مجله  معارف رضوی و رسانه  دوفصلنامه‌ معارف رضوی و رسانه 3 (بهار و تابستان 1392) 

نویسنده : کاظمی، ابوالفضل ؛ دیمه کار گراب، محسن
ابوالفضل کاظمی[1]

محسن دیمه کار گراب[2]

چکیده
یکی از مهم ترین رخدادهای زندگی امام رضا علیه السلام، مناظرات ایشان با بزرگان و پیروان ادیان و مذاهب مختلف است که نقش بی بدیل این مناظرات در آن برهه از زمان، از جنبه های گوناگون قابل بررسی است.

در آن روز وسایل ارتباط جمعی، مانند امروز گسترده نبود، ولی امام از جلسات مناظره دربار مأمون، به عنوان یکی از اثرگذارترین وسایل ارتباط جمعی آن روز بهره کافی گرفت. از این رو، در این نوشتار با توجه به کارکردهای رسانه در جوامع بشری، از یک سو و گستره وسیع پیام رسانی در مناظرات امام رضا علیه السلام از سوی دیگر، کارکردهای رسانه ای مناظرات امام رضا علیه السلام در دربار مأمون را بررسی می کنیم. شناخت رسانه، اهمیت و کارکردهای آن و مفهوم شناسی مناظره از دیگر مباحث این نوشتار است.

مقدمه
رسانه به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای ارتباط جمعی است که در میان جوامع بشری از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در این میان، کسانی که به دنبال اثرگذاری بر افکار عمومی بوده اند، به دنبال بهره مندی حداکثری از آن بوده و با استفاده از آن، اهداف خود را دنبال کرده اند.

رسانه ها در طول تاریخ دارای تعاریف و البته در پی آن، مصادیق مختلفی بوده اند. برخی اولین رسانه در اسلام را مسجد می دانند و به آن به عنوان اولین و مهم ترین پایگاه ارتباط جمعی اسلام می نگرند. پس از آن منبر را می توان از مهم ترین رسانه های سنتی دینی برشمرد که تاکنون به عنوان یک رسانه مطرح بوده است و به فعالیت خود ادامه می دهد.

در طول تاریخ اسلام، فضاهای متفاوتی به فراخور زمان برای تبلیغ دین مبین اسلام فراهم شده است. مناظره با بزرگان ادیان، فرقه ها و مذاهب گوناگون به وسیله امام رضا علیه السلام در دربار مأمون یکی از فرصت های بی نظیری است که حضرت به بهترین شکل از این ظرفیت بهره برد.

در این نوشتار با توجه به اینکه وسایل ارتباط جمعی در آن دوران مثل امروز گسترده نبود، کارکردهای رسانه ای مناظرات حضرت را بررسی می کنیم، ولی پیش از پرداختن به این موضوع، نخست به تعریف رسانه و کارکردهای آن و مفهموم شناسی مناظره می پردازیم:

1. رسانه و مناظره؛ تعریف و چارچوب نظری
برای بررسی دقیق رابطه رسانه و مناظره، باید هر کدام از این دو مفهوم بر اساس تئوری های گوناگونی که وجود دارد تعریف شود:

الف) شناخت رسانه و انواع آن
برای شناخت و معرفت بیشتر درباره موضوعی، بهترین و نخستین مرحله، تعریف جامع موضوع است. از این رو، در مقوله رسانه ها ابتدا به بازشناسی مفهوم رسانه و انواع آن می پردازیم تا حیطه آنها را به طور کامل مشخص سازیم.

رسانه: رسانه در لغت به معنای وسیله رساندن یا وسیله ارتباط جمعی است، (یاوری وثاق، 1391: 15) اما در اصطلاح، تعاریف متفاوتی برای رسانه وجود دارد. برای مثال در یک تعریف آمده است: «رسانه» وسیله ای برای نقل و انتقال اطلاعات، ایده ها و افکار افراد یا جامعه است.

رسانه واسطه ای عینی و عملی در فرآیند برقراری ارتباط است و دو نوع کارکرد آشکار و نهان برای آن وجود دارد که کارکرد آشکار آن؛ یعنی اینکه رسانه، محل برخورد پیام و گیرنده پیام است، اما کارکرد پنهان رسانه؛ یعنی برقرارکننده جریان ارتباط و پیام رسانی. در حقیقت، رسانه به معنای هر وسیله ای است که انتقال دهنده فرهنگ ها و افکار عده ای باشد و اکنون آنچه مصداق این تعریف است، وسایلی همانند روزنامه ها، مجلات، رادیو، تلویزیون، ماهواره، اینترنت، لوح های فشرده، ویدئو و جز این مواردند. http: //mokhatabshenasi. blogsky. com))

رسانه، در مفهوم ارتباطی آن، عاملی است که می تواند پیامی را به مخاطب انتقال دهد. رسانه ها، افراد، ابزار یا موقعیت هایی هستند که به وسیله آن پیام ارائه می شود. در واقع، رسانه ها یا وسایل ارتباط همگانی، کارشان پیام رسانی است. اگر رسانه ای پیامی نداشته باشد، نمی تواند نقش خود را به درستی ایفا کند و آن گاه چیزی شبیه رسانه خواهد بود، نه خود رسانه. برداشت های مختلفی درباره ماهیت رسانه ها وجود دارد، اما در بیشتر تعاریف ارائه شده از آن، به نقش پیام رسانی آن توجه فراوانی شده است. مک لوهان کانادایی نیز بر این باور است که رسانه همان پیام است.

برخی دیگر از صاحب نظران هم در تعاریف شان از رسانه بر ماهیت پیام رسانی آن تأکید دارند. به باور آنان، رسانه بدون پیام نیست و اگر پیامی با محتوا در یک وسیله، ارتباط همگانی نباشد، آن وسیله معنی کامل رسانه را به خود نمی گیرد. در برخی دیگر از تعاریف، به موضوع مخاطب توجه شده است.

رسانه های جمعی از نظر لغوی، به معنای ابزارهایی هستند که از طریق آنها می توان به افرادی، نه به طور جداگانه یا با گروه های خاص و همگون، بلکه با جماعت کثیر یا توده ای از مردم به طور یکسان دسترسی پیدا کرد. (دادگران، 1384: 30) رسانه های جمعی را به گونه های مختلف تقسیم کرده اند، اما ویژگی انتقال پیام، در همه این تقسیم بندی ها مشترک است.

از یک نظر، رسانه ها را در دو گونه تند و کند جای داده اند. رسانه های کند، پیام را با تأخیر انتقال می دهند، مانند کتاب یا مجله. رسانه های تند نیز پیام را با سرعت به مخاطبان می رساند، مثل رادیو و تلویزیون (جمعی از نویسندگان، 1385: 9) از این رو، در تعریف رسانه ها به طور کلی می توان گفت، رسانه هر نوع ابزاری است که برای رساندن پیام از فرستنده به مخاطبان استفاده می شود. (یاوری وثاق، 1391: 16)

از سویی، وسایل ارتباط جمعی به وسایلی گفته می شود که مخاطبان آن گسترده، فراوان و نامتجانسند. این اجتماعات وسیع و نامتجانس می توانند به وسیله این وسایل با هم نزدیک شوند و به تبادل آرا و تفاهم بپردازند. به بیانی دیگر، وسایل ارتباط جمعی به آن دسته از وسایلی گفته می شود که پیام را برای مخاطبان بسیار (عموم) ارائه می دهند و دارای آثار اجتماعی اند. (خیری، 1389: 31)

برخی دیگر از محققان با توجه به نقش ارتباطی رسانه، برای آن تعاریفی ارائه کرده اند. به نظر آنان، رسانه ها مهم ترین وسایل ارتباطی در جوامع بشری به شمار می آیند و سبب جهانی شدن و اهمیت فوق العاده آن همین جنبه ارتباطی است. در فرهنگ الفبایی قیاسی زبان فارسی رسانه ها، به عنوان مجموع ابزارها و روش ها برای برقراری ارتباط اجتماعی تعریف شده است.

