترین معیشت و زندگی قرار داشت و فاقد معرفت و تشخیص بود، بهترین غذای آنان خرما بود که به آسانی تحصیل نمی شد، زیرا فاقد زراعت و کشاورزی بودند، به ویژه در مکه شرایط سخت تری نسبت به یثرب حاکم بود.» (ابن ابی الحدید، 1388: 114 - 185؛ نهج البلاغه، خطبه 104)

اما پس از ابلاغ آیین اسلام، به تدریج فرهنگ قرآنی و فرمان های الهی و نوع رفتار پیامبر، هنجارها و آداب و رسوم را دگرگون کرد. وضع عمومی معیشت ]سبک زندگی[ نیز مشمول این دگرگونی بود. (جاحظ، 1419ه‍. ق: 273 - 310)

طبعاً اگر قرار باشد با رهیافت های متون اسلامی، یک سره از میراث غنی متون روایات خود - که آن را نخوانده، گذاشته ایم - جدا شویم، در همه جنبه های زیستی در زمینه بهداشت و تغذیه و غایت هدف مند دین مبین، که سلامت روانی و جسمی مخاطبان معرفت دینی است، مشکلی بزرگ پدید می آید. در واکاوی های ژرف متون روایات، ما در مقام باورمندان به نظام منسجم و مترقی الهی - اسلام - به بیش از پنج هزار روایت و حدیث در زمینه مسائل تغذیه، بهداشت و سلامت و فهرست گسترده مأکولات و مشروبات جایز و حلال برمی خوریم که در عرصه جهانی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

در میان سلسله پیامبران عظام الهی و نیز ائمه معصومان علیهم السلام، فزون تر از همه، پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، امام الموحدین علی علیه السلام و نیز سه پیشوای راستین اسلام؛ امام باقر، امام صادق و امام رضا علیهم السلام، بیش از دیگر ائمه در عرصه پزشکی، بهداشت، تغذیه و سلامت افاضه لطایف فرموده اند. (دریایی، 1389: ج1: 9) همین جهت در ادامه پس از مرور آیات قرآنی مرتبط با بهداشت فردی به تبیین بهداشت فردی در نگاه عالم اهل بیت علیهم السلام امام علی ابن موسی الرضا علیه السلام خواهیم پرداخت.

4.1. بهداشت در قرآن
قرآن کریم، رساترین پیام الهی برای بشریت است که مهم ترین هدف آن، هدایت انسان به سمت رستگاری است. از آنجا که انسان سالم در انجام وظایف خود و رسیدن به رستگاری موفقیت بیشتری دارد و از آنجا که انسان موجودی دو بعدی (مادی و معنوی) است، قرآن کریم نیز به هر دو جنبه نظر دارد و می خواهد جسم و جان هر دو را شفا دهد.

در قرآن کریم برای بهداشت، آثار معنوی فراوانی بیان شده است. واژه ها و مفاهیمی که در قرآن برای اهمیت بهداشت می توان یافت، واژه هایی مانند طیب، طهر و غسل است. واژه هایی مانند غسل، به شست وشوی ظاهری، توجه ویژه و حکمی داشته و برخی مانند طیب و طهر، مفهومی فراگیر از ظاهر و باطن دارد. (جرجانی، ج1، ص535) بنابراین می توان گفت، در قرآن مقصود از این مفاهیم بهداشت ظاهری و باطنی است. بسیاری از مفسران معاصر، آیاتی را که این واژه ها در آنها وجود دارد، معادل بهداشت فردی و خانوادگی تفسیر کرده اند. (مکارم شیرازی، 1368: ج1: ص588)

بهداشت شرط اساسی بهره مندی از نعمت های زمینی و مواهب آسمانی است. از نگاه قرآن، هر نعمتی که به وصف پاکیزگی متصف است، قابل بهره وری است. چیزهای کثیف و غیر بهداشتی ممنوع از بهره مندی هستند. با توجه به تعریفی که از بهداشت شده و مقبولیت همگانی دارد، اشیا و مواد غذایی غیر پاکیزه برای انسان و سلامتی او زیان بار به شمار آمده اند. از این رو، قرآن شرط بهره مندی از خوراکی ها را پاکیزگی و بهداشتی بودن آنها برمی شمارد. آیه 168 سوره مبارکه بقره به این موضوع اشاره دارد: «یا ایهَا النّاسُ کلوُا مِمَّا فِی الاَرضِ حَللاً طَیباً وَ لا تَتَّبَعوُا خُطُوَاتِ الشَیطانِ اِنَّهُ لَکم عَدُوٌّ مُبین.» (بقره: 168) یا در سوره مبارکه مائده خوردن چیزهای پاکیزه را امر می کند: «وَ کلُوا مِمَّا رَزَقَکمُ اللهُ حَللاً طَیباً وَ اتَّقُوا اللهَ الَّذِی اَنتُم بِه مؤمنونَ». (مائده: 88)

همچنین در بررسی آیات قرآن می توان به این گزاره ها اشاره کرد: رعایت بهداشت در قرآن برای جلب دوستی خداوند و رسیدن به ترقی مطرح شده است،[13] چون پاکیزگی نمایانگر جلوه ای از زیبایی هاست، خداوند در قرآن پاکیزگان را دوست خود برشمرده است،[14] رستگاری یکی از فایده های بهداشت و پاکیزگی است و دوری از خباثت و پلیدی ها در قرآن از نشانه های رستگاری است،[15] بهداشت و پاکیزگی در قرآن ملاک و معیار ارزش گذاری اشیا شمرده و چیزهای پاکیزه، نماد خوبی ها دانسته شده است که پلیدی ها در مقایسه با آنها بی ارزش هستند.[16]

