مجله  فرهنگ زیارت  فرهنگ زیارت، دوره 8، شماره 33، زمستان 1396 

نگاه منحصر به فرد دین اسلام به مسئله علم و تشویق و ترغیب کتاب و سنت به فراگیری دانش فارغ از هرگونه محدودیت زمانی و مکانی و تعلیمی، در طول زمان موجی از مهاجرت های علمی را در بین مسلمین باعث گردید. رسم این هجرت های دانش طلبانه بعدها در میان مسلمانان باقی ماند و بار سفر بستن برای درک محضر عالمان و شنیدن و آموختن از آنان، دامنة گسترده تری یافت و آرام آرام زمینه ساز ظهور مراکز علمی جدید و مهم در بلاد اسلامی شد. از جملة این مراکز شهر تاریخی حله بود؛ مهد پرورش بسیاری از عالمان و فقیهان، و محل آمد و شد محصلان و مدرسان علوم دینی. آشنایی با شخصیت های زبدة فکری که شهر و دیار خود را به قصد تعلیم و تعلم در حله رها کردند و نیز فرزانگانی از حله که به شهرهای دیگر عراق و دیگر سرزمین های اسلامی بار سفر بستند و تحرکات و جنبش های علمی را رونق بخشیدند، راهی است برای شناخت موقعیت درخشان شهر حله و نقش آن در تحولات فکری و فرهنگی جامعه اسلامی در برهه ای خاص، یعنی در قرن نهم هجری.
نویسنده : الشمری، یوسف
اصل مقاله
مقدمه
بسیاری از بزرگان علم حدیث، معتقدند که «حدیث» عبارت است از: شنیدن بی واسطه از استاد و شیخ، و این سماع مستقیم نسبت به قرائت ارزش بالاتری دارد (ابن جماعه، 1353ق، ص87). تمایل شدید علما به حفظ سلسله سند روایات، شنیدن حدیث از بچه ها را  که به سن تشخیص رسیده باشند  نیز مجاز می کرده است (ابن الصلاح، 1416ق، ص97). امامیه بر این اصرار دارند که حدیث شنیده شده از امام معصوم7 چون از اعتماد و اطمینان ارتباط مستقیم با معصوم برخوردار است، جای هیچ شکی در آن باقی نمی ماند.

سفرهای علمی در نگاه امامیه نشئت گرفته از دو عامل اساسی است: «عامل دینی و عامل علمی». بُعد دینی در دوران حیات امامان معصوم: و در دیدار و ملاقات با آنان شکل می یافته و تا پایان دوره غیبت صغری در سال 329قمری ادامه داشته است؛ زیرا نقل حدیث از ائمه: ، به نظر امامیه، همچون روایت کردن از پیامبر9 است؛ چون معصوم علیه السلام مبلغ پیام رسول خدا9 است و رسول خدا9 نیز پیام خداوند متعال را به انسان ها می رساند و تبلیغ می کند (فیاض، 1967م، ص105). دلیل مطلب، سخن

امام صادق علیه السلام به یکی از اصحابش است که فرمود:

اگر ما به رأی و خواست خود سخن بگوییم، از هلاک شدگان خواهیم بود. ولی ما چیزهایی را به شما می گوییم که از رسول خدا9 آموخته و اندوخته ایم؛ همچنان که مردمان طلا و نقره شان را اندوخته می کنند. (مفید، بی تا، ص280؛ مجلسی، بی تا، ج2، ص172)

در زمان ائمه: بسیاری از طالبان علم، سعی شان بر این بود که هر سال خدمت امامان معصوم: برسند و از زبان ایشان حدیث و روایت بشنوند (علامه حلّی، 1423ق، ص317). در این میان موسم حج بهترین مناسبت در تأمین این منظور به شمار می آمد و گروه های متعدد از مشتاقان معارف ناب اسلامی، خدمت ائمه:  که بیشتر عمرشان در مدینه منوره (مرکز تعلیم و تعلم حدیث) می گذشت  می رسیدند و از آنها کسب فیض می کردند و چه بسا جنبه علمی و دینی در یک مسیر قرار می گرفت.

امام صادق علیه السلام به هوادارانش توصیه می فرمود: «از مکه آغاز کنید و به ما ختم کنید» یا «حج، با دیدار و رفتن به خدمت امام کامل می گردد». (کلینی، 1365ق، ج4، ص549؛ شیخ صدوق، 1386ق، ج2، ص459)

پس از این مرحله، سفرهای علمی در مراحل بعدی ادامه یافت و طالبان علم، در شهرهای مختلف در پی رجال و عالمان موثق به گردش در آمدند و در محضر اصحاب مورد وثوق ائمه: حاضر شدند؛ چنان که از آنها حدیث شنودند و علوم به میراث برده از معصومان: را از ایشان اخذ کردند. این راویان و محدثان ثقه، در احداث مراکز فکری جدید در دنیای اسلام سهم بسزایی داشتند که شهر حلّه یکی از این مراکز است. حلّه شهری است که پس از عصر ائمه: تأسیس شد و فقیهان پرورش یافته در آن، قبله مقصود دانش جویان و اندیشه وران قرار گرفتند. (آل یاسین، 1971م، ص27 و 28؛ سودانی، 1999م، ص8)

افزون بر آنچه گذشت، آنچه طالبان علم را به هدف جنبه علمی سفرهای تحصیلی به تکاپو وامی داشت، این مسئله بود که از دیدگاه آنان علم و تعلیمی که به طور مستقیم و از زبان استاد اخذ شود، بسیار قابل اعتمادتر از دانشی است که از لابه لای کتاب ها و متن نوشته ها فرا چنگ آید. از سوی دیگر، در روایات نبوی به مواردی برمی خوریم که طلب علم و سفر برای دانش اندوزی، ولو در سرزمین های بسیار دور از مرکز دولت اسلامی، مطلوب دانسته شده و به آن تأکید شده است؛ چنان که فرمود: «دانش را هرچند که در چین باشد، بجویید و بیاموزید». (طبرسی، 1385ق، ص239؛ ابن حیون، 1383ق، ج1، ص80)

با توجه به تأکیدات مکرر در باب اهمیت سفرهای علمی در آموزه های دینی، یک حرکت گسترده علمی در بسیاری از شهرهای اسلامی به وجود آمد؛ شهرهایی چون کوفه، بصره، مدینه، بلاد شام و مانند آن. (خطیب بغدادی، 1395ق، ص88)

سعید بن مسیب (تربیت شده دامان امیر مؤمنان علیه السلام و از حواریون امام حسین بن علی8) گوید: «برای به دست آوردن یک حدیث، شب ها و روزها راه می پیمودم». (همان، 1395ق، ص127) خطیب بغدادی گوید:

یکی از دانش جویان حدیث، در یک سفر علمی، تمام شهرهای اسلامی به غیر از اندلس را گردید و دیگری، با پای پیاده، سرزمین های متعددی چون بغداد و مکه را درحالی که کتاب هایش را بر دوش داشت، پشت سر نهاد تا دانشی بیاموزد. (همان، 1395ق، ص209)

ناگفته نماند که سفرهای علمی، مخصوص شیعه نبود؛ بلکه مسلمانان، از نحله ها و گروه های عقیدتی مختلف، به این کار اقدام می کردند و بر آن مداومت داشتند. علت هم این بود که نزد علمای اسلام، یکی از مرجحات مربوط به راویان، شنیدن از شیخ و استاد است و از این جهت، راوی به سماع را بر راوی به اجازه ترجیح می دهند. (فیاض، 1967م، ص107 و 110)

شهر حلّه از جمله شهرهایی است که شمار بسیاری از عالمان دینی در آن پالیده و به چهره های درخشان تاریخ اندیشه اسلامی تبدیل شده اند. همواره دانشورانی از شهرهای مختلف عراق و دیگر سرزمین های اسلامی به این شهر روی آورده و در طلب علم و شاگردی در محضر بزرگان، حلّه را مقصد و مأمن خویش ساخته اند. عده ای پس از اندوختن توشه های علمی به شهر خود بازگشته اند، عده ای بارها به این شهر رفت و آمد کرده و گروهی در آنجا ماندگار شدند و تا پایان عمر در آن به سر بردند. دیگرانی نیز بارها سفرهای متعدد علمی به آن شهر داشته، در آنجا حلقه های درس و تدریس تشکیل داده و شاگردان بسیاری را پرورده و روایات و احادیث ائمه: را بر آنان خوانده و به تألیف کتاب پرداخته اند؛ چنان که بعضی از آنها به حلّه منسوب شده اند و به آنها «حلّی» گفته می شود؛ مثل حسن بن راشد حلّی، با اینکه اصالتاً بحرانی است و مانند احسائی حلّی و حلبی حلّی. همه این بزرگان را به جهت نقش بزرگی که در اعتلای حیات فکری شهر حلّه داشته اند، حقیقتاً می توان جزو عالمان و شخصیت های ممتاز حلّه به شمار آورد.

دانشوران مهاجر به شهر حله
1- شیخ احمد بن فهد بن ادریس احسائی (م: 806ق. / 1403م. )
شهاب الدین احمد بن فهد بن حسن بن احمد بن ادریس بن فهد مقری احسائی (آقابزرگ طهرانی، 1972م، ص2) عالم عادل محقق و از عالمان و فقیهان بزرگ امامیه است. (افندی، 1403ق، ج1، ص55) شیخ احمد بن فهد بن ادریس احسائی؛ در شهر احساءِ بحرین به دنیا آمد و در همان شهر نشو و نما یافت. از سال ولادت او اطلاع به دست نیامد، جز همین که در نیمه دوم قرن هشتم هجری (چهاردهم میلادی) بوده است.

از جمله شگفتی ها اینکه شخصیت مورد بحث، با شخص دیگری، در بسیاری از ویژگی های شناختی، مشترک است؛ چندان که گویا یک نفر بیشتر نیستند؛ یعنی شیخ شهاب الدین احمد بن فهد بن حسن بن ادریس احسائی و شیخ جمال الدین ابوالعباس احمد بن شمس الدین محمد بن فهد اسدی حلّی. به هر دو «شیخ احمد بن فهد» گفته می شود و هر دو نزد استادانی همچون شیخ فخرالمحققین و شیخ احمد بن متوّج بحرانی درس خوانده اند و هر دو کتابی به نام «شرح الارشاد» دارند و هم عصر و ساکن حلّه بوده اند. اما با وجود این همسانی ها، می توان آنها را دو شخصیت متمایز دانست.

احمد بن فهد بن ادریس احسائی شهرتش «شهاب الدین»، و اسم پدرش حسن بن ادریس، و معروف به «احسائی» است. درحالی که احمد بن شمس الدین محمد بن فهد، به «زین الدین» شهرت دارد و کنیه اش «ابوالعباس» است و او را به «اسدی حلّی» می شناسند (زنوزی، 1412ق، ج1، ص610؛ بحرانی، 1414ق، ص343؛ بحرالعلوم، 1363ق، ج2، ص113 و 114). دیگر اینکه شیخ احمد بن فهد بن ادریس احسائی در حلّه سیفیه از دنیا رفت و قبرش در این شهر شناخته شده است. اما شیخ احمد بن فهد حلّی در سال 841ق. / 1437م. رحلت کرد و در کربلا، در باغ معروف به «باغ ابن فهد حلّی» به خاک سپرده شد. البته شیخ بحرانی در این مطلب تردید کرده و گفته است: «قبری که در کربلا و در نزدیکی خیام حسین قرار دارد، قبر ابن فهد احسائی است و بعضی اصحاب ما نیز چنین گفته اند». (بحرانی، 1414ق، ص343)

استادان
شیخ احمد بن فهد احسائی نزد شماری از علمای بزرگ شاگردی کرد که از مهم ترین آنها می توان به شیخ احمد بن متوّج بحرانی اشاره کرد. (افندی، 1403ق، ج1، ص55) شیخ از شاگردان ممتاز استاد خود بود و یکی از طلابی بود که ابن متوّج اجازه روایت به آنها داد. (بحرانی، 1414ق، ص89) وی در سال 802ق. / 1399م. کتاب استاد خود، به نام مختصر التذکره را نزد او خواند (بحرانی، بی تا، ص177) و از او اجازه روایت گرفت. (اللجنة العلمیة، 1420ق، ج9، ص45)

شاگردان
شیخ ناصر بن متوّج بحرانی، زنده در 859ق. / 1454م. (بحرانی، 1414ق، ص67) و شیخ جمال الدین حسن جروانی احسائی، مشهور به ابن المطوّع (آقابزرگ طهرانی، 1972م، ص3) و شیخ محمد بن ابی جمهور احسائی زنده در 898ق. / 1492م. ، از شیخ احمد بن فهد احسائی روایت نقل کرده اند.