در طول تاریخ، جوامع بشری از رسانه های ارتباطی گوناگونی استفاده کرده اند. برخی از این رسانه ها مانند زبان انسان ها، از رسانه های ارتباطی طبیعی و برخی دیگر مانند ملاقات و نشانه ها و نمادهای گوناگون - صدای طبل، مشعل یا دود - جنبه قراردادی دارند و برخی نظیر مطبوعات، تلویزیون و سینما، که امروزه به آنها رسانه های ارتباط جمعی یا توده ای گفته می شود، چون ساخته انسانند، مصنوعی به شمار می آیند. (اشرفی ریزی و کاظم پور، 1386: 79)

رسانه ها دارای انواع مختلفی از دسته بندی هاست. نمونه ای از دسته بندی انواع رسانه به این صورت است: رسانه های نوشتاری مانند مطبوعات، کتاب و مجلات، رسانه های شنیداری مانند رادیو، رسانه های دیداری مانند تلویزیون، سینما، اینترنت، رسانه های ابزاری مانند اعلامیه، بروشور، تابلوی اعلانات، کاتالوگ، پوستر، تراکت، پلاکارد، آرم، لوگو، فیلم های تبلیغی، فیلم کوتاه و بلند، سخنرانی، همایش و تئاتر، رسانه های نهادی یا گروهی همچون روابط عمومی ها، شرکت های انتشاراتی، بنیادهای سینمایی، رسانه های فرانهادی همچون خبرگزاری ها، دفاتر روابط بین الملل، کارتل ها، بنگاه های سخن پراکنی و تراست های خبری، شرکت های چند ملیتی سازه، فیلم های سینمایی، شبکه های ماهواره ای.)

ب) اهمیت و کارکردهای رسانه
رسانه ها در جامعه بشری نقش بسیار مهمی را ایفا می کنند و اهمیت ویژه ای دارند. امروزه رسانه ها به نوعی از ضروری ترین نیازهای زندگی بشری به شمار می روند. شاید بتوان دلایل بسیاری را برای اهمیت رسانه برشمرد. از جمله این دلایل می توان به این موارد اشاره کرد:

یک - رسانه به عنوان عامل اصلی جمعی کردن روابط انسان هاست و همواره وسایل ارتباط جمعی در گسترش روابط بین انسانی در جنبه های مختلف نقش فعال دارد.

دو - عمل رسانه به مثابه منبع قدرت است، نقش واسطه گری وسایل ارتباط جمعی بین افکار عمومی و حاکمیت یا سازمان و نیاز مخاطبان انبوه به اطلاعات، قدرت اثرگذاری رسانه را در میان اعضای جامعه به شدت گسترش داده است.

سه - قدرت دروازه بانی رسانه نیز بر اهمیت آن افزوده است. براساس نظریه دروازه بانی اطلاعات، همیشه در مجرا هایی که در منطقه دروازه هاست، قرار می گیرد. در این منطقه دروازه بان تصمیم می گیرد اطلاعات را وارد مجرا کند یا خیر. با توجه به قدرت دروازه بانی رسانه نوع تعاملی که مدیران در شرایط بحرانی با رسانه ها دارند، در گزینش و جهت دهی به اخبار از سوی خبرنگاران بسیار اثرگذار است؛ زیرا در این شرایط خبرنگاران هم به وضعیت ذهنی و روحی روانی جامعه درباره بحران نظر می کنند و هم قالب های ذهنی و نوع برخورد مدیران بحران آنان را در شیوه نگاه به موضوع بحران و روش های پرداختن به آن راهنمایی می کنند.

کارکرد رسانه ها
کارکردهای رسانه در هر جامعه آمیزه ای از نظام رسانه ای، نقش های پذیرفته شده - و نه تعریف شده - برای رسانه و رویکردهای رسانه ای در ایفای این نقش هاست. بر این اساس، نظام رسانه ای در برگیرنده اصول و قواعدی است که رسانه در محیط سیاسی، اجتماعی جوامع برای انجام وظایف خود از آن پیروی می کند. در حقیقت، نظام رسانه ای تبلور جایگاه نظام ارتباطی در نظام سیاسی یک جامعه است که تحت تأثیر نیازها و خواسته های متفاوت مردم، تجربه های خاص آن جامعه، ساختار سیاسی، اجتماعی و نظام کنترل اجتماعی آن جامعه است. بنابراین، رسانه در هر جامعه ای دارای نقش است. امروزه نقش رسانه ای بر اساس توسعه فن آوری های ارتباطی به نقش های تعریف شده و نقش های پذیرفته شده، قابل تقسیم است.

درباره کارکردهای رسانه ها نظریات گوناگونی مطرح است. محققان برای رسانه های مدرن کارکردهای چندی قائل هستند، اما همه روی سه کارکرد عمده و اصلی توافق دارند. این سه کارکرد را می توان در سه شکل زیر بیان کرد: آموزشی، اطلاع رسانی، تفریحی و سرگرمی. (جوادی یگانه و عبداللهیان، 1386: 190 - 191) البته همان طور که بیان شد، نظرات گوناگونی درباره کارکردهای رسانه وجود دارد که در ادامه به برخی از این کارکردها به طور خلاصه اشاره می شود:

الف) کارکرد نظارتی: یکی از مهم ترین کارکردهای رسانه خبری، نظارت بر محیط است. کارکرد نظارت و حراست از محیط، شامل رساندن اخبار توسط رسانه ها می شود که برای اقتصاد و جامعه ضروری است. مانند گزارش اوضاع سهام، ترافیک و شرایط آب و هوایی. (تانکارد و ورنر، 1386: 450 - 451)

ب) کارکرد آموزشی یا انتقال فرهنگ: آموزش براساس تعریفی که سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) بیان داشته، عبارت است از: «تمام کنش ها و اثرات، راه ها و روش هایی که برای رشد و تکامل توانایی مغزی و معرفتی و همچنین مهارت ها، نگرش ها و رفتار انسان به کار می روند. البته به طریقی که شخصیت انسان را تا ممکن ترین حد آن، تعالی بخشند». (دادگران، 1384: 109)

در این میان، رسانه های ارتباطی خواه برای این کار برنامه ریزی شده باشند و خواه نشده باشند، آموزش دهنده اند. رسانه ها فراهم آورنده دانش و شکل دهنده ارزش هایند و همواره مردم از آن ها اثر می پذیرند و می آموزند. این کارکرد مربوط به ارتقای سطح دانش در علوم مختلف است که به طور عمده ناظر به حیطه شناختی است. (جوادی یگانه و عبداللهیان، 1386: 79 - 81) جامعه شناسان معتقدند که وسایل ارتباطی با پخش اطلاعات و معلومات جدید، به موازات کوشش معلمان و استادان، وظیفه آموزشی انجام می دهند و دانستنی های عملی، فرهنگی و اجتماعی دانش آموزان و دانشجویان را تکمیل می کنند. (معتمد نژاد، 1385: 109 - 110)

ج) کارکرد سرگرم سازی و پرکردن اوقات فراغت: انبساط خاطر، ادخال سرور و شادی به ویژه اوقات فراغت مقصودی است که در محور توجه کارکرد سرگرمی قرار دارد. (جوادی یگانه و عبداللهیان، 1386: 79 - 81)

وسایل ارتباط جمعی به عنوان مهم ترین ابزار تفریحی و سرگرمی افراد به شمار می روند که با پخش و انتشار برنامه های سرگرم کننده بر الگوی رفتار اوقات فراغت انسانی آثار تعیین کننده ای دارند و از این راه است که فرد از تنهایی و زندگی سخت روز مره اش رهایی می یابد و با محیط بیرونی تماس برقرار می کند. (دادگران، 1384: 126)

د) کارکرد ارشادی: انگیزش احساسات معنوی مخاطبان و تشویق آنها به رفتار بر مبنای باورهای دینی، محور این کارکرد به شمار می آید. تأثیر عاطفی بر مخاطبان و ترغیب و تهییج روانی آنها نیازمند شرایط روانی ویژه ای است که به نظر می رسد با ارتباطات مستقیم، شخصی و صمیمانه امکان تحقق بیشتری داشته باشد. تربیت نیازمند نزدیکی مربی و متربی و تسلط مربی به بازخوردها و حالات مخاطبان خود است که مقتضی ارتباطی دوسویه است. (جوادی یگانه و عبداللهیان، 1386: 79 - 81)