وصف طیب به معنای پاکیزگی و برخورداری از بهداشت است که قیدی برای حلال بیان شده است.[17] در این وصف، نکته بسیار ظریف نهفته است که هر طیبی را حلال و قابل خوردن نمی شمارد، بلکه غذای گوارا و پاکیزه ای حلال است که از بهداشت کامل نیز برخوردار باشد؛ براساس این آیه: «ای پیامبر! وقتی از تو می پرسند چه چیزی حلال شده؟ بگو برای شما چیزهای پاکیزه حلال شده است».[18]

از نظر ظاهری نیز نظافت و بهداشت رویکرد عمیقی در قرآن دارد.[19]

قرآن کریم در زمینه بهداشت تغذیه نیز آدمی را از زیاده روی در تغذیه بازداشته و فرموده است: «کلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یحِبُ الْمُسْرِفین». (اعراف: 31)

مضمون این آیه از مهم ترین دستورهای بهداشتی اسلام است و بنابر تحقیقات دانشمندان نیز سرچشمه بسیاری از بیماری ها مصرف اضافی غذاست که در واقع بار سنگینی برای قلب و دیگر دستگاه های بدن بوده و زمینه ای برای شروع انواع ناراحتی های جسمی است. از این رو، نخستین گام برای درمان بسیاری از بیماری ها تصمیم جدی داشتن برای رعایت این سفارش اسلام است تا جسم و روحی پاک و سالم داشته باشیم.

آیاتی نیز در قرآن وجود دارد که درباره بهداشت و پاکیزگی جامه و لباس، سخن گفته و به اهمیت آن پرداخته است: «وَ ثِیابَک فَطَهِّر»[20] (مدثر: 4)

مفسران بر این باورند که خداوند در این آیه، پیامبر را بر کوتاه کردن لباس از پایین و آستین دستور می دهد؛ چرا که رسم عرب بر پوشیدن لباس بلند بود. خداوند این فرهنگ را اصلاح می کند که لباس هایشان بر زمین کشیده و کثیف می شد و با این حال در خانه و در اجتماع حاضر می شدند. برخی دیگر بر این گمان هستند که منظور شستن لباس با آب است که خداوند به صراحت از پیامبر می خواهد که با لباس های پاکیزه در عبادت حاضر شود. این مسئله بیانگر اهمیت و نقش پاکیزگی و بهداشت پوشش در پذیرش عبادت تلقی می شود. (علامه طباطبایی، 1367: ج6، 171)

برخی از تفسیرها معنای «طهر» را عام گرفته و برای هر حال مؤمن (نماز و غیر نماز) لازم دانسته اند. از این آیه استفاده می شود که پاکیزگی و آراستگی ظاهری و مراقبت از بهداشتِ لباس در قرآن موضوعیت داشته که خداوند به آن اهمیت داده و در آغازین روزهای وحی به پیامبر که مخاطب اول قرآن است، دستور می دهد با ابلاغ توحید به این مسئله نیز توجه کند.

در آیات دیگر نیز به صراحت اهمیت بهداشت عمومی برای مؤمنین تبیین شده و امر به نظافت و غسل[21] در هنگام عبادت یا پس از تلاقی به نجس ها و پرهیز از پوشیدن لباس های پوستی که از حیوانات نجس تهیه شده[22] نیز به مراتب، بیانگر اهمیت بهداشت در دین اسلام است.

5. بهداشت فردی در سیره امام رضا علیه السلام
5.1. مؤلفه شناسی بهداشت فردی از دیدگاه امام رضا علیه السلام
لطفاً برای دیدن تصویر به فایل پی دی اف مراجعه کنید

شکل 1: مؤلفه های بهداشت فردی در آموزه های امام رضا علیه السلام

نویسنده با بررسی اجمالی آثار مربوط به حضرت رضا علیه السلام به ویژه رساله الذهبیه منتسب به ایشان که ترجمه های گوناگونی از آن موجود است، بهداشت فردی را در دیدگاه امام رضا علیه السلام شامل مؤلفه های متعددی می داند که در شکل بالا به آنها اشاره شده است. در نوشتار حاضر به فراخور اهمیت موضوع هایی که در برنامه های بهداشتی تلویزیون بیشتر مطرح و پیگیری می شوند، (مانند بهداشت دهان و دندان، بهداشت حجامت، استحمام) یا تازگی دارند، (مانند بهداشت در سفر و بهداشت خواب و استراحت)، پنج مورد از آنها را بررسی کرده ایم. پرداختن به بهداشت پوشاک، تغذیه، ورزش، هر کدام نوشتار جداگانه ای را می طلبد و همچنین بهداشت مجامعت که به تفصیل در رساله امام رضا علیه السلام آمده است.

5.2. بهداشت دهان و دندان
امام رضا علیه السلام در باب اهمیت مسواک زدن می فرمایند: «دو رکعت نماز که بعد از شستن و مسواک زدن دندان خوانده شود، از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک بهتر است.» (طبرسی، 1378: 50) و نیز فرمودند: «مسواک کردن چشم را جلا می دهد، موی را می رویاند و آب ریختن چشم را برطرف می کند». (مجلسی، 1403: ج73، 137)

در زمینه بهره مندی امام رضا علیه السلام از مسواک، معمر بن خلاد چنین می گوید: «هنگامی که علی بن موسی الرضا علیه السلام به خراسان تشریف آورده بودند، رسم آن حضرت چنین بود که وقتی نماز صبح را می خواند، همچنان تا طلوع خورشید در مصلای خویش می نشست و به اذکار و ادعیه مشغول بود. آن گاه کیسه ای را می آورند که مسواک های ایشان در آن قرار داشت. از یک یک مسواک ها استفاده می فرمودند، سپس کندر [که نام گیاهی است] می آوردند و حضرت مقداری از آن را می جویدند، سپس این کار را رها می کردند و از مصحف قرآنی که برای ایشان فراهم می ساختند، مشغول به تلاوت قرآن کریم می شدند». (شیخ صدوق، 1405: ج2، 210)