سفر علمی
شیخ احمد بن ادریس احسائی، پس از پشت سرگذاشتن آغاز زندگی علمی خود در بحرین، آهنگ حلّه کرد و در آنجا در محضر ابن متوّج حلّی و به دست وی، به مدارج بالای علمی دست یافت. وی پس از ورود به حلّه آنجا را ترک نگفت و به نقل مصادر تا آخر عمر خود در سال 806ق. / 1403م. در آن شهر بماند (حرّ عاملی، 1385ق، ج2، ص21) و قبرش در حلّه واقع است. (کریم، 1419ق، ص367)

2- علی بن حسن بن حسین سُرابَشنوَی حلّی (زنده در: 806ق. / 1403م. )
شرف الدین علی بن شیخ تاج الدین حسن بن حسین بن حسن سرابشنوی، عالمی صاحب فضل و فقیه بود. (افندی، 1403ق، ج3، ص399) ابن ابی جمهور درباره وی گوید: «مولای اعظم و اعلم، بزرگ فقیهان عصر خویش، شرف الدین علی. . . بن تاج حسن سرابشنوی». (ابن ابی جمهور، 1403ق، ج1، ص11 و 28؛ مجلسی، بی تا، ج105، ص10) وی در سایه عنایت پدر، که خود یکی از فقها بود، در خانواده ای اهل علم و دانش، پرورش یافت و بزرگ شد. علوم را نزد پدر فراگرفت و در سال 763ق. / 1361م. دو اجازه، مربوط به دو کتاب علامه حلّی، یعنی القواعد و المزبور، از والد خویش دریافت کرد. (آقابزرگ طهرانی، 1403ق، ج1، ص177)

در منابع اطلاعی از سال ولادت و وفات این عالم جلیل القدر ذکر نشده و هیچ تاریخی وجود ندارد. تنها طباطبائی، از اجازه ای مربوط به کتاب الاحکام الشرعیة علامه حلّی یاد می کند که در پایان آن چنین آمده است: «این اجازه را بنده محتاج خداوند، علی بن حسن بن حسین سرابشنوی حلّی، در هفتم شؤال سال 806ق. نوشته است. وصلی الله علی نبینا محمد و آل محمد». (طباطبائی، 1416ق، ج2، ص142) با توجه به این نوشته، می توان گفت که وی در این تاریخ زنده بوده است.

سفر علمی
سرابشنوی مطمئناً در حلّه زندگی کرده، اما نمی دانیم که زادگاه او نیز آنجا بوده یا در سرابشنو یا جای دیگر. پدر بزرگوار وی نیز سفری به حلّه داشت؛ چراکه در سال 726ق. / 1325م. موفق به دریافت اجازه از علامه حلّی شد. (آقابزرگ طهرانی، 1403ق، ج1، ص170) چه بسا سرابشنوی در حلّه به دنیا آمده، اما نسبت فامیلی خود را از پدرش، که زاده سرابشنو بوده، گرفته و به «سرابشنوی» معروف شده است. (طباطبائی، 1416ق، ج2، ص142)

3- ابراهیم بن منصور بن عشیرة البحرانی (زنده در: 809ق. / 1405م. )
وی در جزیره اُوالِ بحرین به دنیا آمد و به الجزایر رفت و آن گاه در طلب علم و زیارت عتبات مقدسه، راهیِ نجف و کربلا شد. در پایان شرحی که وی بر کتاب الفیه شهید اول در سال 809ق. / 1405م. نوشته، درباره او چنین آمده است: «فقیه امامی. . . ساکن الجزایر که عراق و عتبات را نیز زیارت کرد». (اللجنة العلمیة، 1420ق، ج9، ص307)

4- علامه جمال الدین شیخ احمد بن شیخ عبدالله بن محمد بن علی بن حسن بن متوّج بحرانی (بحرانی، 1414ق، ص65؛ السماوی، 1422ق، ج1، ص104)
بحرانی در توصیف وی گوید: «به علم و فضل مشهور است و مراتب دانش و فضل و تقوای او در نوشته های عالمان، مذکور». (بحرانی، 1414ق، ص177) تاریخ ولادت او نامعلوم است؛ تنها می دانیم که در بحرین زاده شد و در خانواده ای علمی و ریشه دار پرورش یافت و پدرش عبدالله بن محمد، یکی از عالمان بحرین و به «ابن المتوّج بحرانی» شهره بود. وی در زادگاه خود، بحرین، و در خدمت پدرش و نیز چند تن از علمای آن دیار شاگردی کرد و دانش آموخت.

ابن متوّج بحرانی کنیه های متعدد دارد: ابوناصر، جمال الدین، فخرالدین (بحرانی، 1414ق، ص86 و 87) برای ابن متوّج القابی چند نیز ذکر کرده اند: خاتم المجتهدین (سرآمد مجتهدان)، المنتشرة فتاواه فی جمیع العالمین (کسی که فتواهایش در همه جا گسترده است)، شیخ مشایخ الاسلام (بزرگِ علمای اسلام) و قدوة اهل النقض والابرام. (حکیمی، 1403ق، ص27)

اساتید
الف) پدر گرامی اش، عبدالله بن محمد بن متوّج بحرانی. (خوانساری، 1411ق، ج1، ص77)

ب) فرزند علامه حلّی، شیخ محمد بن حسن بن یوسف بن مطهرّ، معروف به فخرالمحققین (م: 771ق. / 1369م. ). (زنوزی، 1412ق، ج1، ص613؛ قمی، 1420ق، 117)

شاگردان
الف) شیخ احمد بن فهد بن ادریس احسائی (م: 806ق. /1403م. ). (افندی، 1403ق، ج1، ص44)

ب) شیخ احمد بن فهد اسدی حلّی (م: 841ق. /1437م. ). (بحرانی، بی تا، ص176)

ج) جمال الدین ناصر بن احمد متوّج بحرانی (زنده در: 859ق/ 1454م. ). (زنوزی، 1412ق، ج1، ص613)

د) شیخ فخرالدین احمد بن محمد بن عبدالله سبعی (زنده در: 860ق. / 1455م. ). (بحرانی، بی تا، ص76)

سفر علمی
ابن متوّج، پس از گذراندن بعضی مدارج علمی نزد پدر و عده ای از علمای بحرین، رو به حلّه نهاد و تحت تربیت شیخ فخرالمحققین، فرزند علامه حلّی، قرار گرفت و بدان پایه از فهم و دانش نایل آمد که درباره اش گفته اند: «از ویژه ترین شاگردان فخرالمحققین بود و با وجود سنّ اندک، میان محصلان به ذکاوت و حافظه قوی و تبحر در علوم مختلف شهرت داشت» (بحرانی، 1414ق، ص87) و «هر چیزی را که درمی یافت و به خاطر می سپرد، از یاد نمی برد». (حکیمی، 1403ق، ص27) در درس فخرالمحققین با همشاگردی خود، یعنی محمد بن مکی عاملی (شهید اول) م: 786ق. /1384م. ، به بحث و مناظره می پرداخت و غالباً بحث و گفت وگو با سخنان او پایان می گرفت. (بحرانی، 1414ق، ص89)

در منابع رجالی مربوط به ابن متوّج، درباره تاریخ ورود وی به شهر حلّه و خروج او از آن، تاریخ مشخصی وجود ندارد. اما روشن است که وی بارها به آن شهر رفت آمد داشت و در پی درخواست عده ای از شاگردانش، به حلّه برگشت تا عهده دار امور شرعیه و فتوا و تدریس باشد.

این عالم بزرگ، شعر نیز می گفت. (اللجنة العلمیة، 1420ق، ج3، ص178) روزی در مراسم حج، دوست دیرین خود، شهید اول را در مکه مکرمه ملاقات کرد و درباره اندیشه های فقهی و علمی به مناظره پرداختند و سرانجام شهید4 بر او غالب آمد. این، از آن رو بود که ابن متوّج به امور اجرایی شرعی مشغول بود و از حوزه علم و تدریس برکنار مانده بود. (بحرانی، بی تا، ص89 و 90)

ابن متوّج در سال 820ق. /1417م. در بحرین رحلت کرد. قبر وی در آن شهر شناخته شده است و مردم آن را زیارت می کنند. (بروجردی، 1410ق، ج2، ص426)

5- شیخ تاج الدین حسن بن راشد حلّی بحرانی (افندی، 1403ق، ج1، ص185)
شیخ حر عاملی وی را فاضل و فقیه و شاعر و ادیب دانسته (حرّ عاملی، 1962م، ج2، ص65) و افندی درباره وی گفته است:

در استرآباد کتابی دیدم از ایشان به نام مصباح المهتدین فی اصول الدین، نوشته شده در سال 883ق. نظر من این است که وی همان تاج الدین حسن راشد حلّی است؛ زیرا روزگارشان نزدیک به هم است و معمولاً شخص را به جدّش نسبت می دهند و امر شایعی است. (افندی، 1403ق، ج1، ص342)

اساتید و شاگردان
شیخ حسن بن راشد حلّی نزد استاد فاضلش، مقداد سیوری حلّی (م: 826ق. /1422م. ) شاگردی کرد و در جمله نزدیک ترین و بارزترین شاگردان وی در آمد. (حرزالدین، 1391ق، ج2، ص330) فاضل مقداد، درباره شاگرد ممتاز خود قصیده ای سرود و نامش را «الجُمانة البهیة» گذاشت (شّبر، 1422ق، ج4، ص271) و در عوض، شیخ حسن تاریخ رحلت استاد خود را در شعری ماندگار ساخت. (امین، 1419ق، ج8، ص97)

شخصیت مورد بحث، با تعدادی از رجال فکر و اندیشه هم عصر بود؛ از جمله: فاضل مقداد سیوری حلّی، شیخ احمد بن فهد حلّی، شیخ زین الدین علی بن حسن بن محمد بن صالح لویزی و شیخ علی بن یونس نباطی عاملی. (بهبودی، 1420ق، ج2، ص30)

سفرهای علمی
از بحرین به حلّه
در یکی از نسخه های شعر «الجمانة البهیة» نوشته شده است: «این شعر برای شیخ حسن بن محمد بن راشد بحرانی است». (امین، 1419ق، ج8، ص96) شیخ آقابزرگ طهرانی4 با توجه به همین نوشته، دور ندانسته که «وی اصالتاً بحرانی بوده و به حلّه نقل مکان کرده است». (آقابزرگ طهرانی، 1403ق، ج1، ص465)

در خلال تحقیق از این شخصیت علمی در منابع مربوط به علمای بحرین، دریافتیم که شخصیتی دیگر به نام «شیخ حسن بن راشد حلّی» وجود دارد که درباره اش گفته اند:

شیخ امام عالم علامه فاضل یگانه عصر خود شیخ ابن راشد حلّی. . . این عالم با شیخ احمد بن متوّج، معروف به شیخ جمال الدین بحرانی، (م: 820ق. /1417م. ) معاصر بوده است. (بحرانی، 1414ق، ص92)

بنا بر این نقل، سخن صاحب الذریعة تأیید می شود که وی از علمای اصالتاً بحرینی است؛ چون دوره زندگی او به عصر ابن متوّج بحرانی نزدیک بوده، بلکه معاصر هم بوده اند.