ه‍) کارکرد اطلاع رسانی: مهم ترین ویژگی این کارکرد، اتکای آن به زمان است، به این معنا که باید خصوصیت جدید و تازه بودن در بیان اطلاعات و رویدادها ملحوظ باشد و از کهنگی و آفات زمانی به دور بماند. این نیازی است که انسان ها برای موفقیت در زندگی روزمره خود به دنبال تأمین آن هستند و هر رسانه ای که بتواند زمان این دست یابی را کوتاه تر و دسترسی به آن را ساده تر نماید، در به عهده گرفتن این کارکرد نسبت به سایر وسایل ارتباطی مزیت خواهد داشت. (همان: 79 - 81)

و) کارکرد همگن سازی: وسایل ارتباط جمعی، موجب نزدیکی سلیقه ها، خواست ها و انتظارات همه ساکنان یک جامعه شده و جوامع را از عصر محدوده های جدا خارج می گردانند. ورود وسایل ارتباط جمعی به جامعه، خرده فرهنگ ها و فرهنگ های خاص و مجزا را ناپدید می کند و به نوعی تشابه میان تمامی ساکنان یک جامعه به وجود می آورد و مردم آن جامعه، از سبک زندگی و علایق و خواسته هایی که رسانه های جمعی ارائه می دهند، پیروی می کنند. (ساروخانی، 13: 87 - 88) در واقع این رسانه ها هستند که انسان ها را با یکدیگر پیوند می دهند و به آن ها هویت جمعی می بخشند. بر این مبنا، کارکرد اصلی وسایل ارتباط جمعی، همان مخاطب قراردادن توده ها و نه گروه های خاص است. به بیان «ژان کازنو»، رسانه ها به توده سازی می پردازند. (آشنا، 1380: 19 - 20)

ز) کارکرد راهنمایی و رهبری: نقش رهبری کننده وسایل ارتباطی و اثر آن ها در بیداری و ارشاد افکار عمومی، امری واضح بوده و روز به روز بر اهمیت آن افزوده می شود. در نظام های دموکراسی، وسایل ارتباط جمعی می توانند در راه گسترش ارتباط میان رهبری کنندگان و رهبری شوندگان، خدمات مهمی را انجام دهند و به عنوان آیینه تمام نمای افکار عمومی، در جلب همکاری مردم و شرکت دادن آن ها در امور اجتماعی، تأثیر فراوانی به جای بگذارند. البته رسانه های گروهی با انگیزه سازی در مخاطب، می توانند ایجاد مشارکت اجتماعی که از عمده ترین نقش های رسانه هاست، به دنبال داشته باشند. این مهم؛ یعنی انگیزه سازی برای مشارکت، نیازمند شناخت درست از نیازهای مخاطبان است. توجه به فرهنگ های محلی مناطق گوناگون یک کشور نیز در انگیزه سازی با اهمیت است. (کریمی، 1382: 122 - 124)

ح) کارکرد بحران زدایی: رسانه های گروهی می توانند در عرصه مقابله با بحران های اجتماعی، به ایفای نقش بپردازند و در کاهش بحران های مختلفی مانند بحران هویت یا حوادث تهدیدکننده ثبات اجتماعی، کارکرد مؤثری داشته باشند. (همان: 170)

ط) کارکرد آگاه سازی: این وظیفه با مقوله آموزش، از سویی و مقوله خبررسانی جمعی، از سوی دیگر، تداخل دارد، اما رسانه ها باید افزون بر انتقال اخبار و اطلاعات، به تحلیل درست اخبار و تشریح آنان نیز بپردازند. تحلیل علّی پدیده های خبری و آگاه سازی انسان ها از این علل، سبب تغییر در جهان بینی انسان ها می شود. به همین سیاق، وسایل ارتباط جمعی باید موجبات آگاهی انسان ها از کالاهای مورد نیاز را فراهم سازند. این وظیفه؛ یعنی آگاه سازی از آن رو از تبلیغ متمایز است که در آن، هیچ کوششی برای خرید کالایی خاص وجود ندارد. همان گونه که هیچ کوششی نیز برای ایجاد گرایش به سوی دیدگاه خاص وجود ندارد.

آنچه بدان اشاره شد، برخی از کارکردهای رسانه بود. البته افزون بر موارد اشاره شده، اعطای پایگاه اجتماعی، حمایت از هنجارهای اجتماعی، انتقال میراث های فرهنگی و اجتماعی از نسلی به نسل دیگر، نقش و کارکرد بیان عقاید، ایجاد همبستگی میان اجزای جامعه در پاسخ به نیازهای محیطی و کارکرد تبلیغی را نیز می توان از جمله دیگر کارکردهای رسانه برشمرد.

از سوی دیگر، یک رسانه باید مخاطب را به فکر وادارد، مبدأ ایده های جدید در حیطه های گوناگون باشد، محلی برای نقد و اظهار نظرهای دلسوزانه و عملی باشد؛ با درج مطالب پژوهشی و آموزشی در افزایش سطح علمی جامعه اثرگذار باشد، میزگردهای غنی رسانه ای درباره موضوعات هدف برگزار کند؛ به چالش ها و مشکلات و راهکارهای قابل انجام بپردازد و بحران های پیش رو را پیش بینی کند و واقعیات را به دور از هرگونه جانبداری، بیان کند. با انجام این موارد می تواند به عنوان بازوی توانمند سیستمی در جامعه و در کنار نظام، ایفای نقش کند.

ج) مفهوم شناسی مناظره
مناظره در لغت به معنی با هم نظر کردن؛ یعنی فکر کردن در حقیقت و ماهیت چیزی است. در واقع، به مجادله و نزاع با همدیگر و بحث با یکدیگر درباره حقیقت و ماهیت چیزی، مناظره گویند. راغب اصفهانی در مفردات آورده است: «مناظره، گفت وگوی رو در رو و نبرد نظری با سخن و خطابه است و نیز بیان آنچه را که به بصیرت درک می شود.» (راغب اصفهانی، 1374: 365) و در مصباح المنیر، مناظره به معنای مجادله بیان شده است: «مُنَاظَرَةً بِمَعْنَی جَادَلَهُ مُجَادَلَةً.» (فیومی، بی تا: ج15: 612) طریحی نیز آن را به معنای مجادله و جدال کردن بیان داشته است: «نَاظِرْهُ مُنَاظَرَةً: جادله». (طریحی، 1375: ج3: 498)

قنوجی بخاری در کتاب أبجد العلوم در تعریف علم المناظره می نویسد: «علم باحث عن أحوال المتخاصمین لیکون ترتیب البحث بینهما علی وجه الصواب حتی یظهر الحق بینهما.» علمی است که در آن از احوال دو فرد در حال نزاع و گفت وگو با یکدیگر بحث می کند، به گونه ای که ترتیب مباحثه میان این دو به صورت صحیح باشد تا اینکه حقیقت میان این دو روشن شود. (قنوجی، 1420ق: ج2: 428)

خداوند فرموده است: «ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ» (نحل: 125)؛ یعنی بخوان ای پیغمبر! بندگان را و دلالت نما ایشان را به سو و سمت راه پروردگار خودت، بعضی را به طریق حکمت و بعضی را به طریق موعظه ای که نیکو باشد و بعضی را مجادله و مناظره فرما، به نوعی که مجادله احسن و نیکو باشد. (دارابی، 1381: ج1: 40)

در تفسیر نمونه در ذیل این آیه آمده است: «و این سومین گام، مخصوص کسانی است که ذهن آنها قبلاً از مسائل نادرستی انباشته شده و باید از طریق مناظره ذهنشان را خالی کرد تا آمادگی برای پذیرش حق پیدا کنند. بدیهی است، هنگامی مجادله و مناظره مؤثر می افتد که «بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ» باشد، حق و عدالت و درستی و امانت و صدق و راستی بر آن حکومت کند و از هر گونه توهین و تحقیر و خلاف گویی و استکبار خالی باشد و خلاصه تمام جنبه های انسانی آن حفظ شود. چیزی که هست خدای تعالی موعظه را به قید حسنه مقید ساخته و جدال را هم به قید «بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ» مقید نموده است، و این خود دلالت دارد بر اینکه بعضی از موعظه ها حسنه نیستند، و بعضی از جدال ها حَسَن (نیکو) و بعضی دیگر احسن (نیکوتر) و بعضی دیگر اصلا حُسن ندارند وگرنه خداوند موعظه را مقید به حسن و جدال را مقید به احسن نمی کرد». (مکارم شیرازی، 1389: ج11: 456 - 457)