مسواک زدن و بهداشت دهان از این جهت در صحت عمومی بدن اثر مهمی دارد که تنها راه جهازات هضمی به دنیای خارج است. واردات معده و ریه ها براساس معمول از دروازه دهان هستند و به دلیل حفظ بهداشت، جهازات هاضمه و دستگاه تنفسی بدن باید این دروازه کنترل شود. سفارش های حضرت امام رضا علیه السلام درباره بهداشت دندان ها بدین شرح است: «باید دندان ها را همه روزه مسواک کنید و دهان را همیشه پاک نگه دارید، لثه ها را تحت مراقبت و احتیاط قرار دهید و از خوردن غذاهای گرم و سرد با هم و همچنین چیزهای سفت و سوزان با دندان پرهیز کنید و در خوردن شیرینی ها احتیاط کنید تا مبادا ذرات شیرینی لای لثه ها و روی مینای دندان ها بماند و موجبات فساد دهان و دندانش را فراهم کند. همچنین باید مخاطی پوشش دهان را از تأثیر ترشی های قوی و نوشیدنی های داغ مصون نگه دارید». (عسکری، 1366: ج 1، 84)

امام رضا علیه السلام درباره نحوه مسواک زدن و با چه وسیله ای مسواک زدن هم سخنانی دارند که می فرمایند: «بدان که بهترین وسیله ای که با آن می توانی دندان را مسواک کنی، لیف اراک است؛ چراکه مسواک دندان را جلا می دهد، دهان را خوش بو می کند، لثه ها را محکم می کند و آن را نیرومند می گرداند و در صورتی که حفر روی دندان ها وجود دارد، به اعتدال مسواک کنند و زیاده روی در آن، عاج دندان را از بین می برد و ریشه هایش را سست می کند».[23] (امام علی ابن موسی الرضا علیه السلام، 1381: 202)

چوب درخت، به ویژه تازه آن، افزون بر عمل مکانیکی، خاصیت ضد عفونی دارد. این خاصیت از جهت توضیح اینکه وجود ماده اسید فرمیک است که مزه چوب های سبز را تلخ می گرداند و چون خشک شود، اگر همه این ماده از بین نرود به مقدار قابل توجهی هم در آن نمی ماند، مگر در درخت اراک. ازاین رو باید گفت، لیف درخت اراک بهترین مسواک است. حفر، زردی روی دندان و ماده ای است که در پشت دندان ها متحجر می شود. مقصود از لیف اراک ممکن است لیف درخت خرمای اراک یا همان چوب معروف اراک باشد. (امام علی ابن موسی الرضا علیه السلام، 1370: 203) در نسخه ای دیگر امام می فرمایند: «اِنَّ خَیرَ مَا اِستَکت بِهِ الاَشیاءَ المُقبِضَة الَّتی یکوُنُ لَهَا مَاء؛ بهترین مسواک، چوبِ تر است». (همان،: 204) در جای دیگر امام رضا علیه السلام می فرمایند: «فَمَن اَرادَ اَن یحفِظَ لَهُ الاَسنَانَ فَلیأخُذ قَرن الاَمل مُحَرِّقاً اِلَی؛ کسی که می خواهد دندان هایش سالم بماند، شاخ گوزن را بسوزاند و از گزمازک و سعد کوفی و گل سرخ و سنبل الطیب و حب الاثل از هر کدام مقدار مساوی گرفته با یک چهارم نمک ترکی همه را نرم بکوبد و بساید و این گرد را مصرف کند. این گرد دندان ها را حفظ می کند و ریشه آنها را از آفات نگه می دارد». (همان،: 205)

امیر صادقی مترجم رساله الذهبیه در توضیح این روایت چنین می نویسد: «بهداشت دندان یکی از مهم ترین شروط سلامتی و تندرستی است و اگر بگوییم نود درصد امراض بر اثر بیماری دندان است، گزاف نگفته ایم. علت عمده فساد دندان کمبود کلسیم و ویتامین (د) در بدن است. کلسیم را می توان به مقدار کافی از راه غذاها به بدن رسانید. ویتامین (د) را نمی شود مستقیماً از خوراکی ها به اندازه کافی گرفت. بعضی از انواع خمیرها و گردها که طبق اصول صحیح تهیه شده است بر اثر خاصیت رادیواکتیو و عمل مکانیکی که روی دندان انجام می دهند، موجب جذب این نوع ویتامین به کمک اشعه خورشید می شوند. گل ها به خصوص انواعی که در بالا ذکر شد، دارای این خاصیت هستند، نمک ترکی نیز ساده ترین و بهترین وسیله ضد عفونی دهان و دندان می باشد. (همان: 205)

5.2.1. سفید کردن دندان ها
امام رضا علیه السلام می فرمایند: «لِلْأَسْنَانِ وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یبْیضَّ أَسْنَانُهُ فَلْیأْخُذْ جُزْءَ مِلْحٍ أَنْدَرَانِی وَ جُزْءاً مِنْ زَبَدِ الْبَحْرِ بِالسَّوِیةِ یسْحَقَانِ جَمِیعاً وَ یسْتَنُّ بِهِمَا؛ کسی که می خواهد دندان های سفیدی داشته باشد، مقداری نمک ترکی (اندرانی) و به همان اندازه کف دریا (زبد) هر دو را نرم ساییده به دندان ها بمالد». (امام علی ابن موسی الرضا علیه السلام، 1402: 52)

برخی دندان ها، سفید و درخشان هستند و برخی را با وسایل و داروها باید سفید کرد. افریقایی ها که از اشعه آفتاب بیشتر از مردم دیگر استفاده می کنند، دندان های آنها سفیدتر و محکم تر است. چربی های حیوانی، به خصوص در مزاج تولید عفونت می کند و در نتیجه کلسیم را نابود و دندان ها را فاسد می کند. نور و حرارت خورشید چربی های زائد را از مسامات خارج و مبدل به ویتامین (د) می سازد. افریقایی ها از این خدمت طبیعت به حد کافی بهره مندند.