از حلّه به نجف و کربلا
پس از هجرت شیخ مقداد سیوری در آغاز قرن نهم هجری به نجف، شیخ حسن بن راشد حلّی نیز از حلّه به شهر نجف اشرف نقل مکان می کند و بین حلّه و نجف، در رفت و آمد بوده است. (افندی، 1427ق، ص92) البته معلوم نیست این مهاجرت علمی، پیش از سال 825ق. / 1426م. بوده یا نه. در شعری که وی در آن، رساله الفیة شهید اول را به نظم در آورده و شامل 653 بیت می شود، و آن را در شهر حلّه سروده، سال 825ق. ذکر شده است و این نشان می دهد که شیخ حسن بن راشد در این سال در حلّه بوده است. مطلع قصیده چنین است:

بنده فقیر خدا حسن بن راشد * به نام خداوند یگانه سخن می آغازد * این رساله الفیه است که * من در حلّه آن را به نظم در آوردم * و در سال هشتصد و بیست و پنج * سرودن آن را به پایان بردم. (امین، 1419ق، ج8، ص98)

شیخ حسن بن راشد مدتی را نیز در کربلا گذراند. افندی در این باره گوید:

در آخر نسخه ای از کتاب مصباح الکبیر شیخ طوسی4، خط شیخ حسن بن راشد حلّی را دیدم که نوشته بود: «این نسخه از کتاب مصباح را در 17 شعبان سال 830ق. در حائر مقدس حسینی با نسخه صحیح به خط شیخ علی، معروف به الرمیلی، مقابله کردم. بنده فقیر الی الله حسن بن راشد. (افندی، 1403ق، ج1، ص186)

6- شیخ علی بن عبدالعزیز بن محمد (م: 850ق. /1446م. )
وی به جمال الدین خُلیعی معروف، و اصالتاً موصلی و ساکن و مدفون در حلّه است. (یعقوبی، 1951م، ج1، ص136)

خلیعی از پدر و مادری ناصبی، که دشمنی خود را با اهل بیت: پنهان می داشتند، در شهر موصل به دنیا آمد. کارش راهزنی از کاروان های زائران حسینی7  که از بلاد شام (جبل عامل) و از راه موصل قصد کربلای معلا می کردند بود. (حداد، 1428ق، ص158) خلیعی بر اثر یک خواب، متنبه می شود و مذهب امامیه را برمی گزیند (شوشتری، 1365ش، ج2، ص555) و شعری نیز در این باره می گوید که این دو بیت، نمونه ای از آن است:

اذا شئت النجاة فزر حسیناً

لکی تلقی الاله قریر عین

فان النار لیس تمس جسماً

علیه غبار زوار الحسین

اگر طالب نجات و رستگاری ای، حسین را زیارت کن. تا با دلی آرام و شاد خداوند را ملاقات کنی.

آتش هرگز نرسد به جسمی که گرد و غبار زائران حسین بر آن باشد (یعقوبی، 1951م، ج1، ص136)

شیخ حرّ عاملی درباره وی گفته: «فقیه، امامی، شخصیتی فاضل، اهل موصل، شاعر، صاحب شعری نیکو با روشی آسان و معانی لطیف». (حرّ عاملی، 1385ق، ج2، ص192؛ شبستری، 1421ق، ج3، ص197)

سفرها
جمال الدین علی خلیعی، پس از انتخاب مذهب حق، برای زیارت امام حسین7 راهی کربلا می شود و مدتی را در آنجا می ماند. آن گاه به حلّه می رود و ساکن می شود. (کرکوش، 1385ق، ج2، ص102) پس بار دیگر به زادگاه خود، موصل، برمی گردد و پس از چند سالی، دوباره عزم حلّه می کند (شبستری، 1421ق، ج3، ص198) و باقیمانده عمر خود را در تردد بین حلّه و کربلا و نجف اشرف می گذراند. (امین، 1419ق، ج6، ص24) اشعار بسیاری در رابطه با مناسبت های دینی و زیارت از او باقی مانده است. شاید بتوان قصیده «تائیّه» او را  که به سبک «تائیه» دعبل خزاعی (شعری که وی آن را در محضر امام علی بن موسی8 خواند و صله ای ارزشمند دریافت کرد) سروده شده  از بهترین های اشعار او دانست. (یعقوبی، 1951م، ج1، ص136)

درگذشت
سال وفات خلیعی را 850ق. /1446م. در شهر حلّه دانسته اند. قبرش نزدیک باغی به نام «بوستان خلیعی» مشهور و معروف است؛ اگرچه هم اکنون (زمان کرکوش، نویسنده کتاب تاریخ الحلّه) اثری از آن وجود ندارد. قبر خلیعی همجوار قبر رضی الدین بن طاووس و ابن حمّاد واسطی است. (کرکوش، 1385ق، ج2، ص102؛ یعقوبی، 1951م، ج1، ص136)

7- ابوالحسن محمد، معروف به «ابن حمّاد» بغدادیِ بصری (م: 850ق. /1446م. )
وی از شاعران مشهور و فضلای بنام حلّه (شوشتری، 1365ش، ج2، ص558) و از معاصران علامه خلیعی است و با او مکاتبات شعری در رثای اهل بیت: داشته است. شعر او از روانی تعبیر و سلامت و لطافت اسلوب برخوردار بوده، ولی شعر خلیعی از جهت دقت و نوآوری و سلامت بر آن برتری دارد. (یعقوبی، 1951م، ج1، ص132) طریحی، در بخش های مختلف کتاب خود اشعار ابن حماد را آورده و شوشتری و شبر بعض شعرها و قصائد او را ذکر کرده اند. (طریحی، بی تا، ج1، ص24، 26، 105، 168؛ شوشتری، 1365ش، ج2، ص560 و 565؛ شبر، 1422ق، ج4، ص308 و 316)

سفر علمی
از آنجا که ابن حمّاد به بغدادی و بصری و حلّی ملقب شده، این نشان می دهد که وی از این شهرها دیدن کرده و در آنها سکونت داشته است. همچنین در تاریخ های نامعلومی، به نجف و کربلا مشرف شده است. بی شک وی در حلّه زندگی کرده و در همان شهر از دنیا رفته است. قبر او نزدیک قبر خلیعی، مشهور و معروف است و زیارتگاه محسوب می شود. (یعقوبی، 1951م، ج1، ص142) ابن حماد، عمری دراز یافت. (همانجا)

8- شیخ زین الدین علی بن حسن بن حسین سرابشنوی حلّی (م: 851ق. / 1447م. )
وی در قاسان، از سرزمین های ماوراء النهر و بلاد ترک (حموی، 1995م، ج4، ص295) به دنیا آمد و سکونت گزید. به گفته آقابزرگ طهرانی: «وی در تاریخ 850ق. /1446م. اجازه روایتی از یکی از اساتید خود دریافت کرده است». (آقابزرگ طهرانی، 1972م، 93) این استاد، همان عبدالملک بن اسحاق کاشانی است که شیخ زین الدین علی نزد او شاگردی کرد و در سال 850ق. اجازه روایت از او گرفت. (همو، 1403ق، ج1، ص207) پدر وی سفری به حلّه کرده است و گویا بین حلّه و قاسان، در رفت و آمد بوده و به همین جهت، او را «قاسانی سرابشنوی» لقب داده اند. (افندی، 1403ق، ج3، ص397)

9- عطاء بن عبدالعزیز بن عبدالکریم بن عبدالله بن کمال محمد بن سعد، معروف به «ابن اللوکة» (م: 860ق. /1455م. )
وی در ربیع الاول سال 794ق. /1391م. در بصره پای به دنیا نهاد و همان جا بزرگ شد و حافظ قرآن گردید. مشغولیات ادبی و شعری داشت و بیشتر وقتش را به مطالعه دیوان اشعار می گذراند. شعر نیکو می گفت؛ به خصوص اشعاری با مضامین بدیع و تازه. (سخاوی، 2000م، ج5، ص131)

سفر علمی
وی بار سفر علمی خود را بست و از بصره روانه شوشتر و اطراف آن شد. نیز سفری به حلّه کرد و با اینکه شافعی مذهب بود، در خدمت شیخ احمد بن فهد حلّی و تعداد دیگری از عالمان حلّه، از آنان روایت شنید و دانش ها آموخت و آن گاه به بغداد رفت. این نشان می دهد که در آن روزگار، چه انسجام و همجوشی ای میان طوائف مختلف اسلامی، در فراگیری علم و زنده نگاه داشتن تلاش های علمی وجود داشته است. (همانجا)

10- سید محمد بن فلاح بن احمد بن محمد بن احمد بن عبدالرضا بن ابراهیم واسطی مشعشعی (م: 870ق. /1465م. ) (نوری، 1415ق، ج2، ص166 و 167)
ابن شدقم سلسله نسب وی را به امام کاظم7 رسانده است. (ضامن بن شدقم، 1425ق، ج2، ص227) البته در مشاجره ای که میان قاسم بن محمد نوربخش با یکی از نوادگان محمد بن فلاح، به نام ابراهیم مشعشعی، در مجلس یکی از حاکمان هرات به وقوع پیوست، هر یک سعی کردند در نسب علوی دیگری تشکیک کنند و آن را بی اعتبار سازند. بعضی به استناد همین واقعه، خواسته اند نسب علوی محمد بن فلاح را مشکوک جلوه دهند. (شبّر، 1385ق، ص226) اما در منابع رجالی، این نسبت قطعی است. (افندی، 1403ق، ج2، ص341؛ شوشتری، 1365ش، ج2، ص399؛ نوری، 1415ق، ج2، ص166)

محمد مشعشعی در جنوب عراق، در شهر واسط، در آغاز قرن نهم هجری به دنیا آمد. پدرش وی را به حلّه برد تا درس بخواند (ضامن بن شدقم، 1425ق، ج2، ص227) و چیزی نگذشت که محمد از مقربین و نورچشمی های شیخ ابن فهد حلّی قرار گرفت.

عقیده و مرام
در قرن نهم هجری، همپای علوم متعارف و رایج فقهی و لغت و حدیث و مانند آن، علوم دیگری نیز وجود داشت که بعضی طالبان علم به آنها می پرداختند و مورد بحث و گفت وگو بود. یعنی علومی همچون سحر و شعبده و مانند آن که در یک دسته بندی کلی عنوان «علوم غریب» را بر آنها می توان نهاد. محمد بن فلاح از کسانی بود که بسیار به این گونه علوم توجه نشان می داد و عامه مردم نیز این گونه افکار را می پذیرفتند و به آن دامن می زدند. از طرف دیگر رابطه نزدیک وی با استادش، ابن فهد، و سکونت در حلّه و کربلا، زمینه ای بود که وی علوم منقول و معقول، به خصوص فلسفه اشراقی را از او فرابگیرد و با ریاضت اعتکاف، به مجاهدت با نفس و سخت گیری های شرعی مشغول گردد. (کرکوش، 1385ق، ج2، ص98)

محمد مشعشعی برنامه خود را که از سال 828ق. /1424م. شروع شده بود، در منطقه «حویزه» به شکل جدّی به اجرا در آورد و آن را پایگاهی برای حرکت خود ساخت و با شیوه های مبتنی بر سحر و شعبده و در هیئت مردی اعرابی و دوره گرد و بی نوا سراغ مردم می رفت و با کارهای عجیب و شگفت آور خود، آنان را به خود متمایل می کرد. (عزاوی، 1415ق، ج3، ص109)

مشهور است که محمد بن فلاح، با تمسک به شیوه خاص خود، سرزمین هایی را تحت سلطه خود در آورد و مردمانی تابع و مطیع او شدند. روزی یکی از پادشاهان عجم با او مواجه شد. پس دو فرزندش علی و محسن را به جنگ با آنان فرستاد. ولی شکست خوردند و بازگشتند. محمد بن فلاح خود مشتی خاک برداشت و به تنهایی رو به لشکریان پادشاه نهاد و چون به آنها رسید، مشت خاک را به طرفشان پاشید و همین باعث شکست و گریز لشکر شد و پیروان محمد مشعشعی، اموال آنان را به غنیمت بردند. (ضامن بن شدقم، 1425ق، ج2، ص228)

با توجه به این مطالب، می توان گفت که جهل و نادانی مردم و نبود فرهنگ صحیح دینی در بعضی مناطق اسلامی، عامل مهمی در گرایش جامعه به چنین افکار غیر معمول و غریبانه بوده است. گرسنگی و فقر و بیچارگی، که حکومت های اجنبی با ظلم و جور بی حساب بر مردم تحمیل می کردند، به این منجر می شد که هر حرکت و جنبش مضاد و خلاف سلطه ای مورد توجه قرار بگیرد و مردم با پیوستن به آن، امید خود به آزادی و رهاشدن از ظلم و بی عدالتی را جامه عینیت بپوشانند؛ و جایی که قانون ضامن تأمین حقوق مردم نباشد، توسل به چنین افکار و اعمالی طبیعی خواهد بود.