2. کارکرد رسانه ای مناظرات امام رضا علیه السلام
برخی، رسانه را وسیله ای برای نقل و انتقال اطلاعات، ایده ها و افکار افراد یا جامعه می دانند و عده ای هم آن را افراد، ابزار یا موقعیت هایی می دانند که به وسیله آن پیام ارائه می شود و برخی، رسانه را همان پیام معرفی می کنند. بررسی مناظرات حضرت رضا علیه السلام، به خوبی نشان می دهد که ویژگی پیام رسانی و دارای پیام بودن در مناظرات حضرت به وضوح نمایان است. از این رو، با توجه به گستره وسیع پیام رسانی در مناظرات امام رضا علیه السلام و به تعبیری به دلیل وجود کارکردهای رسانه ای متعدد مناظرات امام رضا علیه السلام در دربار مأمون و میان مردم از زمان وقوع آن مناظرات تاکنون، می توان کارکردهای رسانه ای آن مناظرات را بررسی و تحلیل کرد. توضیح اینکه این مناظرات در آن دوران یکی از گویاترین ابزار پیام رسانی برای انتقال مهم ترین پیام های منطبق با منافع و مقاصد دربار بود و امام رضا علیه السلام از مناظرات به عنوان ظرفیتی جدید در فضای دربار در راستای اهداف و مقاصد الهی خویش و در جهت تبیین اعتقادات الهی خویش بهره بردند.

در ادامه، نخست نگاهی کلی به مناظرات حضرت رضا علیه السلام خواهیم داشت و پس از آن به مهم ترین کارکردها و بهره وری حداکثری از ظرفیت رسانه ای مناظرات اشاره خواهیم داشت.

الف) نگاهی کلی به مناظرات امام رضا علیه السلام
از جمله مهم ترین رخدادهای زندگی امام رضا علیه السلام، مناظرات حضرت با بزرگان و پیروان ادیان و مذاهب مختلف است که توجه به آن و بررسی نقش بی بدیل این مناظرات در آن برهه از زمان می تواند راه گشای مطالب و مسائل بسیاری باشد. در ادامه به اختصار به این مناظرات و چگونگی آن اشاره می شود.

نکته نخست اینکه مناظرات در تمام دوران زندگی حضرت رخ می داد. در این مناظرات که در دو مقطع زمانی دوران امامت؛ یعنی پیش و پس از ولایت عهدی بود، اسلام ناب به مردم معرفی می شد.

امام با صاحبان افکار و عقاید مختلف به مناظره می پرداختند و با براهین قوی و محکم، باورهای ناصواب آنان را برای جامعه آشکار می ساختند. این مناظرات که علاوه بر بصره، در مرو نیز رخ داد، در بارورسازی اسلام و غنی شدن مکتب و حدیث شیعه نقش به سزایی داشت. (محبی پور، 1388: 115)

درباره تشکیل مناظرات دلایل فراوانی بیان می شود که باید با توجه به موقعیت انجام مناظره آنها را بررسی کرد. گفتنی است، چون مناظرات در دوره های مختلف (قبل و بعد از ولایت عهدی) و در مکان های مختلف (مدینه، بصره، کوفه و مرو) رخ داده است، نمی توان برای همه مناظرات دلایل واحدی برشمرد. برای مثال، مناظراتی که در مدینه و قبل از ولایت عهدی امام علیه السلام رخ داده، بیشتر جنبه آگاهی دادن به مردم و پاسخ دادن به پرسش های آنها و همچنین مبارزه با فرقه های ضاله از جمله فرقه واقفیه داشته اند. مناظرات بصره و کوفه نیز همین جنبه را داشته و برای اثبات امامت امام رضا علیه السلام انجام شده است، اما مناظراتی که در مرو و در حضور و دربار مأمون اتفاق افتاده است، بیشتر جنبه سیاسی داشته و با اهداف خاص پیگیری می شد. می توان گفت، یکی از ابعاد اساسی حضور امام رضا علیه السلام در دستگاه خلافت، شرکت ایشان در مناظرات علمی با فقها، متکلمان و علما، مسلمان و غیر مسلمان، اعم از علمای زرتشت، یهودی، مسیحی و صائبی بود که مأمون برگزارکننده این مناظرات بود. شیخ صدوق انگیزه مأمون از برگزاری آن مناظرات را محکوم شدن حضرت در برابر احتجاج یکی از ایشان دانسته و این امر را ناظر به حرص و حسد وی نسبت به حضرت و جایگاه علمی وی دانسته است. (ابن بابویه، 1372: ج 1: 191)

البته دلایل دیگری نیز برای این مناظرات که مأمون آنها را برنامه ریزی و مدیریت می کرد، بیان شده است. از جمله دلایل دیگر مأمون از این کار این بود که جنبه علمی امام را پررنگ جلوه دهد و ایشان را فردی به دور از مسائل سیاسی و حکومتی معرفی کند.

دلیل دیگری که به عنوان انگیزه مأمون مطرح است، این است که همیشه سیاست گذاران و حاکمان در پی آنند که ذهن و افکار عموم مردم را متوجه موضوعی خاص کنند تا مردم در مسائل حکومتی دخالت نداشته باشند و از آن فارغ شوند. برخی انگیزه مأمون را از برگزاری مناظرات، دور کردن ذهن مردم از مسائل حکومتی دانسته اند. (مکارم شیرازی، 1404ق: 8 - 9)

اهمیت مناظرات: در دوران ائمه مناظرات گسترده ای رخ می داد و ائمه با پیروان مکاتب و فرق، مباحثه و مناظره می کردند. در زمان امام رضا علیه السلام نیز این فرصت در مکه، مدینه، بصره، کوفه و مَرو پیش آمد، اما مناظرات امام با مناظرات دیگر ائمه و حتی مناظرات ایشان در مرو با مناظرات قبل از ولایت عهدی کاملاً متفاوت است؛ زیرا وسعت کشورهای اسلامی در عهد هارون و مأمون به آخرین حد خود رسیده بود، به گونه ای که مساحت کشورهای اسلامی در عهد عباسیان بدون محاسبه اسپانیا، برابر با مساحت تمام قاره اروپا بود. اهمیت مناظرات امام رضا علیه السلام در این برهه زمانی کاملاً مشخص و روشن است. از طرفی، با گسترش اسلام در مناطق مختلف، پرسش های مختلفی و مسائل فراوانی مطرح می شد که پاسخ گویی به آنها و رفع ابهامات موجود، به وسیله مناظرات تا حد زیادی انجام می گردید و مناظرات به گونه ای پاسخ گوی این گونه مسائل بود. نکته دیگر اینکه در مناظرات مرو، وضعیت به گونه ای حساس شده بود که شکست در مناظرات به منزله شکست مذهب تشیع و اعتقادات شیعی تلقی می شد. از این رو، مناظرات از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. اساساً یکی از اهداف مأمون از برگزاری مناظرات شکست یا محکوم کردن امام و مذهب تشیع بود که با درایت حضرت رضا علیه السلام این هدف متلاشی و نقش بر آب شده و اثر معکوس داشته و به نفع امام و مذهب تشیع تمام شد و نکته مهم دیگر درباره اهمیت مناظرات حضرت رضا علیه السلام این است که این مناظرات هم به وسیله مردم و هم به وسیله رهبران و بزرگان ادیان و فرق مختلف داوری می شد. تمام کسانی که در مناظرات شرکت داشته یا از اخبار آن با خبر می شدند، بالطبع درباره آن داوری داشته و به بحث و گفت وگو درباره آن و محتویات مباحث می پرداختند. این مسئله به نوعی باعث پاسداری از مذهب تشیع و همچنین تبلیغ و نشر آن به شمار می آمد. اینجاست که نقش رسانه ای مناظرات بیش از پیش مشخص می شود.

انواع مناظرات: مناظرات امام را می توان به دو بخش مهم تقسیم کرد: مناظرات امام رضا علیه السلام با ادیان مختلف، مناظرات امام رضا علیه السلام با فرقه ها و مذاهب مختلف.