کسانی که دندانشان زرد می شود، می توانند متوسل به خمیرها و گردهای طبی شوند، ولی بهتر آن است که از گردهای ساده طبیعی مصرف کنیم. آب دریا از نظر املاح معدنی کامل ترین چیزهاست و کف روی آب دریا از لحاظ ویتامین (د) نیز کامل است و بهتر از هر چیز می تواند این کمبود را جبران کند و نمک ترکی نیز بهترین وسیله ضد عفونی است، ترکیب این دو ماده، دندان را سفید می کند و از خطرات زیادی مصونیت می بخشد. (امام علی ابن موسی الرضا علیه السلام، 1381: 205)

5.3. بهداشت بدن و استحمام
امام رضا علیه السلام در رساله خود با کلمات بسیار اثرگذار به این نکته مهم و حیاتی، اشاره می کند و لزوم استحمام را (خواه با آب گرم، خواه سرد) سفارش می فرماید. امام، حمام گرم را برای نظافت بدن و حمام سرد را برای طراوت و شادابی پوست بدن مقرر داشته اند و رعایت فصل ها را هم در این دو نوع استحمام خاطرنشان کرده و کار استحمام را آن گونه که لازم است، تعریف می فرمایند و می گویند: «نفع حمام برای بدن بسیار قابل توجه است؛ زیرا حمام در بدن آدمی اعتدال به وجود می آورد، چرک ها و شوخ ها را از بدن بیرون می کند، اعصاب و رگ ها را نرم می نماید، به اعضای بدن نیرو می بخشد، فضولات را آب می کند و پوست بدن را از عفونت ها و مواد عفونت زا، پاک می کند». (عسگری، 1366: 78)

در جای دیگر امام می فرمایند: «من به امیرالمؤمنین یادآور می شوم که با شکم سیر حمام نگیرد، چون سبب تولید قلنج می شود و استحمام پس از خوردن گوشت ماهی با آب سرد، جایز نیست، چون این کار با خطر فلج شدن توأم است». (همان: 69)

5.3.1. حمام و شرایط آن
حمام مانند بدن انسان از چهار طبیعت ترکیب شده و دارای چهار خانه است؛ خانه اول، سرد و خشک است. خانه دوم، سرد و تر است. خانه سوم، گرم و تر است. خانه چهارم، گرم و خشک.

امام رضا علیه السلام درباره شرایط استحمام می فرمایند: «کسی که می خواهد در پوست بدنش جوش و تاول پیدا نشود، قبل از اینکه داخل حمام شود یا میان آب گرم برود به بدن خود روغن بنفشه بمالد. برای اینکه از استعمال نوره زخمی در بدن پیدا نشود یا مبتلا به ترکیدن دست و پا نشویم و از لکه های سیاهی که در پوست پیدا می شود، محفوظ بمانیم، باید قبل از استعمال نوره بدن را با آب سرد شست وشو بدهیم. هرگاه خواستید نوره مصرف کنید، قریب دوازده ساعت یا یک روز تمام از عمل جماع پرهیز کنید». (همان: 69)

همچنین امام رضا علیه السلام می فرمایند: «پیش از آنکه به حمام داخل شوی مراقب باش تا در قسمت سر و گردن خود ناراحتی نداشته باشی، اگر چنین احساسی در خود یافتید، موقتاً از استحمام صرف نظر کنید. نخستین ماده از برنامه استحمام تو این است که پنج کف پر از آب گرم بر خود بریزید. این کار با اراده خداوند متعال شما را از آسیب سردرد ایمن خواهد داشت. گفته شده، پنج بار این عمل تکرار شود، یعنی مجموعاً 25 مشت از آب گرم برداشته شود». (همان: 74)

5.4. بهداشت مسافر
امام رضا علیه السلام درباره بهداشت مسافر می فرمایند: «اَمّا صَلاحُ المُسافِرُ وَ دَفعُ الَاذَی عَنهُ فَهُوَ أَن لَا یشرِبُ مِن مَاءٍ کلُّ مَنزِلٍ بِبَردِهِ اِلَّا بَعدَ اَن یمزُجُهُ بِماء المَنزِلِ السّابِقِ؛ اما صلاح مسافر و حفظ او از آزار سفر باید که از آب هیچ منزلی که در آن وارد می شود، نیاشامد، مگر اینکه قبلاً آن را با آب منزل سابق ممزوج کرده باشد».

محمد بن زکریای رازی و جماعتی از اطبای قدیم می گویند، مخلوط کردن آب منزل سابق با لاحق (منزلی که بعد وارد می شود) شرط بهداشت سفر است. آب ها مربوط به هر کجای دنیا که باشند، از نظر عناصر ترکیبی با هم یکسانند (تمام آنها از یک سهم اکسیژن و دو سهم هیدروژن ترکیب شده اند)، ولی از نظر موادی که با آن مخلوط شده است، با هم تفاوت دارند.