شیبی درباره وی می نویسد:

محمد بن فلاح به مسئله مهدویت هم بی توجه نبود و خود را نائب ائمه و باب مهدی یا وکیل او می دانست و همواره به دنبال فرصتی بود که دامنه ادعای خود را به مهدویت و نبوت و چه بسا الوهیت گسترش دهد. (شیبی، 1386ق، ص304)

وی در کتابی با عنوان کلام المهدی، به طور صریح معتقدات خود را در نامه هایی به امرا و بزرگان بیان کرده و از امام مهدی[ و مادر بزرگوار حضرت و سال تولد و غیبت او یاد آورده است. این نشان می دهد که وی تا سال نگارش این مطلب، که خود تاریخ زده است، یعنی 855ق. ادعای مهدویت نداشت و تنها خود را نائب امام[ می دانست. وی می نویسد:

. . . اگر محمد بن حسن عسکری، که سرّ دائر خداست، ظاهر شود، من شیعه و دیگران را به او می سپارم و هیچ معارضه ای نخواهد بود. و اگر نشانه هایی از خود بروز دهد و بگوید علی7 چنین بود و چنان کرد، هیچ مخالفتی رخ نخواهد داد. اما بر خداوند است که سر خود را پوشیده بدارد و این سید (یعنی محمد بن فلاح) را به عنوان نیابت آشکار نماید تا اختیار و گزینش صحیح واقع شود. و البته خداوند به واجب اخلال نمی کند و هرکس در این سخن من تردید دارد، بیاید و هر چه می خواهد بپرسد والسلام. (مشعشعی، بی تا، ورقه 31)

ادعای مشعشعی به همین جا ختم نمی شود و او در خلال سخنان خود، مدعی می شود که مهدی و قائم، اوست:

پیامبر9 فرمود: «هرکس بشنود که یکی از اهل بیت من به حق دعوت می کند، اما او را اجابت ننماید، خداوند او را به رو در آتش می افکند». و این سید (محمد مشعشعی) یکی از دعوت گران اهل بیت است که با بصیرت به سوی خدا فرا می خواند. هر کس این داعی الی الله و قیام کننده به امر خدا را، که جان خود را در راه خدا و مجاهدت با گمراهان و خوارج و ناصبی ها به کف گرفته، دشنام دهد، رسول خدا را دشنام داده و کافر است و کشتنش واجب. (همان، بی تا، ورقه 50)

نکته دیگر درباره محمد مشعشعی، باور غلوآمیز او درباره امیرمؤمنان علی بن ابی طالب7 است. یکی از جنبه های مهم در دعوت این شخص، جنبه اعلامی و تبلیغی است. این جنبه تبلیغی از طرف محمد بن فلاح و هواداران او چنان گسترده و فعال است که با توجه به جهالت و نادانی عمومی، به راحتی در دل ها و اندیشه ها رسوخ می کند و با وجود ناحق و باطل بودن، عده بسیاری را تحت تأثیر خود قرار می دهد و به خود متمایل می سازد. اینجاست که فکر مشعشعی عمیقاً در پیروان او مؤثر واقع می شود و عقیده ای در آنها شکل می گیرد که سالیان متمادی استمرار می یابد و در فرزندان و نوادگان او ادامه پیدا می کند؛ عقیده ای که سرانجام به حلول و تناسخ و غلو در حق علی بن ابی طالب7 و قول به الوهیت او منجر می گردد:

هر کس به خدایی علی معتقد نباشد و اینکه محمد رسول او، و فاطمه کنیز او، و یازده امام فرشتگان او و پیامبران رسولان او و کتاب های آسمانی کلام او و هستی آفریده اوست، بی شک کافر شده و مورد لعن است و در جنگ و غلبه آینده، کشته خواهد شد ان شاء الله. (همان، بی تا، ورقه 196)

و در جای دیگر به صراحت، خود را مهدی می خواند و ادعای مهدویت می کند:

. . . و این سید (محمد بن فلاح) مهدی اوست و خداوند نور خود را کامل خواهد کرد و همه این وجودها زنده اند و نمرده اند؛ ولکن خود نمی دانند. (همان، ورقه 155)

شیبی درباره محمد مشعشعی گوید:

او برای خود زیارتنامه ای نوشت که یارانش هر روز او را به وصف امام، با آن زیارت مورد خطاب قرار می دهند و یاد می کنند. همچنین مناجاتی برای اصحاب خود نوشت تا با آن به عنوان ولی الله او را بخوانند و با او مناجات کنند و نزد خداوند شفیعش قرار دهند. این زیارت و مناجات در کتاب او، کلام المهدی، آمده است. (شیبی، 1386ق، ص305)

سخن آخر اینکه این حرکت، احیای دوباره حرکات و عقائد غلوآمیز گذشته و آبشخور اندیشه های غلوآمیز آینده به شمار می آید.

سفر علمی
محمد مشعشعی از واسط به حلّه کوچ کرد تا از عالمان آن سرزمین علم و دانش بیاموزد. یک سفر هم با استادش، احمد بن فهد حلّی، از حلّه به کربلا و به کوفه رفت و میان حلّه و زادگاهش در رفت و آمد بود. آن گاه رو به اهواز کرد و در حویزه دعوت خود را علنی ساخت و آنجا را پایتخت حرکت دینی و سیاسی خویش گرفت. (شوشتری، 1365ش، ج2، ص399)

11- شیخ مفلح بن حسین بن راشد بن صلاح صیمریِ بحرانی (م: 880ق. / 1475م. ) (حرّ عاملی، 1962م، ج2، ص324؛ آقابزرگ طهرانی، 1408ق، ص461؛ اللجنة العلمیة، 1420ق، ج9، ص282)
گویند نام پدر و جدّش «حسین بن رشید» بوده، درحالی که متداول «حسین بن راشد» است. صیمر، نام دو شهر است: یکی در بصره و دیگری در بحرین. (اللجنة العلمیة، 1420ق، ج9، ص282؛ بحرانی، 1414ق، ص95) گفته اند مفلح بن حسین در صیمر بصره به دنیا آمد و به بحرین نقل مکان کرد. (بحرانی، 1414ق، ص68) وی عالمی فاضل و دانشور و فقیهی برجسته بود. (افندی، 1403ق، ج5، ص215) در فقه مهارت بالا یافت و کتاب هایی ارزنده تألیف کرد و فتواهایش معروف شد و در کتب فقها مورد استفاده قرار گرفت. شعر نیکو می گفت. (سماوی، 1422ق، ج2، ص326) نزد پدرش شیخ حسین صیمری و شیخ احمد بن فهد حلّی تعلیم دید و عالمی ممتاز و برجسته گردید.

سفر علمی
با پدرش، شیخ حسین، از صیمره بصره کوچ کرد و در یکی از قریه های بحرین به نام سلماباد سکنا گزید (بحرانی، 1414ق، ج1، ص485) آن گاه از بحرین آهنگ حلّه کرد و در آنجا پای درس احمد بن فهد حلّی حاضر شد تا اینکه از جمله مردان بزرگ علم به شمار آمد و در علوم فقه و اصول دین و حدیث و مانند آن به شهرت رسید. (خوانساری، 1411ق، ج7، ص160؛ اللجنة العلمیة، 1420ق، ج3، ص244)

صیمری میان حلّه و بحرین آمد و شد می کرد و چون به یکی از فقهای مبرز عصر خود تبدیل شد، حکم به کفر یکی از اعیان بحرین، به نام «ابن قرقور»، که شرع مقدس را بازیچه کرده بود، داد و رساله ای با عنوان رساله تکفیر ابن قرقور تألیف کرد و به سبب این موضع گیری، او را از بحرین بیرون راندند. البته وی سال ها بعد به بحرین بازگشت و همان جا از دنیا رفت و به خاک سپرده شد؛ حدود سال 880ق. /1475م. ، و گفته اند حدود سال 900ق. /1494م. درگذشت. (بحرانی، 1414ق، ص95؛ آقابزرگ طهرانی، 1403ق، ج11، ص156؛ سماوی، 1422ق، ج2، ص328)

12- شیخ محمد بن شیخ زین الدین بن الحسن علی بن حسام الدین ابراهیم بن حسن بن ابراهیم بن ابی جمهور هجری احسائی (زنده در: 898ق. /1492م. )
وی را احصاوی نیز می گویند. (خوانساری، 1411ق، ج7، ص25) عالمی فاضل و روایت گر و متکلم و مجتهد و محقق بود و پدرش از زمره عالمان عصر خود به شمار می رفت؛ به همین جهت وی را باید پرورش یافته خانواده ای علمی دانست. (نوری، 1415ق، ج1، ص331؛ بحرانی، بی تا، ص167؛ بحرانی، 1414ق، ص343)

اساتید

ابن ابی جمهور احسائی نزد چند تن از فقهای عصر خود تعلیم دید که شماری از آنها عبارتند از:

الف) پدر ایشان شیخ زین الدین ابوالحسن علی بن حسام. وی در آغاز اجازه خود از پدرش چنین یاد کرده است: «از شیخ و استاد و پدر حقیقی ام: شیخ پارسا و عالم و عابد، زینت ملت و آیین حق، ابوالحسن علی بن شیخ. . . بن ابراهیم بن ابی جمهور احسائی». (افندی، 1403ق، ج5، ص50)

ب) شیخ زین الدین علی بن هلال جزائری. وی همان کسی که ابن ابی جمهور تا «کرک نوح»، از قرای جبل عامل، با او همراه بود و در این مصاحبت، نزد وی علم آموخت و از او بهره ها برد و این وقتی بود که در سال 877ق. /1472م. از مراسم حج باز می گشت. (قمی، 1420ق، ص65؛ شوشتری، 1365ش، ج1، ص581)

ج) حرز الدین اُوالی

د) شمس الدین محمد بن احمد موسوی حسینی. (اللجنة العلمیة، 1420ق، ج10، ص245)

ه‍) حسن بن عبدالکریم فتّال غروی حلّی. (امین، 1419ق، ج8، ص292)

و) وجیه الدین عبدالله بن عبدالملک کاشانی قمی. (اللجنة العلمیة، 1420ق، ج10، ص245)

شاگردان
شماری از فقها، درس آموخته ابن ابی جمهور احسائی اند که توانستند در تاریخ فکر اسلامی نقش های مهم ایفا کنند؛ از جمله:

الف) شیخ احمد بن زین الدین بحرانی.