1. مناظرات امام رضا علیه السلام با دانشمندان ادیان مختلف
این مناظرات که در دوران پیش و پس از ولایت عهدی به وقوع پیوست، به دو بخش عمده تقسیم می شود:

اول - مناظره با دانشمندان ادیان در کوفه و بصره: در کتاب الخرائج و الجرائح، روایت مشروحی ذکر شده که خلاصه آن چنین است: هنگامی که بصره پایگاه فعالیت فرق و مکتب های مختلف شد، امام علی بن موسی الرضا علیه السلام با استفاده از فرصتی کوتاه به بصره آمد و گروه ها و فرقه های مختلفی نظیر علمای بزرگ مسیحی و یهودی به حضور ایشان رسیدند. امام در این شهر با علمای یهود و مسیحی به مناظره پرداخت. فصول مختلف انجیل و بشاراتی را که از پیامبر در آن آمده است، بیان فرمود و نیز بشارات اسفار مختلف تورات و زبور را برشمرد و به زبان خودشان، بشارت عهدین را برای آن ها بازگو کرد، به گونه ای که رأس الجالوت قسم یاد کرد کسی را ندیده است، تورات و انجیل را بهتر و شیرین تر از امام تلاوت کند. (راوندی، 1409ق: ج1: 341 - 351)

دوم - مناظره با دانشمندان ادیان در خراسان: خراسان مهد ادیان بزرگ بود و هم زمان با ورود امام به ایران، پیروان ادیان بزرگ مانند یهود، مسیحیت، زرتشت، بودایی و مانوی، در این خطه وجود داشتند و با مسلمانان مناظره می کردند. امام رضا علیه السلام نیز با مسیحیان، یهودیان، زرتشتیان، بوداییان و مانویان مناظراتی داشت که این مناظرات بیشتر درباره توحید و نبوت بود؛ از جمله می توان به مناظرات زیر اشاره کرد: مناظره امام با جاثلیق؛ مناظره امام با رأس الجالوت، مناظره با هربذ اکبر، مناظره با مانویان (زنادقه) و مناظره با بوداییان.

در مناظره امام با جاثلیق، این نکات به چشم می خورد: 1. اثبات نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله با توسل به انجیل، 2. اثبات بشریت حضرت عیسی علیه السلام و نفی الوهیت آن حضرت، اما در مناظره امام با رأس الجالوت، رأس الجالوت از امام رضا علیه السلام خواست که نبوت پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله را برای او از طریق شهادت حضرت موسی علیه السلام ثابت کند. (محبی پور، 1388: 115)

امام رضا علیه السلام به جمله ای از تورات استناد جست: «نور از کوه طور سینا آمد و از کوه ساعیر بر ما درخشید و از کوه فاران بر ما آشکار گردید.» امام منظور از «نور از کوه طور سینا در آمد» را اشاره به وحی خداوند به حضرت موسی علیه السلام در کوه دانست، «از کوه ساعیر بر ما درخشید» را اشاره به وحی خداوند بر حضرت عیسی از کوه ساعیر دانست و «از کوه فاران بر ما آشکار گردید» را نیز اشاره به یکی از کوه های مکه دارد و با جملات دیگری از تورات، نبوت پیامبر را به اثبات رساند. سپس امام رضا علیه السلام از طریق اثبات معجزاتی که حضرت عیسی علیه السلام و پیامبر داشتند، نبوت این دو پیامبر بزرگ الهی را اثبات فرمود. (طبرسی، 1422ق: 414 - 418)

در مناظره امام با هربذ اکبر (بزرگ زرتشتیان)، امام نبوت پیامبرانی را که پس از زرتشت آمده اند، اثبات کردند. امام خطاب به هربذ فرمودند: «دلیل تو بر پیامبری زرتشت چیست؟ هربذ گفت: چیزهایی که آورده و ما از طریق اخبار گذشتگان آن را می فهمیم. امام فرمودند: تمام امت های پیامبران گذشته نیز از طریق اخبار به آنان رسیده است، مثل دین عیسی، موسی و محمد صلی الله علیه و آله، پس دلیل شما بی اساس است». (همان، 418 - 419)

امام، در مناظره با یکی از زنادقه خداوند را برای او اثبات می کنند. در این مناظره امام پرسش از چگونگی و مکان خداوند را بدون سبب دانسته اند و می افزایند که خداوند قبل از ایجاد جا و مکان و کیفیت، وجود داشته است و محتاج جا و مکان نیست. (محبی پور، 1388: 127)

همچنین برخی محققان پرسش هایی را که درباره تناسخ در مَرو مطرح شده است، مبتنی بر این می دانند که امام با بوداییان نیز مناظراتی داشته اند. (علوی، 1379: 60) برای مثال، گزارشی از پرسش مأمون از امام رضا علیه السلام درباره تناسخ آمده است که امام در پاسخ فرمودند: هرکس قائل به تناسخ باشد، به خداوند بزرگ کافر شده و بهشت و جهنم را تکذیب کرده است. (صدوق، 1372: ج2: 484 - 485)

2. مناظره با دانشمندان فرق مختلف
در زمان امام رضا علیه السلام، فرق و مذاهب گوناگونی فعالیت داشتند. از دیرباز خراسان پایگاه انواع فرقه ها بود که به مناظره با امام رضا علیه السلام می پرداختند. امام رضا علیه السلام با معتزله و زیدیه که در شمار اهل اعتزال بودند، به مناظره می پرداختند، (مناظراتی مانند رجعت و عصمت امامان)، همچنین اهل حدیث، جبریون، مفوّضه، صوفیه، واقفیه، منکران امامت، مناظراتی با امام داشتند. این مناظرات و مباحث امام با کسانی روی می داد که هر کدام ادعای خاصی داشتند، از جمله عمران صابی، بزرگ ترین متکلم که درباره اش گفته شده است: «کان واحداً من المتکلمین» (موحد ابطحی اصفهانی، 1365: 228) و علی بن محمد جهم که از دشمنان سرسخت اهل بیت علیهم السلام بود. (محبی پور، 1388: 128)

امام رضا علیه السلام در این مناظرات با بهره مندی از براهین مختلف به دفاع از مذهب تشیع و حریم امامت و ولایت می پرداختند و ضمن اثبات امامت خود برای مردم، با گروه های انحرافی و فرقه های ضالّه نیز به مبارزه علمی می پرداختند.

منابع مناظرات: یکی از نکات مهم درباره منابع مناظرات امام این است که این مناظره ها را شیخ صدوق در کتاب شریف عیون أخبار الرضا علیه السلام نقل کرده است و لذا از اعتبار ویژه ای برخوردار است. دلیل این اعتبار نیز واضح است، از طرفی شیخ صدوق رحمه الله از بزرگان حدیثی شیعه و از محدثان به نام مکتب اهل بیت علیهم السلام و مؤلف یکی از کتاب های اربعه شیعه است، و از دیگر سو، ایشان از نظر زمانی به زمان امام رضا علیه السلام بسیار نزدیک بوده و روایات را با واسطه کمتری روایت کرده اند.

ناگفته نماند که افزون بر کتاب شریف عیون اخبار الرضا علیه السلام، در برخی از کتاب های تاریخی نیز به برخی از مناظرات در دربار مأمون اشاره شده است. برای نمونه در الأخبار الطوال درباره مأمون نقل شده است: «در خلافتش، مجالس مناظره میان ادیان و مذاهب برگزار کرد». (دینوری، 1368: 401)

در مروج الذهب از یحیی بن أکثم نقل شده است: مأمون در روزهای سه شنبه برای مناظره در فقه جلوس می کرد. هنگامی که فقها و مناظره کنندگان از سایر مذاهب و فرق حاضر می شدند، داخل حجره مفروشی می رفتند و با ایشان به بهترین شکل مناظره می کرد». (مسعودی، 1409ق، ج 3: 432)