میکروب ها چه مضر یا مفید باشند، ورود دفعی آنها در بدن ایجاد اختلال می کند؛ زیرا وارد محیط نامساعدی شده اند و بدن مستعد پذیرایی آنها نبوده است. برای اینکه شخص محیط نامساعدی به دست میکروب ها نداده باشد و مستعد پذیرایی میهمان های تازه بوده باشد، لازم است آنها را به همراهی آشنایان قبلی وارد بدن کند، یعنی مسافر آب منزل سابق را با لاحق بیامیزد. (امام علی ابن موسی الرضا علیه السلام، 1370: 284)

در جای دیگر امام می فرماید: «یتَزَوَّدَ الْمُسَافِرُ مِنْ تُرْبَةِ بَلَدِهِ وَ طِینَتِهِ الَّتِی رُبِّی عَلَیهَا وَ کلَّمَا وَرَدَ إِلَی مَنْزِلٍ طَرَحَ فِی إِنَائِهِ الَّذِی یشْرَبُ مِنْهُ الْمَاء.» (بحارالانوار، 1363: ج59: 326) لازم است مسافر مقداری از خاک شهر خود و سرزمینی که در آن تربیت یافته بردارد و به هر شهری که وارد می شود، خاک را در ظرف آب آشامیدنی خود بریزد و خوب آن را به هم آمیخته، محلول را به کناری بگذارد تا گل آن کاملاً رسوب کند و آب صاف را بیاشامد. آب ها مواد اختلاطی خود را از محل جریان و منبع خود می گیرند و چون خاک ها از نظر املاح و فلزات مختلفند، آب ها نیز یکسان نیستند. شخص اهل هر آب و خاکی که بوده و در آن تربیت یافته باشد، مزاجش به اقتضای آنجاست. مسافرت شخص را به ترک عادت و خلاف طبیعت وادار می کند، برای آنکه از خطر ترک عادت مصون باشد بهترین دستور، دستور فوق است؛ زیرا در این صورت یک مرتبه و دفعتاً مخالفت با عادت نشده و یک مرتبه وارد آب و هوای مخالف نگشته، بلکه برزخی برای خود انتخاب کرده است.

ریختن خاک در آب آشامیدنی، به طریق مذکور در صورت سلامت آب یک نوع واکسن طبیعی است و در صورت آلودگی آن یک طریق ضدعفونی ساده و بی ضرر است. در این مورد نیز محمد بن زکریای رازی و جمعی از قدما موافقند و ابن زکریا در کتاب اطعمه و اشربه خود تصریح می کند: «لازم است مسافر کمی از خاک وطن خود را در آب آشامیدنی خود بریزد و پس از صاف شدن بیاشامد». (امام علی ابن موسی الرضا علیه السلام، 1381: 286 - 287)

5.4.1. حفظ سلامتی در سفر
حضرت رضا علیه السلام می فرماید: «شخص مسافر هنگام سفر از سیری شدید یا گرسنگی زیاد بپرهیزد، خود را میان سیری و گرسنگی در حال تعادل نگه دارد و در گرمای شدید نباید مسافرت کند.» مسافر باید از غذاهای سرد مزاج مانند عریض (گوشت تازه) و هلام (گوشت بدون چربی) و سرکه و روغن نباتی و آب غوره و دیگر غذاهای سرد استفاده کند. حرکت شدید و طولانی در گرمای شدید برای اشخاص لاغر اندام و گرسنه پسندیده نیست، به ویژه که با شکم گرسنه هم توأم باشد، ولی این اعمال برای بدن های چاق مفید است. (عسگری، 1366: 88)

بهترین آب ها خواه برای مسافرت و خواه برای خوردن در محل آبی است که از چشمه های سمت مشرق هر محل برداشته شود و باید آبی که می نوشید سفید و سبک باشد، بهترین آب ها برای نوشیدن آبی است که نخستین اشعه خورشید در فصل تابستان از بالای آن بگذرد، یعنی همان چشمه های قسمت شرقی که آفتاب قبل از رسیدن گرمای شدید، به آنها می تابد و گواراترین آب ها آن است که جریانش از کوه های خاکی سرازیر شود؛ زیرا این قبیل آب ها در فصل زمستان سرد و در فصل تابستان موجب لینت و نرمی معده می شوند و این آب برای مزاج های گرم بسیار مفید است. همچنین توصیه می شود از آب های شور پرهیز کنید که دارای حجم سنگین می باشند و سبب یبوست مزاج می شوند. آب های برف و یخ مطلقاً فاسد هستند و برای بدن آدمی تولید فساد می کنند، اما آب باران، سبک و گوارا و مفید است، منتها با این شرط که در گودال ها زیاد نمانده باشد. (عسکری، 1366: 90)

5.5. بهداشت حجامت
امام رضا علیه السلام درباره حجامت می فرمایند: «لازم است قبل از خون گرفتن قریب دوازده ساعت از مقاربت با زنان اجتناب کرد. روزی را برای خون گرفتن باید اختیار کرد که هوا صاف و روشن باشد و باد و طوفانی در کار نباشد. وقتی تصمیم گرفتی حجامت کنی از نظر وقت باید بین دوازدهم و پانزدهم ماه باشد؛ زیرا خون گرفتن در این دو سه روزه بیشتر به بدن صحت می بخشد. از این مدت که گذشت، حجامت مکن، مگر در صورتی که ناچار شوی؛ زیرا هر چه قدر ماه رو به نقصان گذارد و باریک تر شود، خون نیز در عروق از هیجانش کاسته و رو به نقص می گذارد. چنان که هر قدر ماه بزرگ و کامل شود، هیجان خون بیشتر می گردد.