ب) سیدحسین بن حیدر عاملی. (خوانساری، 1411ق، ج7، ص33)

ج) شیخ شمس الدین محمد بن صالح غروی حلّی. (قمی، 1420ق، ج1، ص238)

د) سیدمحمد بن محسن بن محمد رضوی مشهدی (خوانساری، 1411ق، ج7، ص33)

ه‍) سیدمحمود بن علاء الدین بن جلال هاشمی طالقانی. (قمی، 1420ق، ج1، ص238)

سفرهای علمی
به حجاز
بیش از یک بار به خانه خدا مشرف شد و در خلال مراسم حج سال 877ق. / 1472م. به تعلیم و تعلم اشتغال داشت. هنگامی که از راه بلاد شام به احساء برمی گشت، در کرک نوح، از قرای جبل عامل، خدمت شیخ علی بن هلال جزائری، که او نیز آن سال به حج رفته بود، رسید و یک ماه کامل پای درس او حاضر شد و آن گاه به وطن خود، احساء، بازگشت. (خوانساری، 1411ق، ج7، ص26) همچنین در سال 894ق. / 1488م به زیارت خانه خدا توفیق یافت. (اللجنة العلمیة، 1420ق، ج10، ص245)

به حلّه
پس از بازگشت از سفر حج در سال 877ق. /1472م. ، از جبل عامل به بحرین آمد و سپس رو به عراق نهاد تا عتبات مقدسه را زیارت کند. آن گاه به خراسان رفت و طبق ثبت تاریخ، در سال 888ق. /1483م. در حلّه بود و همان جا اجازه ای مربوط به کتاب قواعد الاحکام علامه حلّی، برای شاگردش علی بن قاسم بن عُذاته نوشت. این اجازه به خط خود او، در پایان نسخه کتاب مذکور، نوشته شده است. (خوانساری، 1411ق، ج7، ص26؛ طباطبائی، 1416ق، ج2، ص140)

به بلاد فارس
وی پس از خروج از عراق، به زیارت امام علی بن موسی الرضا8 می رود و قصد اقامت در طوس می کند و در آنجا با بسیاری از عالمان مشهد به بحث های کلامی و فقهی مشغول می شود. (خوانساری، 1411ق، ج10، ص26؛ حسن، 1415ق، ص348) در سال 878ق. /1473م. در مشهد، میان ابن ابی جمهور و هروی بحث و مناظره ای درباره مسئله امامت در می گیرد و ابن ابی جمهور، با دلایل قاطع و روشن، بر خصم خود غالب می شود. این جلسه در سه مرحله و با حضور جمعی از طلاب و فقها و بزرگان شهر بود. آن گاه مشهد را ترک می کند و متوّجه حلّه و سپس نجف می شود و پس از مدتی بار دیگر در سال 898ق. /1492م. به حلّه برمی گردد و در همان سال از آنجا به استرآباد می رود. (افندی، 1403ق، ج5، ص51)

به نجف
ابن ابی جمهور پس از بازگشت از مراسم حج سال 894ق. /1488م. وارد نجف اشرف می شود و تا سال 895ق. /1489م. آنجا می ماند و شاگردش سیدمحمد بن محسن مشهدی غروی، نزد وی فقه و حدیث می آموزد. وی کتاب الملجی را در سال 895ق. در نجف تألیف می کند. (اللجنة العلمیة، 1420ق، ج10، ص245)

13- شیخ تقی الدین ابراهیم بن علی بن حسن بن محمد بن صالح عاملی کفمعی (زنده در: 900ق. /1494م. )
وی در یکی از قرای جبل عامل، به نام «لویز»، به دنیا آمد. اصالتاً جُباعی است و ملقب به «ابی التقی حارثی». (حر عاملی، 1385ق، ج1، ص28) مردی فاضل، ادیب، شاعر، زاهد و پارسا بود و نسبش به حارث همدانی، صحابی امام علی7 می رسد. (زنوزی، 1412ق، ج1، ص89؛ مروّه، 1387ق، ص35؛ افندی، 1403ق، ج1، ص24)

سال زاد کفعمی
در اینکه کفعمی در چه سالی به دنیا آمده، اختلاف است. گفته اند در سال 840ق. /1436م. زاده شد. از سوی دیگر می گویند وی بعضی کتاب های خود را در خلال سال های 848ق/1444م و اواخر سال 849ق. / 1445م. و سال 852ق. /1448م. به پایان رسانده است. (زنوزی، 1412ق، ج1، ص85؛ افندی، 1403ق، ج1، ص22)

وی در خانواده ای اهل علم و تقوا پا به گیتی نهاد و تحت تربیت دینی قرار گرفت و نزد پدر و برادرش، که هر دو عالم و فقیه بودند، تعلیم دید و به گفتن شعر آوازه ای داشت. از او نوشته ها و اشعاری در مدح پیامبر9 و ائمه: برجای مانده است. وی کار نسخه برداری نیز می کرد و از جمله دو کتاب از سیدمرتضی شمس الدین محمد بن سیدشریف جرحانی، به نام های غرة المنطق و درّة المنطق را رونویسی و استنساخ کرد. (قمی، 1420ق، ج2، ص591؛ افندی، 1403ق، ج1، ص25)

سفر های علمی
کفعمی به یکی از توابع جبل عامل، به نام «جزین» سفر کرد و در آنجا علم نحو و معانی و منطق و بیان را آموخت و سپس رو به حلّه آورد و از فقها و متفکرین آن شهر دانش های بسیار فرا گرفت و از آنجا کوچ کرد. سفری نیز به نجف اشرف و کربلای حسینی برای او ثبت شده است. (مروّة، 1387ق، ص36)

با توجه به آنچه ملاحظه کردید، روشن می شود که سفرهای علمی، از جمله مهم ترین عوامل نشاط علمی و تعامل فکری میان شهر حلّه و دیگر شهرهای اسلامی بوده است. اما نادیده نباید گرفت که آنچه این نشاط و حرکت را می افزوده و به آن گرمای بیشتر می بخشیده، سفرهای علمی عالمان از خود شهرهای عراق به حلّه بوده که مسافت چندانی را شامل نمی شده است. در رتبه بعدی، بحرین قرار دارد؛ چراکه اکثر ساکنان این کشور از شیعیان و معتقدان به مذهب امامیه بودند و طبیعی است که برای علم آموزی به مراکز علمی امامی، همچون نجف و حلّه رو کنند. در رتبه سوم، باید از جبل عامل نام برد که فرزانگانی از آن دیار، به طلب چشمه های ناب معارف اسلامی، حلّه را مقصد و مقصود خود قرار می دادند.

هجرت عالمان حلّی به دیگر شهرهای اسلامی
تاریخ نام تعدادی از مردان فکر و اندیشه را ثبت کرده که در حلّه زاده شدند، اما برای درس و تدریس به دیگر شهرهای عراق و بلاد اسلامی بار سفر بستند و هجرت علمی کردند. شماری به زادگاه خود بازگشتند، عده ای در رفت و آمد بودند و دیگرانی یکسره وطن خود را ترک گفتند و مراجعت نکردند؛ از جمله:

1- شیخ عزّالدین حسن بن سلیمان بن خالد حلّی (زنده در: 802ق. / 1399م. )
در نام جد وی اختلاف وجود دارد. گاهی از او به «سلیمان بن محمد» (افندی، 1403ق، ج1، ص193) و گاه به «سلیمان بن خالد» نام آورده اند. گاه نیز شخصی را به اسم جدّش نام می نهند. (همانجا)

شیخ عزالدین گاه به حلّه و گاه به حلب نسبت داده شده است. (همانجا؛ حرّ عاملی، 1385ق، ج2، ص66) چه بسا وی اصالتاً حلّی بوده و از حلب دیدن کرده باشد. این رأی مورد تأیید علامه طهرانی است که می گوید: «او شیخ حسن بن سلیمان بن محمد بن خالد عاملی حلّی است»؛ (آقابزرگ طهرانی، 1403ق، ج1، ص416) زیرا ممکن است مدتی را در جبل عامل گذرانده و از آنجا به حلب رفته. ازاین رو به هر دو شهر منسوب شده است. معمول است که در بسیاری از اوقات، فقها را به شهرهایی که در آن ساکن بوده اند، نسبت می دهند.

نسبت «عاملی» برای شیخ عزالدین شاید به جهت هجرت او به بلاد عاملیه باشد و شاید پدرانش روزگاری در آن سرزمین زندگی کرده اند. امّا نسبت به حلّه، با وجود اختلاف القاب او، ترجیح این است که وی را زاده حلّه بدانیم.

شهید اول در اجازه خود برای او می نویسد: «شیخ حسن بن سلیمان بن خالد حلّی، نزد بنده شاگردی کرد و از من و تعدادی دیگر از عالمان حلّه اجازه دریافت نمود و این در 22 شعبان 757قمری بود». همچنین در وصف وی گوید: «شیخ شایسته و با ورع و دیندار و بی مانند، عزالدین ابومحمد حسن بن سلیمان بن محمد حلّی». (همان، 1403ق، ج20، ص72)

این شیخ بزرگوار سفری هم به شهر مقدس قم داشته و ازاین رو گاه به «قمی» نیز ملقب شده است. محتمل است که در 742ق. / 1341م. به دنیا آمده باشد. چون اجازه ای با تاریخ 757ق. /1356م. برای او ثبت شده و نیز یکی از اجازه های او به تاریخ 23 محرم 802ق. /1399م. است. با توجه به اینکه پس از این تاریخ حرکت علمی و فعالیت درسی از وی ثبت نشده و یادی از او در تواریخ نکرده اند، می توان گفت که اندکی پس از این تاریخ رحلت کرده است.

اساتید
الف) شهید اول، محمد بن مکی عاملی (م: 786ق. /1382م. )

ب) علی بن عبدالکریم بن عبدالحمید حسینی (زنده در: 801ق. / 1398م. )

ج) شیخ محمد بن ابراهیم بن محسن بن محسن مطارآبادی (امین، 1419ق، ج8، ص158؛ نوری، 1408ق، ج12، ص326)

2- شیخ رضی الدین رجب بن محمد بن رجب بُرسی (زنده در: 813ق. /1410م. )
وی فقیه، محدّث، صوفی، شاعر، نویسنده و ادیب بود و دو کتابش، مشارق انوار الیقین و کتاب الغدیر، مشحون از اشعار وی است (افندی، 1403ق، ج2، ص304؛ حرّ عاملی، 1385ق، ج2، ص117). بنابر نقل معروف، وی در قریه «بُرس»، بین کوفه و حلّه، به دنیا آمد (بروجردی، 1410ق، ج2، ص161). با این همه در بعضی کتاب ها اشاره هایی وجود دارد مبنی بر اینکه زادگاه رضی الدین رجب، غیر از بُرس حلّه است. افندی در کتاب ریاض العلماء درباره نسبت وی مطالبی آورده که تردید در نسبت او به بُرس حلّه را تشدید می کند:

گاه توهم می شود که «بُرسی» نسبت شخص به شهر «بروسا»، مقرّ سلطنت سلاطین آل عثمان است؛ درحالی که بنا بر نظر حق، بُرسی نسبتی است به قریه ای در نزدیکی حلّه. چون در نسبت دادن شخص به بروسا و برسه، «بروسی» گفته می شود، نه «بُرسی»؛ ثانیاً هیچ یک از علمای امامیه برخاسته از شهر بروسا یا بروسه نبوده اند و نسبت بُرسی نداشته اند. (افندی، 1403ق، ج2، ص309)

لغوی معروف زبیدی گوید: «برس قریه ای است واقع در گیلان». (زبیدی، بی تا، ج4، ص107) درحالی که شیبی در شرح حال رجب البرسی می نویسد: «برس قریه ایست نزدیک به ترشیز در خراسان». (شیبی، 1386ق، ص254) روشن است که وی خواسته نسب برسی را به شهری از بلاد فارس برساند، نه عراق. در این صورت باید گفت که رجب برسی، از برس فارس به حلّه کوچ کرده است.

از جمله ویژگی های رجب البرسی آن است که شخصیتی غامض و پیچیده دارد و معلومات مربوط به او به غایت اندک و غیرواضح است. همه منابعی که درباره او سخن گفته اند، نه سال ولادتش را ذکر کرده اند و نه سال وفاتش را و هیچ اسم و رسمی از استادان و شاگردان او در کتاب ها نیست.