در کتاب البلدان گزارشی طولانی از مناظره میان اهل کوفه و بصره نزد مأمون ذکر شده است. (ابن الفقیه، 1416ق: 240 - 259) ذهبی (748ق) نیز در بیان وقایع سال 209 هجری نوشته است: «مأمون در این سال اهل کلام را به دربار نزدیک می کرد و آنها را به مناظره در حضور خویش امر می کرد.» (ذهبی، 1413ق، ج 14: 25) البته صاحبان کتاب های تاریخ و سیره به متن مناظرات امام رضا علیه السلام در دربار مأمون با متکلمان، فقها و علمای فرق و مذاهب گوناگون هیچ اشاره ای نکرده اند. شاید به این دلیل باشد که تواریخ معروف و دسته اول غالباً در زمان حکومت عباسیان نگارش یافته و از آنجا که سرآمد و پیروز آن مناظرات امام رضا علیه السلام بوده است و این امر شایستگی آن حضرت به خلافت و رسوایی مأمون و دربار وی را به دنبال داشت، بی تردید انعکاس آن و ثبت آن متناسب با مصالح حکومت عباسی نباشد. این در حالی است که تواریخی همچون تاریخ یعقوبی، طبری، مسعودی و نیز برخی دیگر از صاحبان کتب مقدم درباره تاریخ خلفا به عصر امام رضا علیه السلام بسیار نزدیک بوده اند و می توانستند با یک یا دو واسطه آن مناظرات را به خوبی نقل کنند، ولی چنین نکردند. همان مورخان، در ذکر وقایع مربوط به قیام امام حسین علیه السلام و عاشورای سال 61 هجری قمری به نحو بسیار بی نظیری جزییات وقایع آن دوران و نیز سخنان و احتجاجات ایشان و اصحاب ایشان را نقل کرده اند، حتی تعداد تیرها و نیزه هایی را که به حضرت و اصحاب ایشان اصابت کرده بود، ذکر کرده اند و حال آنکه فاصله زمانی ایشان تا سال 61 هجری نسبت به فاصله زمانی ایشان تا سال 201 هجری قابل توجه است.

البته امام رضا علیه السلام افزون بر مناظرات، احتجاجات گوناگونی با افراد گوناگون داشته، مانند روایت مشهوری که عبدالعزیز بن مسلم از امام رضا علیه السلام در مسجد مرو درباره امامت و اوصاف امام نقل کرده است. (کلینی، 1407ق: ج1: 198 - 203؛ نعمانی، 1397: 216 - 224؛ ابن بابویه، 1372: ج1: 216 - 222؛ ابن بابویه، 1395: ج2: 675 - 681؛ ابن بابویه، 1376: 674 - 680؛ ابن بابویه، 1403ق: 96 - 101؛ ابن شعبه حرانی، 1404ق: 442 - 436) و نیز روایتی که شیخ مفید در احتجاج امام رضا علیه السلام با مأمون درباره آیه مباهله نقل کرده است. (مفید، 1413ق: 38) و نیز احتجاج حضرت در برابر ابوقرة المحدث صاحب شبرمة در محضر حضرت درباره توحید. (طبرسی، 1403ق: ج2: 405)

الف) بهره گیری مطلوب از ظرفیت رسانه ای مناظرات (کارکردها و پی آمدها)
مناظرات حضرت رضا علیه السلام پی آمدها و کارکردهای رسانه ای بسیاری داشته که در نوع خودش بی نظیر بوده و تأثیرات فراوانی از خود برجای گذاشته است. در ادامه به برخی از این پی آمدها و کارکردها اشاره می شود:

کارکرد آموزشی: منظور از کارکرد آموزشی، ارتقای سطح دانش و بینش مخاطبان رسانه است. یکی از کارکردهای رسانه ها، آموزشی بودن آنهاست، به هر میزان که یک رسانه در جهت اهداف مورد نظر خود به مخاطبان آموزش بدهد و فضاهای آموزشی را برای آنان فراهم آورد، آن رسانه برتری خود را بر دیگر رسانه ها به اثبات رسانده است. مناظرات حضرت رضا علیه السلام از این کارکرد سرشار بود؛ زیرا با بیان مسائل علمی و رفع ابهامات مطرح شده، میزان آگاهی مخاطبان و مردم به مسائل علمی افزایش می یافت. در این مناظرات حضرت رضا علیه السلام با پاسخ گویی به پرسش های و شبهه های مطرح شده، هم معارف الهی فراوانی را برای مخاطبان خود ارائه دادند و هم از این راه، زمینه های پژوهشی و علمی فراوانی را برای نسل های بعدی و آیندگان فراهم آوردند، به گونه ای که پس از گذشت سال ها، هنوز جامعه علمی به بررسی و تحلیل این مناظرات برای رفع تشنگی های علمی خود نیازمند است. این کارکرد مناظرات بر عموم و مخاطبان بسیار پررنگ و اثرگذار بود، به گونه ای که همه مناظره کنندگان با امام، به علم حضرت اذعان داشتند و به شکست خودشان اعتراف کردند، حتی فراتر از این چیزی نگذشت که امام رضا علیه السلام به عالم آل محمد صلی الله علیه و آله ملقب گشتند.

کارکرد آگاه سازی: یکی دیگر از کارکردهای رسانه ها، آگاه سازی مخاطبان است. رسانه افزون بر انتشار اخبار و مسائل، باید برای آگاه سازی مردم و مخاطبان به آگاه سازی نیز در این موارد بپردازند. برای مثال، با تحلیل های مختلف و حقیقی، اخبار را بیان کنند تا مخاطب در دریافت پیام و خبر دچار حیرت یا اشتباه نشده، مسیر درست را بپیماید. یکی دیگر از کارکردهای رسانه ای مناظرات حضرت رضا علیه السلام، آگاه سازی نسبت به واقعیت بود. البته جنبه های آگاه سازی در مناظرات حضرت رضا علیه السلام متفاوت است که به برخی از آنان اشاره می شود. یکی از پی آمدهای پیروزی امام رضا علیه السلام در این مناظرات پی بردن به علم بی نظیر و عالی آن حضرت بود و این امر به قدری اهمیت داشت که به تصریح اباصلت هروی مردم می گفتند: به خدا سوگند او به خلافت از مأمون شایسته تر و اولی است. (ابن بابویه، 1372، ج 2: 239)

حضرت رضا علیه السلام در این مناظرات مردم را از میزان علم و آگاهی و تسلط خودشان بر مسائل مختلف آگاه ساخته و امامت خویش را برای همگان به اثبات رسانیده و شایستگی خودشان را نسبت به تدبیر امور و خلافت نشان دادند. جنبه دیگر آگاه سازی مناظرات حضرت رضا علیه السلام به عنوان یک رسانه، این بود که امام در این جلسات، روح آزادمنشی اسلام و سماحت و وسعت نظر در بحث را به همگان نشان دادند و ثابت کردند که بر خلاف گفته بدخواهان و دروغ پردازان، اسلام با زور سرنیزه و شمشیر به مردم جهان تحمیل نشده و پیشوای بزرگ اسلامی به مخالفان اجازه می دهد هر گونه ایراد و اشکالی که دارند، بدون ترس و واهمه مطرح سازند، هر چند بر محور نفی توحید و الوهیت دور بزند (مکارم شیرازی، 1404ق: 24) و بالاخره بُعد دیگر آگاه سازی مناظرات حضرت این بود که بین اسلام واقعی و آنچه خلفای «مدعی» و «مدافع» آن بودند، تفکیک ایجاد شده و عدم حقانیت اسلامی که خلفایی مانند مأمون ادعای آن را داشتند، بر ملا شد. (همان، 29)

کارکرد تبلیغی: کارکرد تبلیغی یکی دیگر از کارکردهای رسانه است. رسانه ای که در جهت اهداف مورد نظر خود بتواند به تبلیغ اصول و مبانی خود بپردازد و آنها را تقویت کند، رسانه ای مطلوب و مورد قبول است. کارکرد دیگر مناظرات حضرت رضا علیه السلام، کارکرد تبلیغی آن است. گفتنی است که مناظرات از نظر پاسداری از حریم اسلام، و تبلیغ مذهب بر حقّ تشیع بسیار مؤثر واقع شده است، به گونه ای که برخی از افراد حاضر در جلسه و حتی دیگر افراد، به حقانیت اسلام پی می برند و آن را می پذیرفتند. مانند عمران صابی که پس از مناظره با حضرت رضا علیه السلام، مسلمان شد و پس از آن به تبلیغ دین مبین اسلام و مذهب تشیع پرداخت. در آن روز وسایل ارتباط جمعی مثل امروزه گسترده نبود، ولی امام از جلسات مناظره دربار مأمون به عنوان یکی از اثرگذارترین وسایل ارتباط جمعی آن روز بهره کافی گرفت. (مکارم شیرازی، 1406: 486)