حجامت از نظر مراتبی که تکرار می شود، تابع سن است. کسی که در مرحله بیست سالگی است، هر بیست روز یک مرتبه و سی ساله، هر سی روز یک بار، همچنین چهل ساله و پنجاه ساله، به نسبت هر ده سالی که بر عمرش اضافه می شود، ده روز دیرتر حجامت کند. (عسکری، 1381: 63). خونی را که حجامت بیرون می آورد، از رگ های کوچکی است که در میان گوشت پنهان است. شاهد این مطلب آن است که بر خلاف فصد ایجاد ضعف نمی کند». (همان، 217)

حجامت در گودی پس گردن (نقره) درباره سنگینی سر سودمند است. حجامت اخدعان، (دو رگی است که در دو طرف پشت گردن واقع شده) سر و صورت و چشم ها را از سنگینی و رخوت بیرون می آورد و برای درد دندان ها بسیار نافع است. حجامت از میان دو کتف درباره بیماری خفقان، تپش قلب، دوران سر که از امتلای معده و حرارت باشد، سودمند است و گاهی دردهای مزمن را که در کلیه ها و مثانه و رحم پیدا می شود، تخفیف می دهد، خون حیض را روان می گرداند، جز اینکه بدن را کمی ضعیف و لاغر می کند و در بعضی از اوقات باعث شب کوری و سنگینی بدن می شود، مگر در مورد بیماران ثالول (دانه هایی است که در بدن به شکل آبله پیدا می شود) و مبتلایان به دمل بسیار نافع است.

چیزی که در تخفیف درد حجامت خیلی اثرگذار است، این است که در مرتبه اول که شاخ حجامت را می گذارند، کم و سبک بمکند و به تدریج بر آن بیفزایند و در مراتب بعد بیشتر از قبل مکیده شود. تیغ را در محل حجامت باید به مدارا و نرمی کشید و قبل از زدن تیغ بهتر آن است که با روغن، محل را ماساژ دهند. (امام علی ابن موسی الرضا علیه السلام، 1370: 64 - 65)

5.5.1. بهداشت بعد از حجامت
امام رضا علیه السلام می فرمایند: «روزی را که حجامت می کنی، حمام مرو که موجب درد می شود. اگر بتوانی مقداری آب گرم بر سر و بدنت بریز، البته به فاصله یک ساعت بعد از حجامت. بعد از حجامت همان طور که گفته شد، از دخول حمام پرهیز کن که باعث تب دائم می شود.

همچنین روزی را که در آن حجامت می کنی، از حرکت زیاد و خشم و غضب و عمل مجامعت پرهیز کن و گوشت ماهی و تخم مرغ را با هم غذای یک وعده خود قرار مده؛ زیرا اجتماع این دو خوراکی در معده انسان مولد ناخوشی نقرس و قلنج و بواسیر و درد دندان است». (امام علی ابن موسی الرضا علیه السلام، 1370: 63)

«نوشابه هایی که برای پس از حجامت مفیدند، مکیدن انار ملس، نوشیدن شربت های شادی بخش و خوردن غذاهای مقوی، ولی زود هضم مثل (ساک) و بعد هم استراحت روحی و جسمی و دوری جستن از فعالیت و حرکات و دور نگه داشتن اعصاب از هیجانات است. در زمستان و هوای سرد، قدری سکنجبین عسلی بنوش که چون به این دستور عمل کنی از برص و بهق و لقوه و جذام به اذن خداوند متعال، در امان خواهی بود. و تا سه ساعت بعد از حجامت غذای شور نخور؛ زیرا بیم آن است که به خارش گرفتار شوی». (همان: 63 - 66)

5.6. بهداشت خواب
آنچه توجه امام رضا علیه السلام را در رساله الذهبیه به خود معطوف داشته، کیفیت خواب است که دستور می دهد، هنگامی که انسان با معده پر به رختخواب برود، باید از پهلوی راست به پهلوی چپ بغلتد، چون در این صورت است که معده سنگین او آرام می شود و به قلب فشار نمی آورد، اما وقتی که معده خالی شد، شخص می تواند به هر پهلو که بخواهد بخوابد و برای هرکدام خواصی هست. (عسکری، 1366: 49)

6. پیشنهادها
بهداشت در دین اسلام امری مهم است و رعایت آن در برخی موارد، ضروری و از نظر شرعی، واجب است. رعایت بهداشت فردی به غیر از انتفاعات فردی باعث می شود افراد جامعه نیز از بیماری های مختلف دور بمانند. لزوم تقید مستمر و همه گیر به بهداشت فردی، به شیوه و سبک زندگی افراد جامعه برمی گردد و یکی از ابزارهای مؤثر برای ترویج این نوع از سبک زندگی در جامعه ایرانی رسانه ملی است.

رسانه ملی می تواند با ارائه برنامه های بهداشتی برگرفته از قرآن، احادیث و روایات ائمه اطهار علیهم السلام که کم هم نیستند، در مسیر این فرهنگ سازی نقش مهم و اساسی داشته باشد. ازاین رو، در این نوشتار، با تکیه بر روایات حضرت امام علی ابن موسی الرضا علیه السلام، بهداشت دهان و دندان، بهداشت بدن و استحمام، بهداشت مسافر، بهداشت حجامت و بهداشت خواب، از مؤلفه های اصلی بهداشت فردی معرفی شدند که محتوای درخوری برای برنامه های بهداشتی رسانه ملی قابل ارائه دارند. یادآوری می شود، هدف از بهداشت تأمین رفاه کامل جسمانی، روانی و اجتماعی است و فقط نبودن بیماری و نقض عضو نیست.

در فرهنگ اسلام رعایت بهداشت فردی گامی در مسیر عبادت و جلب رضای خداوند متعال است که می تواند به توسعه اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی بینجامد. در این جهت، مبانی اعتقادی و عملی بهداشت فردی و آموزه های فراوانی که در فرهنگ اسلامی وجود دارد، می تواند سرلوحه تلاش های فرهنگی قرار گیرد.

در این زمینه، برنامه های پخش شده در رسانه ملی با محتوای بهداشت فردی و با رویکرد اسلامی می تواند در گسترش این فرهنگ بسیار اثرگذار باشد. برای افزایش اثربخشی برنامه های بهداشتی رسانه ملی، این پیشنهادها ارائه می شود.