از نوشته های او بر می آید که وی در علوم متعدد و گوناگون شهرت داشته و علم اسرار حروف و اعداد را می دانسته است. بعضی او را به افراط و غلو درباره ائمه: متهم کرده اند؛ به همین جهت روایاتش را، آن مقدار که خود وی به تنهایی ناقل آنهاست، نامعتبر شمرده اند. علامه مجلسی4 در این باره می گوید:

کتاب مشارق الانوار و کتاب الالفین از حافظ رجب البرسی، در مواردی که متفرد به نقل است، مورد اعتماد نیست؛ چراکه در آن اشتباه و خلط و غلو وجود دارد. ما تنها مطالبی از آن را که موافق روایات مأخوذ از منابع معتبر است، نقل کرده ایم. (مجلسی، بی تا، ج1، ص12)

مطالعه مدقّانه آثار رجب البرسی نشان می دهد که وی به طور آشکار متوّجه این اتهام بوده و در موارد مختلف سعی در رفع اتهام از خود داشته است و در تعلیل اتهام غلو، مسئله حسادت دیگران را به خود مطرح می کند که چون نتوانستند به رتبه علمی او دست یابند، راه اتهام و تهمت پیمودند و از سر حسادت، افکار وی را افراطی و غلوآمیز شمردند. (حافظ برسی، 1424ق، ص33)

علامه امینی(ره)نیز از برسی دفاع کرده و او را از تهمت غلو بری دانسته و نوشته است:

حافظ رضی الدین رجب بن محمد بن رجب برسی حلّی، از عارفان و عالمان امامیه و فقهای آن است. . . با این همه تو در می یابی که کتاب های او سرشار از رشحه تحقیق و دقت نظر است و او در عرفان و علم حروف روش خاصی می پیمود. همچنان که در مسئله ولایت ائمه دین: آراء و نظریاتی داشت که گروه بسیاری از مردم آنها را برنمی تافتند و بدین رو وی را به غلو و افراط و زیاده گویی در حق ائمه: متهم می ساختند. اما حق این است که تمام آنچه رجب البرسی نوشته و به قلم آورده، به حد غلو و گزافه نمی رسد. (امینی، 1425ق، ج7، ص33)

بروجردی نیز می گوید: «شیخ رجب البرسی. . . چه بسا به او نسبت غلو می دهند، درحالی که وی از آن بری و پاک است». (بروجردی، 1410ق، ج2، ص162)

شایعه خبر غالی بودن برسی، عامل مهمی در دوری کردن طلاب علوم دینی از او و بی رغبتی ایشان نسبت به حضور در درس وی بود و این همه، نتیجه اش گوشه نشینی و تنهایی این شخصیت بود. ازاین رو وی برای آسودن خود از آن جو سنگین اتهام، زادگاه خویش را رها کرد و در شهر و دیار دیگری رحل اقامت افکند.

اگر قول محدث قمی4 را بپذیریم که قبر برسی در مشهدالرضا7 قرار دارد، این از دو حالت خارج نیست: یا وی اصالتاً حلّی بوده و به جهاتی که ذکر شد از آنجا به مشهد کوچ کرده و همانجا از دنیا رفته، یا جزو مهاجران به حلّه بوده و پس از چندی راهی مشهد شده و آخر عمر خود را آنجا سپری کرده است. (قمی، 1357ق، ص181) اما چیزی درباره تاریخ وفات او ذکر نشده و نمی دانیم. تنها با توجه به تاریخ مرقوم در یکی از کتاب هایش، که 518 سال پس از غیبت امام مهدی7 است (حافظ برسی، 1424، ص412)، می توان گفت که دست کم تا سال 813ق. /1410م. زنده بوده و سپس فوت کرده است.

3- شیخ زین الدین علی بن حسین بن علاله، یا علالا (افندی، 1403ق، ج3، ص408) حلّی (اللجنة العلمیة، 1420ق، ج9، ص150)
افندی درباره وی گوید: «انسانی صالح و فاضل و عالم و فقیه بود». (افندی، 1403ق، ج3، ص408) به گفته خوانساری، علی بن علاله یکی از شاگردان مقداد سُیّوری بود که در تاریخ دوم جمادی الاخره سال 822ق. به او اجازه روایت داد (خوانساری، 1411ق، ج7، ص162) افندی نیز به دو اجازه از مقداد سیوری برای این شاگرد اشاره کرده که یکی در دوم جمادی الاخره سال 822ق. بوده بر کتاب رسالة فی آداب الحج، و دیگری در 25 جمادی الاخره همان سال بر کتاب الاربعین حدیثا که این هر دو کتاب، از مقداد سیوری است. (افندی، 1403ق، ج3، ص408)

علامه طهرانی گوید:

کتاب المقنعة فی آداب الحج از شیخ محمد بن شجاع قطان انصاری حلّی (زنده در: 832ق. /1428م. ) است که شیخ علی بن حسین بن علاله، در 11 شعبان سال 822ق. /2 ایلول 1419م. آن را استنساخ کرده و شاید اجازه ای برای روایت آن از مؤلفش ابن شجاع قطان حلّی نیز داشته است. (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج22، ص124)

4- شیخ جمال الدین مقداد بن عبدالله بن محمد بن حسین بن محمد سیوری اسدی حلّی (م: 826ق/1422م)
وی عالمی فاضل، محقق، دقیق نگر، متکلم، فقیه، اصولی و مفسر بود. (کحاله، بی تا، ج12، ص318) در خانواده ای اهل علم، که در شهر عالم پرور حلّه نمونه و ممتاز بود، به دنیا آمد و پرورده شد. جدّ مادری اش یکی از فقهای عامل در شهر حلّه و معاصر علامه حلّی و شاگرد او بود؛ یعنی رکن الدین محمد بن علی جرجانی که کتاب الفصول خواجه نصیرالدین طوسی را از فارسی به عربی برگرداند و کتاب غابة البادی فی شرح المبادی علامه حلّی را شرح کرد و در زمان حیات مؤلف در سال 697ق. /1297م. آن را به پایان رساند. فاضل مقداد، این کتاب را در سال 788ق. نسخه برداری کرد. (افندی، 1403ق، ج5، ص216)

اساتید
فاضل مقداد در نیمه دوم قرن هشتم هجری، جلسه درس و تعلیم زبده ترین فقهای عصر خود، همچون فخرالمحققین و شهید اول محمد بن مکی عاملی را درک کرد و از آنها شیوه های فقه و استنباط را آموخت و به خصوص کتاب های القواعد الفقهیة علامه حلّی، التهذیب شیخ طوسی و علل الشرایع شیخ صدوق را درس گرفت و کتاب های دیگر در فقه و اصول و حدیث را بر اساتید خود قرائت کرد. (شهید ثانی، 1410ق، ج1، ص119) آن گاه پس از آموختن علوم دینی از این اساتید بزرگ، که از فقهای برجسته مدرسه حلّه آن روز به شمار می رفتند، به جایگاهی شایسته نزد ایشان دست یافت. هر چند رابطه او با استادش، شهید اول، به گونه ای دیگر و نزدیک تر بود؛ به این نشان که شهید4 کتابی تألیف کرد و نام آن را جوابات الفاضل المقداد گذاشت. کتاب عبارت بود از: جواب های شهید به سؤالات فاضل مقداد که شامل 27 مسئله در باب فقه و عقاید و کلام که مورد نیاز عموم مردم و نیز راهگشای طالبان علم در آن روز بود و مشکلات فکری و عقیدتی و عملی مبتلابه را برطرف می ساخت. (آقابزرگ طهرانی، بی تا، ص28)

شاگردان
ابوعبدالله مقداد سیوری، چندان در علوم دینی تبحر و مهارت یافت که پس از شهادت استادش، محمد بن مکی عاملی، جزو شخصیت های طراز اول حوزه حلّه قرار گرفت و مجموعه ای ممتاز از طلاب و راویان پیرامون او گرد آمدند که شاید بتوان از بارزترین آنها، به این نام ها اشاره کرد: حسن بن علاله حلّی (زنده در: 822ق. /1419م. )، حسن بن راشد حلّی (م: 830ق. /1426م. )، شیخ محمد بن شجاع قطان حلّی (م: 832ق. /1428م. )، شیخ جعفر بن حسن مکی (زنده در: 837ق. /1433م. )، شیخ حمزة بن محسن حسینی عزالدین (همو که در سال 839ق. /1435م. به خط خود نامه ای به استادش مقداد نوشت و او را از چگونگی شهادت شهید اول آگاه ساخت)، شیخ احمد ابن فهد حلّی (م: 841ق. /1437م. ) شیخ عبدالله بن فاضل مقداد (م: نیمه اول قرن نهم هجری)، سیدرضی الدین بن عبدالملک واعظ قمی کاشانی (م: 851ق. / 1447م. ) و دیگران.

سفرهای علمی
به نجف
مقداد سیوری پس از شکل گرفتن شخصیت علمی اش، روانه نجف شد و در آنجا مدرسه ای تأسیس کرد که به نام وی (مدرسة مقداد السیوری) نامگذاری شد. این مدرسه در شمال شرقی حرم مطهر علوی قرار دارد. (حرزالدین، 1391ق، ج2، ص333) تاریخ این هجرت علمی معلوم نیست، ولی ترجیحاً باید آن را در اوائل قرن نهم هجری دانست؛ به خاطر کتابی که آن را به عنوان آخرین کار علمی خود در حلّه، سال 792ق. /1389م. تألیف کرده است.

ورود این شخصیت مبرز فکری به نجف اشرف تأثیری بزرگ در به حرکت در آوردن فعالیت های علمی داشت و این شهر را پس از ضعف و فتور علمی، که در اواخر قرن ششم هجری در روزگار ابن ادریس حلّی و انتقال مرکز اندیشه دینی از نجف به حلّه عارض آن شد، بار دیگر رونق بخشید. با وجود مهاجرت بسیاری از علما به حلّه، هنوز تعدادی از متفکران دینی در نجف بودند و همین کمک می کرد که بذرهای اندیشه در حوزه نجف به جنش در آیند و تلاش های علمی، بیش از پیش، از سر گرفته شود. چندان که از گوشه و کنار جامعه اسلامی، بزرگانی روی به نجف اشرف آوردند و در مدرسه مقداد سیوری به تعلیم و تعلم مشغول شدند. (حکیم، 2006م، ج4، ص107)

وجهه ممتاز مدرسه سیوری این بود که ثمره فکری آن عمدتاً بر شرح کتاب های «علامه حلّی» متمرکز شده بود و این نشان از همان چیزی داشت که در قرن نهم هجری شاخصه اصلی حوزه نجف به شمار می آمد. (همان، 2006م، ص36)

به گفته طریحی، مدرسه مقداد سیوری تا روزگار وی باقی بود؛ جز اینکه نامش تغییر یافته بود و به آن «مدرسه سلیمیه»، منسوب به سلیم خان شیرازی که در سال 1250ق. /1834م. آن را تعمیر و بازسازی کرد، می گفتند. (طریحی، 1423ق، ص107)

به شهربان
فاضل سیوری سفری نیز به «شهربان»، از توابع بعقوبه عراق داشت. به روایت خوانساری:

احتمال قوی نزد من آن است که بقعه و مزاری که در ابتدای شهربانِ بغداد واقع شده و مردم این ناحیه آن را می شناسند، مقبره مقداد و مدفن این مرد جلیل القدر است. بنا بر اینکه در این قریه از دنیا رفته باشد و به وصیت خودش او را در آنجا دفن کرده باشند؛ به جهت قرار داشتن در مسیر کاروان هایی که قصد عتبات عالیات دارند. (خوانساری، 1403ق، ج7، ص175)

آنچه این نظر را تأیید می کند، ماجرایی است که می گویند:

مردی به نام «علی جواد» معتقد بود قبری که در شهربان به قبر مقداد سیوری معروف شده، در واقع مزار مقداد بن اسود، صحابی بزرگوار رسول خداست و به همین نیّت آن قبر را تعمیر کرد و در مراسم افتتاحیه، نماینده آیت الله سیدحسن حکیم، یعنی شیخ جعفر عتابی، را به عنوان سخنران دعوت کرد. شیخ جعفر در سخرانی خود، با دلیل و مدرک برای حاضران ثابت کرد که این مرقد از آن شیخ مقداد سیوری حلّی، یکی از علمای شیعه امامیه در قرن نهم هجری است؛ نه قبر مقداد بن اسود کندی که در بقیع مدفون است. (حرزالدین، 1391ق، ج2، ص334؛ خوانساری، 1403ق، ج7، ص176).