از سویی، مناظرات در مَرو فقط علمی نبود، بلکه با مسائل سیاسی، به ویژه حکومت پیوند می خورد و هدف برگزارکنندگان، بهره گیری سیاسی بود. در این مناظرات، تبلیغات به اندازه ای بود که در صورت شکست امام، نه تنها امام و مکتب تشیع شکست می خورد، بلکه بهانه خوبی برای سرکوبی نهضت های انقلابی تشیع فراهم می شد، اما امام با بهره گیری حداکثری از این ظرفیت، نه تنها تهدید دشمن را خنثی نمود، بلکه از آن یک فرصت ساخت که به وسیله آن پیام اسلام را به گوش جهانیان رسانید و حقانیت و برتری دین مبین اسلام را به اثبات کرد. در عصر امامان گذشته و نیز دوره اول زندگانی امام افرادی که شکست می خوردند، به شکست خود اعتراف نمی کردند، اما در مناظرات مَرو کسانی که شکست می خوردند، به شکست خود اعتراف می کردند. علاوه بر این، مناظرات مَرو با نظارت و داوری خاصی صورت می گرفت و ادیان دیگر می دانستند که اسلام، دین برتر است. (مرتضوی، 1375: 209 - 211)

کارکرد تبلیغی مناظرات امام رضا علیه السلام یکی از مهم ترین کارکردهای مناظرات به شمار می رود؛ زیرا رهبران ادیان، مدعی برتری آیین خود بودند و هر کدام برای شکست امام آمده بودند. شکست آنان به وسیله امام، پیروزی بزرگی برای اسلام و مسلمانان بود و به پیروان آنان ثابت شد که با وجود اسلام هیچ آیینی قابل پیروزی نیست. عمران صابی، متکلم بزرگ زمان امام که ادعا داشت کسی نتوانسته است در مناظره او را شکست دهد، بعد از مناظره با امام رضا مسلمان شد (صدوق، 1372: 385) و حضرت هم او را مأمور گردآوری وجوه شرعیه در بلخ کرد. (ارگانی بهبهانی حائری، 1390: 130) او به عنوان مبلّغ دین اسلام و مذهب تشیع به فعالیت پرداخت و پس از آن با افراد مختلفی به مناظره پرداخته و آنها را به حقانیتی که خود دریافته بود، رهنمون می شد. امام در این جلسات، از مخالفان سرسخت اسلام دوستانی وفادار و علاقه مند ساخت تا از حریم مقدس اسلام در برابر هجوم افکار ضد اسلامی دفاع کنند. (مکارم شیرازی، 1404ق: 25)

رأس الجالوت نیز خطاب به امام رضا علیه السلام فرمود: «به خدا قسم ای پسر محمد، اگر ریاستی که بر تمام یهود پیدا کرده ام مانع نمی شد، دستور تو را پیروی می کردم. به خدایی که تورات را بر موسی و زبور را بر داوود نازل کرده، کسی را ندیده ام تورات و انجیل را بهتر از تو تلاوت و بهتر و شیرین تر از تو تفسیر کند». (مجلسی، 1385: 77 - 78)

جاثلیق، رهبر مسیحیان، پس از مناظره با امام گفت: «به حق مسیح، گمان نمی کردم در میان مسلمانان کسی مثل تو باشد» (صدوق، 1372: 363) این نکات به اهمیت و نشانه وجود کارکرد تبلیغی مناظرات حضرت رضا علیه السلام اشاره دارد.

امام رضا علیه السلام در این مناظرات توانست باورهای صحیح اسلام و مذهب تشیع را به همگان اعلام و همه را به پذیرش آن دعوت کند. در این کارکرد امام رضا علیه السلام با بیان عقاید صحیح اسلامی، عقاید انحرافی و ضد اسلامی را محکوم و پاسخ های محکمی به آنها ارائه کردند. امام رسالت بزرگ خویش را با استفاده از مناظرات که در نوع خودش بی نظیر بود و اخبارش در سراسر کشور اسلامی پخش می شد، برای کور کردن خطوط انحرافی ضد اسلام، که همراه با نقل علوم و دانش های بیگانگان در محیط اسلام وارد شده بود، انجام می داد. (مکارم شیرازی، 1404ق: 24)

کارکردهای سیاسی مناظرات امام رضا علیه السلام
پس از بیان چندی از کارکردهای رسانه ای مناظرات حضرت رضا علیه السلام، در این بخش و به طور ویژه به مهم ترین کارکردها و پی آمدهای سیاسی مناظرات حضرت رضا علیه السلام، در قالب چند نکته خواهیم پرداخت. چنان که قبلاً نیز اشاره شد، یکی از اهداف مهم مأمون از برگزاری مناظرات، شکست امام و در پی آن سرکوب نهضت تشیع بود که امام رضا علیه السلام با تدبیری الهی، تمام این اهداف شوم مأمون را شناسایی و واکنش متناسب با آن را طراحی کردند و به انجام رسانیدند.

نخستین نکته ای که در بُعد سیاسی مناظرات حضرت رضا علیه السلام به آن اشاره می کنیم، بهره مندی حداکثری از ظرفیت مناظرات به وسیله امام است، در وضعیتی که به دلیل جاذبه دربار خلافت (بیم و ترسی که مردم داشتند، از یک سو، و جوایز کلان مأمون، از سوی دیگر، معروف ترین و فعال ترین دانشمندان اهل خلاف به آنجا راه یافتند و جلسات مناظره ای را که با هیچ قیمت امکان تشکیل آن در خارج از دربار نبود، تشکیل شد و به امام برای ادای رسالت بزرگ خویش و نشر علوم اسلامی و بستن راه بر مخالفان، در آن وضعیت حساس تاریخ اسلام مجال بسیار مناسبی داد، که این یکی از بزرگ ترین آثار غیرمنتظره ولایت عهدی تحمیلی مأمون بر امام بود. (همان: 28) در حقیقت امام رضا علیه السلام از تهدیدی که مأمون در فضای سیاسی برای ایشان در نظر گرفته بود، فرصتی بی بدیل ساختند و در این مناظرات با غلبه بر همه مدعیان تمام تهدیدات مأمون را خنثی کردند.

نکته دیگر درباره مناظرات حضرت رضا علیه السلام این است که حضرت رضا علیه السلام با بهره مندی از فضای مناظرات، حقانیت خود را رسانه ای کردند. آنچه مشخص است، یکی از راه های انتشار اخبار و مسائل، رسانه ای کردن آنهاست. امام با استفاده از فضای مناظرات، عقاید اسلام و مذهب تشیع را رسانه ای کردند و به گوش همه رسانیدند.

این در حالی است که یکی از اهداف مأمون از دعوت امام به مرو، دور کردن حضرت رضا علیه السلام از مردم و کنترل روابط ایشان و دسترسی نداشتن به ایشان یا دسترسی مشکل بود، اما امام رضا علیه السلام با بهره گیری خوب و مطلوب از فضای رسانه ای مناظرات، این هدف مأمون را ضایع ساختند و ضمن رسانیدن پیام خود به همگان، مقام والای اهل بیت علیهم السلام و سرّ وجود امامت و خلافت بر حق پیامبر در این دودمان را آشکار گردانیدند، به ویژه ایرانیان که از دور مطالبی را شنیده و نادیده عاشق شده بودند، از نزدیک دیدند و پیمان مودت و ارادت خویش را راسخ تر ساختند و این امر ضربات سنگین تری بر پایه های حکومت عباسیان وارد ساخت. (همان، 28)

جالب است که در آن روز وسایل ارتباط جمعی مانند امروز گسترده نبود، ولی امام از جلسات مناظره دربار مأمون به عنوان یکی از اثرگذارترین وسایل ارتباط جمعی آن روز بهره کافی گرفت؛ چرا که اخبار این جلسات به دلیل وضعیت خاص حاکم بر آن در سراسر کشورهای اسلامی پخش می شد و از این راه، نه تنها توطئه های تخریبی مأمون را خنثی کرد و او را ناکام گذاشت، بلکه جامعه اسلامی آن روز را که در شرایط بسیار حساسی از نظر فکری و فرهنگی به سر می برد، از انحراف رهایی بخشید. (همان، 33) در حقیقت امام با استفاده از تریبون مناظرات، داعیه امامت شیعه را در بین طیف گسترده ای از مردم جهان مطرح ساختند و تقیه را کنار گذاشتند و این ندای حقانیت امام به سرعت در همه جا پیچید.