6.1. تهیه چارچوب تولید محتوای دینی برای برنامه های آموزش بهداشت
یکی از عناصر مهم در هر برنامه آموزشی، محتوای آن است؛ زیرا اثرپذیری مخاطبان در کنار شکل و قالب ظاهری به میزان زیادی به محتوای برنامه ها برمی گردد و با وجود چارچوبی کلی و منظم می توان برنامه های سودمند و سازنده ای در این زمینه تولید کرد.

6.2. تهیه فهرست اولیه موضوع ها
از مهم ترین مراحل برای تولید محتوای دینی برنامه های آموزش بهداشت، تهیه فهرستی از موضوع های بهداشتی است. این فهرست باید موضوع هایی را در برگیرد که آشنایی، علاقه و ارتباط مخاطب را با برنامه فراهم آورد و موجب جذب مخاطب به این گونه برنامه ها و یادگیری از آنها شود.

مبنای انتخاب موضوع ها می تواند این موارد باشد:

- موضوع های کاربردی و ضروری در حیطه بهداشت: مانند بهداشت فردی، بهداشت محیط، بهداشت روانی و مانند آن؛

- موضوع هایی که محتوای دینی آنها موجود باشد: سخنان ائمه علیهم السلام و بزرگان دین درباره موضوع های مورد نظر. این نکته اهمیت و اولویت موضوع های مورد بررسی در دیدگاه اسلامی و کلام ائمه علیهم السلام را نشان می دهد.

6.3. اولویت بندی موضوع ها
پس از تهیه فهرست موضوع ها، آنها را با توجه به این موارد اولویت بندی می کنیم:

- اصول حاکم بر برنامه های آموزش بهداشت؛

- علاقه و نیازهای مخاطبان؛

- نظر کارشناسان کمیته تولید محتوا.

6.4. رعایت چارچوب انتظارات
مجموعه برنامه های آموزش بهداشت باید به گونه ای طراحی شود که این موارد در نظر گرفته شود. در واقع، انتظار از برنامه های آموزش بهداشت این است که حتماً به موارد زیر توجه شود:

- آموزش بهداشت به وسیله کارشناسان ماهر که با زبانی ساده و گویا به شرح موارد بهداشتی بپردازند؛

- تفهیم مفاهیم بهداشتی با زبان قصه و طنز (در برنامه های کودک ونوجوان)؛

- آشنایی مخاطبان با دستورالعمل های بهداشتی در دین اسلام؛

- آشنایی مخاطبان با دستورالعمل های وارده از پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام؛

- نشان دادن عملی موارد بهداشتی مانند شیوه صحیح مسواک زدن؛

- پخش برنامه ها در ساعت های مناسب و متناسب با مخاطبان موضوع برنامه؛

- پخش تکرار برنامه ها.

6.5. طراحی و تولید فعالیت های یاددهی - یادگیری
در این مرحله هر گونه تولید محتوا باید براساس چارچوب انتظارات و در قالب فعالیت های یاددهی - یادگیری، با توجه به سن مخاطب انجام پذیرد. برای نمونه، در برنامه های کودک و نوجوان آموزش از راه قصه خوانی، شعرخوانی، بازی، نقاشی و برای جوانان و بزرگ سالان به صورت مشاهده عملی و بحث و گفت وگو صورت بگیرد. بدیهی است، این فعالیت ها باید براساس معیارهای آموزشی صدا و سیما، طراحی و تولید شوند.

6.6. بررسی و بازبینی محتوای تولید شده
برنامه تولید شده پیش از پخش، بررسی و بازبینی شود تا کاستی های احتمالی برطرف و محاسن آن تقویت شود. این بررسی ها براساس این موارد است:

- از منظر اصول حاکم بر برنامه های آموزشی در رسانه ملی؛

- تهیه براساس چارچوب انتظارات؛

- از نظر برنامه ریزی و اجرا (در قالب یاددهی - یادگیری)؛

- دریافت نظرات اصلاحی و تأیید کارشناسان حوزه بهداشت.

این نوشتار با تکیه بر روایات منتسب به امام علی ابن موسی الرضا علیه السلام به بخشی از حیطه بهداشت فردی در نگاه ایشان پرداخته است، ولی پیشنهاد می شود در سطحی گسترده تر، پژوهشگران گوناگون بر مبنای تعالیم ناب قرآن و اهل بیت علیهم السلام نظام موضوعی کلانی در حوزه سلامت و بهداشت تهیه کنند تا موجبات غنی سازی هر چه بیشتر برنامه های حوزه سلامت رسانه ملی با رویکردی دینی فراهم آید. اتخاذ رویکردی رسانه ای و ارتباطی در تدوین این نظام موضوعی، احتمال افزایش اثرگذاری این برنامه ها را افزایش می دهد و برای رسانه ملی جنبه کاربردی تری دارد.

منابع:

قرآن کریم.

حسنلو، امیر علی. 1391. بهداشت فردی در سیره نبوی. فصل نامه علمی - تخصصی حبل المتین.

طبرسی، حسن بن فضل. 1378. مکارم الاخلاق. قم: شریف الرضی.

قانع، حمید. 1392. سبک زندگی براساس آموزه های اسلامی(با رویکرد رسانه ای). قم: مرکز پژوهش های اسلامی صداو سیما.

طباطبایی، (علامه) سید محمدحسین. 1367. تفسیر المیزان. قم: جامعه مدرسین.

عبد الحمید بن هبه الله، ابن ابی الحدید. 1388. شرح نهج البلاغه ابن معتزلی.ترجمه: غلامرضا لایقی. تهران: کتاب نیسان.