درگذشت
مقداد سیوری حلّی در روز یکشنبه 26 جمادی الثانی سال 826ق. /1424م. و گفته اند در سال 828ق. /1426م. از دنیا رفت. اغلب رجال نویسان، تاریخ اول را سال وفات او می دانند. (بحرانی، بی تا، ص172)

5- سیدجعفر بن محمد ملحوس حسینی حلّی (زنده در: 838ق. /1434م. )
نسبش به ابوجعفر بن محمد بن عبدالله امیر که به «ادرع» (کسی که بسیار زره و لباس رزم می پوشد) معروف بود، می رسد. اعقاب و اولاد او در کوفه و خراسان و ماوراء النهر سکونت داشتند. سیدجعفر فقیهی امامی، محقق و با عظمت بود. (کحاله، بی تا، ج3، ص133؛ اللجنة العلمیة، 1420ق، ج9، ص82) وی کتاب الدروس شهید اول4 را به تمامه خواند و برای تکمیل آن، این بخش ها را به آن افزود: «ضمان، عادیة، ودیعة، مضاربة، اجارة، وکالة، سبق و رمایة، نکاح، صلاة، خلع و مباراة، ایلاء، ظهار، عهد، حدود، قصاص و دیات». خود در بیان انگیزه این کار می گوید:

وقتی دیدم کتاب دروس میان علما متداول است، با وجود کم بضاعتی و مشغولیت بسیار و رنج های زمانه، خود را ممحض در تکمیل این کتاب کردم و سرانجام به آنچه مطلوب بود، دست پیدا کردم.

تا آنجا که در وصیت به فرزندش می نویسد:

فرزندم! عالمان و عاملانی را که علم را به پای دنیای خود هزینه نکرده و نمی کنند، بزرگ بدار. همان ها که جان و هستی خود را به پای خواست الهی فدا کردند و پروردگار در کتاب خود مدح ایشان گفته است. در آنچه می گویم، به دقت بنگر و به وصیّتم عمل نما و به مطالب کتاب ما، المنتخب، متوّجه باش تا از رستگاران به شمار آیی. (نوری، 1415ق، ج2، ص309)

سفر علمی
کوچ علمی جعفر ملحوس حلّی، به نجف اشرف بود. طهرانی می گوید که نسخه اجازه ای دیده که وی به یکی از شاگردان خود نوشته بود. در پایان این اجازه چنین آمده است:

خواندن این کتاب را ایشان  که بزرگی اش مستدام باد  در چندین جلسه که آخرین آنها روز پنجشنبه 21 جمادی الثانی سال 838ق بود، نزد من به اتمام رساند. فقیر درگاه خداوند متعال، جعفر بن احمد ملحوس حسینی که خدایش ببخشاید. (آقابزرگ طهرانی، 1972م، ص23)

چه بسا سال وفات وی، پس از این تاریخ بوده باشد.

6- شیخ جمال الدین ابوالعباس احمد بن شمس الدین محمد بن فهد اسدی حلّی (م: 841ق. /1427م. )
درباره اش گفته اند: «فقیهی عالم و فاضل و پارسا و متقی و عابد و گران قدر بود». (زنوزی، 1412ق، ج1، ص342) به برخورداری و تبحر در موضوعات متنوع در علوم فقهی و به فضل و اتقان فکری و ذوق و عرفان و اخلاق و زهد، و جمع میان دانش های عقلی و نقلی، و فروع و اصول، و ظاهر و باطن، و علم و عمل شهرت داشت. (قمی، 1425ق، ج1، ص435)

شیخ احمد بن فهد در شهر حلّه سیفیه به دنیا آمد. سال ولادتش یا 756ق. /1356م. است یا 757ق. /1356م. و قول دوم ترجیح دارد. (زنوزی، 1412ق، ج1، ص342) در شهر حلّه پرورش علمی یافت و پای درس مردان فکر و اندیشه این شهر مراتب بالای علمی و دینی را طی کرد تا آنجا که خود از مشهورترین عالمانِ شیعه عصر خود گردید.

اساتید
شیخ احمد بن فهد، زیر نظر تعدادی از علمای معروف حلّه علوم دینی را فراگرفت که شماری از آنها عبارتند از: شیخ ظهیر الدین علی بن یوسف بن عبدالجلیل نیلی

(م: 775ق. /1373م. )، شیخ زین الدین علی بن خازن حائری (م: 793ق. /1390م. )، سیدمرتضی بهاء الدین علی بن حمید نیلی نجفی (زنده در: 800ق. /1397م. )، شیخ نظام الدین علی بن عبدالکریم نیلی حائری (زنده در: 801ق. /1398م. )، شیخ فخرالدین احمد بن متوّج بحرانی (م: 820ق. /1417م. )، شیخ فاضل مقداد بن عبدالله سیوری حلّی (م: 826ق. /1422م. )، شیخ فقیه ضیاء الدین علی بن محمد بن مکی  فرزند شهید اول  (م: 856ق. /1452م. ) و دیگران.

وی پس از تلقی و دریافت علوم دینی از این اساتید و رسیدن به مدارج کمال علمی، یکی از زبده ترین اساتید حوزه شهر حلّه در «مدرسه زینبیه» شد و شاگردانی را به تعلیم و تربیت خود پروراند و در ابعاد گوناگون درسی، به رشد و بالندگی رساند. شاگردانی چون: شیخ علی بن فضل بن هیکل حلّی (زنده در: 837ق. /1433م. )، سیدرضی الدین عبدالملک بن شمس الدین اسحاق قمی (م: 851ق. /1447م. )، شیخ حسن بن حسین مطهر اسدی حلّی (زنده در: 859ق. /1454م. )، شیخ فخرالدین احمد بن محمد سبعی (زنده در: 860ق. /1455م. )، شیخ عزالدین بن علی (مشهور به ابن العسره کسروانی کرکی عاملی)

(م: 862ق. /1457م. )، سیدمحمد نوربخش (م: 869ق. / 1464م. )، سیدمحمد بن فلاح مشعشعی (م: 870ق. /1465م. ) شیخ مفلح بن حسن صیمری (م: 880ق. /1475م. ) و دیگران.

با توجه به شهرهایی که شاگردان ابن فهد به آنجا منسوب اند، می توان دریافت که شهر حلّه چه اندازه در آن عصر مهم و مورد نظر بوده و در ارتباط با مراکز علمی دیگر، حوزه ای سرآمد به شمار می آمده است.

سفرهای علمی
به کربلا
شیخ احمد بن فهد در طلب علم و اجازه و آموختن از محضر استادانی چون شیخ محمد بن خازن حائری  شاگرد شهید اول  وارد کربلا می شود و در سال 791ق. /1388م. از استاد خود اجازه ای اخذ می کند. آن گاه آوازه او در کربلای حسینی می پیچد و جمعی از طلاب علوم دینی پیرامون وی گرد می آیند. کربلا با حضور این جمع مشتاق به مرکزی علمی تبدیل می شود و در آن عصر، به شهرتی عظیم در علوم مختلف دینی دست می یابد و فضل وجود شیخ احمد، چهره ای تابناک و درخشنده به آن می بخشد.

از آثار برجسته شیخ احمد بن فهد در کربلا یکی کتاب التحریر است که می گویند آن را در پی یک رؤیا به نگارش در آورد؛ رؤیایی که در آن سید مرتضی علم الهدی در حضور امیرمؤمنان علیه السلام به وی می گوید: «آفرین به یاری کننده ما». آن گاه از تألیفات او سؤال می کند و از او می خواهد شروع به تألیف کتابی با عنوان التحریر کند. شیخ چون از خواب بیدار می شود، دست به کار نگارش کتاب مذکور می شود. (شوشتری، 1365ش، ج1، ص580؛ قمی، 1425ق، ج1، ص435)

وی آخرین کتاب خود را در حلّه 836ق. /1432م. تألیف کرد. به جهت نزدیکی دو شهر حلّه و کربلا، طبیعی است که شیخ احمد بن فهد میان این دو رفت و آمد داشته و وجود قبر حسین بن علی علیه السلام و تقدس کربلا، انگیزه این کار را در او می افزوده است.

به شام
شخصیت مورد بحث ما سفری هم به بلاد شام داشته است؛ به شهر جزین که در آن عصر، پس از تأسیس مدرسه جبل عامل به دست شهید اول4، یکی از مراکز مهم فکری دنیای اسلام به شمار می آمد. (افندی، 1410ق، ص96؛ طباطبائی، 1404ق، ج1، ص83)

شیخ احمد در جزین به درس فقیه ضیاء الدین علی بن محمد بن مکی  فرزند شهید اول  حاضر شد و در 11 محرم الحرام سال 824ق. /16 کانون اول 1421م. ، پس از خواندن کتاب اربعین حدیثا شهید اول از او اجازه دریافت کرد و در سال 836ق. /1432م. به حلّه بازگشت. (همانجا؛ بحرالعلوم، 1363ق، ج2، ص110)

شیخ احمد بن فهد حلّی و تصوّف
وی به تصوف متمایل بود و این تمایل را در بعض مؤلفات خویش تصریح کرده و نوشته هایی در تصوف از او بر جای مانده که دو نمونه آن، یکی کتاب التحصین فی صفات العارفین و دیگری عدة الداعی و نجاح الساعی است (شیبی، 1386ق، ص490). تأکید بر عزلت و گوشه گیری و بریدن از مردم، یکی از نشانه های این گرایش در اوست. در کتاب التحصین در توضیح عزلت می نویسد:

عزلت، همان انقطاع الی الله و پناه بردن به غار و گوشه مسجد و پستوی خانه است. بعضی عزلت را فرار کردن از مردمان و انس گرفتن با حق می دانند که این، اعم از معنای اول است. . . بی شک تنها کسانی بر این امر قدرت دارند که بتوانند نفس خویش را مهار کنند و از فضول دنیا و مشتهیات آن دوری نمایند. (ابن فهد حلی، بی تا، ص3)

بی گفت وگو، مسئله عزلت و گوشه نشینی، از جمله اموری است که صوفیه به آن دعوت کرده و آن را ادبی بزرگ و اساسی در طریقه خود شمرده اند. البته یک فرد یا یک جامعه اگر بخواهد به معنای حقیقی تصوّف پیشه کند، علاوه بر شرط عزلت، باید به امور دیگری همچون «امام»، «خرقه»، «صحبت»، «سلسله»، «طریقه» و مانند آن تن بدهد و به آنها به عنوان شروط ولایت تصوّف معتقد و پایبند باشد.

بعضی برای اثبات تصوّف ابن فهد، کاربرد بعض اصطلاحات صوفیه در کتاب های وی را ملاک گرفته و گفته اند:

ابن فهد حدیثی از امام کاظم7 را در تألیفات خود می آورد که پر از اصطلاحات صوفیه است و از صبر و قناعت و رضا و اخلاص و یقین و توکل سخن می گوید. (شیبی، 1386ق، ص297)

این تنها ابن فهد نیست که به میل به تصوّف متهم شده، بلکه پیش از او بزرگانی همچون سید بن طاووس و خواجه نصیرالدین طوسی نیز صوفی خوانده شده اند و پس از ابن فهد، به کسی چون شهید ثانی4 نیز چنین نسبتی داده شده است. (افندی، 1427ق، ص343)

نویسنده کتاب الحرکة العلمیة فی کربلاء معتقد است:

تصوفی که به این شخصیت های جلیل القدر، مثل ابن فهد و سید بن طاووس و خواجه نصیر و شهید ثانی و مثل ایشان نسبت می دهند، چیزی جز توجه کامل به خالق متعال و بی اعتنایی به مظاهر فریبنده دنیا و فانی شدن در محبت الهی نیست و این البته شایسته مدح و تحسین است. این کجا و آنچه در تصوف اصطلاحی وجود دارد کجا؟! این توحید خالص کجا و اعتقاد به حلول و وحدت وجود و باورهای غلطی از این دست که به بعضی صوفیه منتسب است کجا؟! تصوّف پاک و متشرعانه علمای شیعه با تصوّفِ فساد اخلاقی و اعمال مخالف شرع در ریاضات و عبادات و اوراد ساختگی چه نسبتی می تواند داشت؟ (شاهرودی، 1410ق، ص118)

ابن فهد در کتاب عدة الداعی، روایتی را از امام صادق7، به نقل از رسول خدا9 ذکر کرده که توضیحی است روشن در معنای زهد در باور اهل بیت: و پیروان ایشان. روزی پیامبر9 از جبرئیل سؤال می کند: «ای جبرئیل، زهد به چه معناست»؟ می گوید:

زاهد کسی است که خواست پروردگارش را دوست می دارد و ناخواسته او را دشمن. از حلال دنیا کناره می گیرد و به حرام آن بی اعتناست؛ زیرا در حلالش حساب، و در حرامش عذاب است. بر همه مسلمانان همچون بر خود شفقت می ورزد و از سخنان بی جا و سخن گفتن در امور بی ربط به خود می پرهیزد و فراوان خوردن را همچون خوردن مردار متعفن برخود حرام می کند و همچنان که از آتش خودداری می کند، از خرده ریزهای دنیا بیزار است و آرزوی دراز ندارد و مرگ را همواره پیش چشم می دارد. (ابن فهد حلی، 1425ق، ص118)

با توجه به این مطالب، روشن می شود که آنچه به عنوان میل تصوف و صوفی گری به عالمانی چون ابن فهد نسبت داده شده، همان زهد و پارسایی و تقواداری دینی است که اهل بیت، خود نمونه عالی آن بوده اند و به آن توصیه کرده اند و این ربطی به اعمال و آداب منحرفانه و بی اساس و ساختگی صوفیه در طول تاریخ ندارد و صرف استفاده از اصطلاحات و واژه های مشترک نمی تواند دلیل گرایش شخص به یک فرقه و گروه خاص باشد. پس ابن فهد نه یک صوفی مصطلح، بلکه یک عارف و زاهد و پیرو خالص مکتب اهل بیت: بود و نسبتی با گرایش های مردود صوفیانه نداشت.