نکته دیگر در کارکرد رسانه ای مناظرات حضرت رضا علیه السلام این بود که این مناظرات در تغییر باورهای مخاطبان بسیار اثرگذار بود. یکی از اهداف مأمون در پی ریزی مناظرات این بود که امام را شخصی ساده و دور از معارف و مباحث علمی معرفی کند که فقط مقداری به مباحث فقهی آشنایی دارد و از دیگر علوم چیزی نمی داند.

در همین راستا، از بزرگان گروه های مختلف می خواست تا با امام به مناظره بنشینند. همان طور که در کتاب شریف عیون اخبار الرضا علیه السلام آمده، پیش از مناظرات حضرت رضا علیه السلام خطاب به حسن بن محمد نوفلی که در محضر امام بود، می فرمایند که مأمون از این کار خود پشیمان خواهد شد، زمانی که ببیند با اهل تورات به وسیله توراتشان و با اهل انجیل به وسیله انجیلشان و با اهل زبور با زبورشان، احتجاج می کنم.

به هر حال مأمون در پی این بود که نظر و باور مردم را نسبت به امام رضا علیه السلام این گونه تغییر دهد، اما امام رضا علیه السلام با استفاده از فضای مناظرات این باور نادرست را تغییر و به همگان نشان دادند که به لطف الهی، اعلم تمام انسان های روی کره خاکی هستند و کسی نیست که بتواند از ایشان درباره مباحث علمی سؤال کند و ایشان از پاسخ باز بمانند.

بدیهی است، با تدبیر الهی امام، همه نقشه ها و برنامه های مأمون با شکست روبه رو شد و مناظراتی که قرار بود به شکست جبهه تشیع بینجامد، گویا به رسانه ای تبدیل شد که معارف ناب رضوی را بیان می کند. اینجا بود که مأمون از کردار خود پشیمان شد و راه و رسم پیشینیانش را برای حذف امام از صحنه سیاسی در پیش گرفت و کم کم زمزمه های قتل حضرت رضا علیه السلام مطرح گشت.

این در حالی است که اگر مأمون در مناظرات پیروز می شد و به اهداف خود می رسید، دیگر به ترور امام نیازی نمی دید و به خیال خودش با شکست امام، به تخریب مقام ولایت و امامت می پرداخت و بدین وسیله جایگاه خودش را در حکومت تقویت می کرد، اما چون به هیچ یک از این اهداف نرسیده بود، چهره واقعی اش نمایان شد و گرگ صفتانه در پی به شهادت رسانیدن حضرت رضا علیه السلام درآمد. «بدیهی است قتل امام هشتم علیه السلام پس از چنان موقعیت ممتاز به آسانی میسور نبود.

قرائن نشان می دهد که مأمون پیش از اقدام قطعی خود برای به شهادت رساندن امام به کارهای دیگری دست زده است که شاید بتواند این آخرین علاج را آسا ن تر به کار برد، شایعه پراکنی و نقل سخنان دروغ از قول امام از جمله این تدابیر است، به گمان زیاد اینکه ناگهان در مرو شایع شد که علی بن موسی علیه السلام همه مردم را بردگان خود می دانند، جز با دست اندرکاری عمال مأمون ممکن نبود». (پیام مقام معظم رهبری به نخستین کنگره جهانی امام رضا علیه السلام، دوانی، 1365: 9)

منابع

آشنا، حسام الدین. 1380. مقاله «مخاطب شناسی رسانه»، نشریه پژوهش و سنجش، شماره26. 19 - 20

ابن أبی زینب، محمد بن ابراهیم. 1397ق. الغیبة (للنعمانی). تهران: نشر صدوق.

ابن بابویه، محمد بن علی. 1378ق. عیون أخبار الرضا علیه السلام انتشارات جهان با استفاده از ترجمه: علی اکبر غفاری و حمیدرضا مستفید. تهران: صدوق، 1372ش.

. 1376. الأمالی. تهران: کتابچی.

. 1395ق. کمال الدین و تمام النعمة (جلد2). تهران: اسلامیه.

. 1403ق. معانی الأخبار. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

ابن شعبه حرانی، حسن بن علی. 1404ه-. ق. تحف العقول. قم: جامعه مدرسین.

ابن الفقیه، ابو عبدالله احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانی. 1416ق. البلدان. تحقیق: یوسف الهادی. بیروت: عالم الکتب

ارگانی بهبهانی حائری، حاج شیخ محمود. 1390. مناظرات امام رضا علیه السلام با علمای ادیان مختلف، برخی از اعتقادات شیعه امامیه. قم: دارالموده.

اشرفی، حسن و زهرا کاظم پور. 1386. جغرافیای سیاسی اطلاعات. 1386. تهران: نشر چاپار.

تانکارد، جیمز و سورین، ورنر. 1386. نظریه های ارتباطات. ترجمه: علیرضا دهقان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

جمعی از نویسندگان. 1385. تبلیغات و جنگ روانی. ترجمه: میرحسین رئیس زاده. تهران: فصل نو.

جوادی یگانه، محمدرضا و حمید عبداللهیان. دین و رسانه. تهران: طرح آینده.

خیری، حسن. 1389. دین، رسانه، ارتباطات اجتماعی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

دادگران، محمد. 1384. مبانی ارتباط جمعی. تهران: مروارید و فیروزه.

دارابی، جعفر بن ابی إسحاق کشفی. 1381. تحفة الملوک. به کوشش: عبد الوهاب فراتی. قم: بوستان کتاب.

دوانی، علی. 1365. مجموعه آثار نخستین کنگره جهانی امام رضا علیه السلام. مشهد: کنگره جهانی امام رضا علیه السلام.

دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود. 1368. الأخبار الطوال. تحقیق: عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، قم: منشورات الرضی.

ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد. 1413ق. تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری. بیروت: دار الکتاب العربی.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1374. مفردات الفاظ قرآن (جلد4). تهران: نشر مرتضوی.

راوندی، قطب الدین. 1409ق. الخرائج و الجرائح (جلد1). قم: موسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف.

طبرسی، احمد بن علی. 1403ق. الإحتجاج علی أهل اللجاج. مشهد: نشر مرتضی.

طریحی، فخر الدین بن محمد. 1375. مجمع البحرین (جلد3). تهران: نشر مرتضوی.

علوی، سهراب. 1379. امام رضا علیه السلام در رزمگاه ادیان. قم: مسجد جمکران.

فیومی، احمد بن محمد. بی تا. المصباح المنیر. قم: دارالهجره.

قنوجی بخاری، صدیق بن حسن خان. 1420ق. أبجد العلوم، بیروت: دار الکتب العلمیة.

کریمی، سعید. 1382. رسانه ها و راه های تقویت مشارکت مردم در صحنه های سیاسی و اجتماعی. قم: بوستان کتاب.

کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق. 1407ق. الکافی (جلد1). تهران: دارالکتب الإسلامیة.

مجلسی، محمدباقر. 1385. بحار الانوار الجامعه لدرراخبار ائمه الاطهار (جلد49). قم: مکتبه الاسلامیه.

محبی پور، صغری. 1388. نقش امام رضا علیه السلام در حدیث شیعه. تهران: چاپ و نشر بین الملل.

مرتضوی، سید محمد. 1372. نهضت کلامی در عصر امام رضا علیه السلام. مشهد: آستان قدس رضوی.

مسعودی، أبو الحسن علی بن الحسین. 1409ق. مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، قم: دار الهجرة.

معتمدنژاد، کاظم. 1385. وسایل ارتباط جمعی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.

مفید، محمد بن محمد. 1413ق. الفصول المختارة. قم: کنگره شیخ مفید.

مکارم شیرازی، ناصر. 1374. تفسیر نمونه (جلد 11). تهران: دارالکتب الإسلامیة.

مکارم شیرازی، ناصر. 1414ق. مناظرات تاریخی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام با پیروان مکاتب و مذاهب دیگر. مشهد: آستان قدس رضوی، دانشگاه علوم اسلامی.

موحد ابطحی اصفهانی، سیدحجت. 1365. آشنایی با حوزه های علمیه در طول تاریخ. اصفهان: حوزه علمیه.

یاوری وثاق، مهدیه. 1391. نقش رسانه در آگاهی بخشی سیاسی و اجتماعی. قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.

پی نوشت ها:

[1] دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم.(abulfazl.kazemi@gmail.com)

[2] دانشجوی دکترا علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد.(mdeymekar@gmail.com)