معتمدی، عبدالله. 1392. سبک زندگی مطلوب براساس دیدگاه ارتباطی (ارتباط انسان با خود، خداوند، دیگران و طبیعت). ویژه نامه سبک زندگی. سال چهارم: شماره 13.

علی ابن موسی الرضا علیه السلام. 1370. طب الرضا - طب و بهداشت از امام رضا علیه السلام. ترجمه: نصیرالدین امیر صادقی. تهران: انتشارات معراجی.

علی ابن موسی الرضا علیه السلام. 1389. نامه زرین سلامت(ترجمه: رساله ذهبیه). ترجمه: محمد دریایی. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.

عمر بن بحر، جاحظ ابوعثمان. 1419ه‍. ق. البخلاء. بیروت: دارالمکتبه الهلال.

محمدباقر، مجلسی. 1403. بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار. تهران: دار الکتب اسلامیه.

مرتضی، عسکری. 1366. طب الرضاو طب الصادق علیه السلام (طب و درمان در اسلام). تهران: انتشارات فؤاد.

ناصر، مکارم شیرازی. 1374. تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب اسلامیه.

نهج البلاغه. 1379. ترجمه: محمد دشتی. قم: انتشارات الهادی.

Pat crissey.2005. personal hygiene?what that got to do with me?.london:Jessica kiagsley publisher.

پی نوشت ها:

[1] کارشناسی ارشد بهداشت باروری دانشگاه علوم پزشکی مشهد. Ghorbani.f69@gmail.com

[2] Mental health.

[3] Familiyal health.

[4] Social health.

[5] Economic health.

[6] Nutrition health.

[7] environmental health.

[8] Home health.

[9] پیامبر اسلام(ص) در این باره می فرماید: «تَنَظَّفوا بِکلِّ مَا استَطَعتُم فَإِنَّ اللّه تَعالی بَنَی الاسلام عَلَی النَّظافَةِ وَ لَن یدخُلَ الجَنَّةَ إِلاّ کلُّ نَظیفٍ؛ خودتان را با هر وسیله  ای که می توانید پاکیزه کنید؛ زیرا خدای متعال اسلام را بر پایه پاکیزگی بنا کرده است و هرگز به بهشت نمی رود، مگر کسی که پاکیزه باشد». (نهج الفصاحه، ص391) همچنین پیامبر می فرماید: «طَهِّرُوا هَذِهِ الْأَجْسَادَ طَهَّرَکمُ اللَّهُ فَلَیسَ مِنْ عَبْدٍ یبِیتُ طَاهِراً إِلَّا بَاتَ مَعَهُ مَلَک فِی شِعَارِهِ لَا ینْقَلِبُ سَاعَةً مِنْ لَیلٍ یسْأَلُ اللَّهَ شَیئاً مِنْ أَمْرِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ إِلَّا أَعْطَاهُ إِیاه؛ این بدن ها را پاکیزه کنید، خداوند پاکیزه  تان کند، زیرا هیچ بنده  ای نیست که شب با بدنی پاکیزه بخوابد، مگر اینکه فرشته ای با وی می خوابد و هیچ لحظه ای از شب از این پهلو به آن پهلو نمی شود، از خدا چیزی از امور دنیا و آخرت می خواهد، مگر اعطا کند به او». (مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 1، ص 297)

[10] Crissey.

[11] Personal hygiene.

[12] WHO: World Health Organization.

[13] «لَا تَقُمْ فِیهِ أَبَدًا ۚلَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوَی مِنْ أَوَّلِ یوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یحِبُّونَ أَن یتَطَهَّرُوا وَاللَّ-هُ یحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ». (توبه: 108)

[14] «وَیسْأَلُونَک عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذًی فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِی الْمَحِیضِ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّی یطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیثُ أَمَرَکمُ اللَّ-هُ إِنَّ اللَّ-هَ یحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ». (بقره: 222)

[15] «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیسِرُ وَالْأَنصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّیطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ». (مائده: 90)

[16] «قُل لَّا یسْتَوِی الْخَبِیثُ وَالطَّیبُ وَلَوْ أَعْجَبَک کثْرَةُ الْخَبِیثِ ۚفَاتَّقُوا اللَّ-هَ یا أُولِی الْأَلْبَابِ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ». (مائده: 100)

[17] «الْیوْمَ أُحِلَّ لَکمْ الطَّیبَاتُ...». (مائده: 5)

[18] «یسْأَلُونَک مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَکمْ الطَّیبَاتُ...». (مائده: 4)

[19] «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکمْ...». (مائده: 6)

[20] جامه و لباست را پاکیزه بدار.

[21] «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکمْ وَ أَیدِیکمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکمْ وَ أَرْجُلَکمْ إِلَی الْکعْبَینِ وَ إِنْ کنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ کنْتُمْ مَرْضی أَوْ عَلی سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیمَّمُوا صَعیداً طَیباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکمْ وَ أَیدیکمْ مِنْهُ ما یریدُ اللَّهُ لِیجْعَلَ عَلَیکمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکنْ یریدُ لِیطَهِّرَکمْ وَ لِیتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیکمْ لَعَلَّکمْ تَشْکرُونَ». (مائده: 6)

[22] مانند آیات: مائده: 3؛ بقره: 173 و نحل: 115.

[23] اعلَم اَن اَجودَ مَا استَکتُ بِه لِیفُ الاَراک فَإنَّهُ یجلُو الاَسنانَ و یطیبُ النُکهَة و یشدُّ اللَثَّة و یستَنها وَ هُو نافِعُ مِنَ الحَفرِ اِذَا کانَ بِاعتِدالٍ و الاِکثار منِهُ یرَقُ الاَسنانَ و یزَعزَعَها و یضعَفُ اُصولَها.