مناظره ها
عصر زندگی ابن فهد، دوران اضطراب های سیاسی و فکری در گوشه و کنار عالم اسلامی بود. شهر حلّه نیز از این درگیری ها برکنار نماند و در پی تهاجم نیروهای امیر اسبان ترکی حلّه و بغداد در سال 836ق. /1432م. به اشغال در آمدند. یکی از کارهای امیر ترکی، جمع کردن عالمان زبده از فرقه های مختلف اسلامی و ترغیب آنان به بحث و مناظره بود. ابن فهد در این میان، زعامت گروه نمایندگی مذهب اثناعشری را بر عهده داشت و در مباحثات خود در حضور امیر اسبان ترکی، بر علمای مذاهب دیگر غالب آمد. در نتیجه امیر مذهب امامیه را پذیرفت و دستور داد بر منابر از ائمه: یاد کنند.

این قضیه معلوم می کند که ابن فهد، برای انجام این مناظره، سفری به بغداد داشته و نیز در کربلا، پیرامون حدیث «علماء امتی افضل من انبیاء بنی اسرائیل»؛ «عالمان امت من، از پیامبران بنی اسرائیل برترند» با یک یهودی مناظره کرده است. (غیاثی، 1975م، 280؛ رفیعی، 2002م، ج1، ص212)

درگذشت
شایع است که ابن فهد در سال 841ق. /1437م. از دنیا رفت (افندی، 1403ق، ج1، ص66) و به گفته خوانساری وی در هنگام مرگ 58 سال داشته و این با توجه به سال ولادتش 757ق. /1356م. درست نمی نماید و چنان که سید بحرالعلوم اشاره کرده، باید عمر او را 84 سال دانست؛ نه 58 سال. (بحرالعلوم، 1363ق، ج2، ص111)

قبر ابن فهد در کربلا، در باغی معروف به «مخیم» با گنبدی بلند و کاشی کاری مشهور و محل زیارت است. چند سالی است تجدید بنا شده و اطراف آن خانه ها و سکونتگاه ها ساخته اند.

فهرست منابع

آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (1403ق). الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء.

(1972م). الضیاء اللامع فی القرن التاسع، تحقیق: علی نقی منزوی، قم، مؤسسه اسماعیلیان.

آل یاسین، محمد مفید (1971م). العلامة الحلّی جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر، بغداد، جامعة بغداد.

ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین (1403ق). عوالی اللآلی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، تحقیق: سید مرعشی و سید مجتبی عراقی، قم، مطبعة سیدالشهداء.

ابن جماعة، محمد بن ابراهیم (1353ق). تذکرة السامع والمتکلم فی آداب العالم و المتعلم، استانبول، دائرة المعارف العثمانیة.

ابن حیون، نعمان بن محمد (1383ق). دعائم الاسلام، تحقیق: آصف بن علی اصغر فیضی، قاهرة، دارالمعارف.

ابن الصلاح، ابوعمر و عثمان بن عبدالرحمان (1416ق). مقدمة ابن الصلاح فی علوم الحدیث، تحقیق: ابوعبدالرحمان صلاح بن عویصه، بیروت، دارالکتب العلمیة.

ابن فهد حلی، احمد بن محمد (بی تا). التحصین و صفات العارفین، مخطوط مکتبة کاشف الغطاء فی النجف الاشرف.

(1425ق). عدة الداعی و نجاح الساعی، تحقیق: مؤسسة المعارف الاسلامیة، طهران، مؤسسة المعارف الاسلامیة.

افندی، عبدالله اصفهانی (1403ق). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق: احمد حسینی، قم، مکتبة المرعشی.

امین، سیدمحسن (1419ق). اعیان الشیعة، حققه و علق علیه: سیدحسن امین، بیروت، دار التعاریف للمطبوعات.

بحرانی، علی بن حسن بلادی (1414ق). انوار البدرین فی تراجم علماء القطیف و الاحساء والبحرین، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات.

بحرانی، یوسف بن ابراهیم بن احمد (بی تا). لؤلؤة البحرین فی الاجازات و تراجم الحدیث، تحقیق: سیدصادق بحرالعلوم، نجف، مطبعة النعمان.

بحرالعلوم، سید محمد مهدی (1363ق). رجال السید بحرالعلوم المعروف ب: الفوائد الرجالیة، تحقیق: محمدصادق بحرالعلوم، طهران، مکتبة الصادق.

بروجردی، سیدعلی اصغر جابلقی (1410ق). طرائف المقال، تحقیق: سیدمهدی رجائی، قم، مطبعة بهمن.

حافظ برسی، رجب بن محمد (1424ق). مشارق انوار الیقین فی حقائق و اسرار امیرالمؤمنین، تحقیق: سید جمال عبدالغفار اشرف مازندرانی، نجف المکتبة الحیدریة.

حداد، سعد (1428ق). مراقد الحلّه الفیحاء، نجف، دار الضیاء للطباعة والتصمیم.

حرزالدین، محمد (1391ق). مراقد المعارف فی تعیین مراقد العلویین والصحابة والتابعین والرواة والعلماء والادباء والشعراء، تحقیق: محمدحسن حرزالدین، نجف، مطبعة الآداب.

حرّ عاملی، محمد بن حسن (1385ق). امل الآمل فی علماء جبل عامل، تحقیق: احمد حسینی، قم، مطبعة دار الکتاب الاسلامی.

حسن، عبدالله (1415ق). مناظرات فی الامامة، قم، مطبعة مهر.

حکیم، حسن عیسی (2006م). النجف الاشرف و الحلة الفیحاء صلات علمیة وثقافیة عبر عصور التاریخ، نجف، مطبعة الغربة المدینة.

حکیمی، محمدرضا (1403ق). تاریخ العلماء عبر العصور، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات.

خطیب بغدادی، احمد بن علی (1395ق). الرحلة فی طلب الحدیث، تحقیق: احمد عمر هاشم، بیروت، دار الکتاب العربی.

خوانساری، محمدباقر (1411ق). روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، بیروت، الدار الاسلامیة.

زنوزی، میرزامحمدحسن (1412ق). ریاض الجنة، تحقیق: علی رفیعی، قم، مطبعة بهمن.

سخاوی، شمس الدین محمد بن عبدالرحمان (2000م). الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، ضبط و تصحیح: عبداللطیف حسن عبدالرحمن، بیروت، دارالکتب العلمیة.

سماوی، شیخ محمد (1422ق). الطلیعة فی شعراء الشیعة، تحقیق: کامل سلمان الجبوری، بیروت، دار المورخ العربی.

سودانی، عبدالله عبدالرحیم (1991م). الشعر العربی فی ظل الامارة المزیدیة، بغداد، الجامعة المستنصریة.

شاهرودی، نورالدین (1410ق). تاریخ الحرکة العلمیة فی کربلا، بیروت، دارالعلوم.

شبّر، جاسم حسن (1385ق). تاریخ المشعشعین و تراجم اعلامهم، نجف، مطبعة الآداب.

شبّر، جواد (1422ق). ادب الطف و شعراء الحسین فی القرن الاول الهجری حتی القرن الرابع عشر، بیروت، مؤسسة التاریخ.

شبستری، عبدالحسین (1421ق). موسوعة مشاهیر شعراء الشیعة، قم، مطبعة ستاره.

شوشتری، نورالله (1365ش). مجالس المؤمنین، طهران، مطبعة کتاب فروشی اسلامیه.

شهید ثانی، زین الدین بن علی (1410ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، مطبعة البر.

شیبی، کامل مصطفی (1386ق). الفکر الشیعی و النزعات الصوفیة حتی نهایة القرن الثانی عشر الهجری، بغداد، مکتبة النهضة.

(1383ق). الصلة بین التصوف و التشیع، بغداد، مطبعة الزهراء.

ضامن بن شدقم (1425ق). تحفة الازهار و زلال الانهار فی نسب ابناء الائمة الاطهار: الملک الغفار، تحقیق: کامل سلمان الجبوری، طهران، مرآة التراث.

طباطبائی، سیدعبدالعزیز (1416ق). مکتبة العلامة الحلّی، موسسة آل البیت لاحیاء التراث، مطبعة ستاره.

طبرسی، علی بن حسن (1385ق). مشکاة الانوار فی غرر الاخبار، مقدمه: صالح الجعفری، نجف، المطبعة الحیدریة.

طریحی، محمد بن علی (بی تا). المنتخب فی مجمع المراثی و الخطب، بیروت، شرکة الکتبی للطباعة والنشر.

عزاوی، عباس (1415ق). تاریخ العراق بین احتلالین، قم، مطبعة شریعت.

علامه حلّی، حسن بن یوسف (1423ق). ترتیب خلاصة الاقوال فی معرفة علم الرجال، تحقیق: قسم الحدیث فی مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، مطبعة مجمع البحوث.

غیاثی، عبدالله بن فتح الله (1975م). التاریخ الغیاثی، دراسته و تحقیق: طارق نافع الحمدانی، بغداد، مطبعة اسد.

فیاض، عبدالله (1927م). الاجازات العلمیة عند المسلمین، بغداد، مطبعة الارشاد.

قمی، عباس (1357ق). فوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفری، طهران، مطبعة مرکزی.

(1425ق). الکنی و الالقاب، مؤسسة نشر الاسلامی.

(1420ق). هدیة الاحباب، ترجمه: هاشم الصالحی، قم، مؤسسة نشر الاسلامی.

کحاله، عمررضا (بی تا). معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

کرکوش، یوسف (1385ق). تاریخ الحلّة، نجف، منشورات الشریف الرضی.

کلینی، محمد بن یعقوب (1395ق). الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، طهران، دارالکتب الاسلامیة.

اللّجنة العلمیة فی مدرسة الامام الصادق (1420ق). موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف: جعفر السبحانی، بیروت، دارالاضواء.

مجلسی، محمدباقر (بی تا). بحار الانوار الجامعة لدرراخبار الائمة الاطهار، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

مروّة، علی عباس (1387ق). تاریخ جباع ماضیها و حاضرها، بیروت، دار الاندلس للنشر.

مشعشعی، محمد بن فلاح (بی تا). کلام المهدی، قم، مخطوطة مرکز احیاء التراث العربی الاسلامی.

مفید، محمد بن محمد (1993م) الرسائل فی الغیبة، تحقیق: علاء آل جعفر، بیروت، دار المفید.

نوری، حسین بن محمدتقی (1415ق). خاتمة مستدرک الوسائل، تحقیق: موسسة آل البیت لاحیاء التراث، قم، مطبعة ستاره.

یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1995م). معجم البلدان، بیروت، دارصادر.

یعقوبی، محمدعلی (1951م). البابلیات، نجف، مطبعة الزهراء.