مجله  فرهنگ زیارت  تابستان 1397، دوره 9، شماره 35 

این مقاله پس از مقدمه ای کوتاه درباره زندگی آقانجفی قوچانی، در دو رهیافت تربیتی و تاریخی، گزارش های سفرهای زیارتی آیت الله نجفی قوچانی را که پیاده نیز بوده است، بررسی می کند. در رهیافت تربیتی مواردی چون نیت سفر، توجه به توشه و مخارج سفر، انتخاب همسفر همشأن و مناسب، توجه به نکات امنیتی، توقف کوتاه در کربلا، توسلات مرتبط با زیارت، استقامت در زیارت کربلا با وجود مشکلات فراوان، خدمت به زوار و بردباری در سختی های مسیر بررسی می شود و در رهیافت تاریخی به مواردی چون مسیر سفرهای زیارتی از اصفهان به کربلا و در عراق، بین کربلا و نجف، چرخه مالی و رونق اقتصادی ناشی از رفت و آمد طلاب، امکانات و آبادی مسیر زیارت عتبات، سختی های سفر به عتبات و. . . بررسی می شوند.
نویسنده : نجاتی، محمدسعید
مقدمه
مطالعه زندگینامه بزرگان، تجسم عملی تعالیم دین است و بسیار اثرگذارتر از دعوت زبانی، خواننده را به عمل فرا می خواند و مصداق «کونوا دعاة للناس بغیر السنتکم» (کلینی، 1407، ج2، ص76) است. قرآن کریم نیز با بیان سرگذشت انبیای الهی عملاً اهمیت توجه به سرنوشت های پربار را تأکید کرده و به صراحت می فرماید: {لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ} (یوسف: 111).

یکی از نکات مهم ولی کم دیده شده در سیاحت شرق، بررسی تحلیلی و متمرکز خاطرات و گزارش هایی است که آقانجفی درباره سفرهای زیارتی خود ارائه می دهد. سکونت او در نجف که بیست سال به درازا کشید در حقیقت با سفری زیارتی به صورت پیاده از اصفهان به عتبات آغاز شد. او در آن زمان جوانی 23 ساله و تهی دست و دارای، ذهنی تحلیلگر و هوشی بالا بود. وی طی این سفر دوماهه، هر آنچه را دید، تحلیل و گزارش کرد. او پس از اقامت در نجف اشرف نیز بر زیارت کربلا با پای پیاده مداومت داشت و از این سفرها نیز خاطرات جذاب و قابل استفاده ای باقی گذاشت.

آقانجفی، سفری یک ماهه با دو تن از دوستانش بود که پس از چند سال اقامت در عراق، به زیارت دوره امامزادگان و بقاع متبرکه عراق رفت.

در این نوشتار به تحلیل خاطرات این سفرهای زیارتی در دو محور تربیتی و تاریخی می پردازیم. ضرورت رهیافت تربیتی با توجه به شخصیت علمی و معنوی آقا نجفی روشن می شود؛ چراکه او فقیهی عامل و سالک، و جامع معقول و منقول، و دارای سرشت پاک و خالص است و قلمی صریح و گویا دارد. هرچند وی مانند هر انسان دیگری گاه درگیر نیازهای مادی جسم و جان خویش می شود و ممکن است اندکی از راه مستقیم عدول کند، ولی با تخطئه خطاهای خود، به دنبال جبران آن است.

بعد دیگری که در این نوشتار پیگیری می شود، داده های تاریخی خاطرات آقا نجفی قوچانی درباره زیارت است. نوشته او حاوی اطلاعات باارزشی شامل وضعیت مسیرها، شرایط اقلیمی و وضعیت فقر و پیاده روی است و تاریخ اجتماعی زیارت در اواخر قاجاریه را با ادبیات شیرین و جذاب بیان می کند که کمتر به آن توجه شده است.

زندگینامه مختصر آقانجفی
سیدمحمدحسن بن سیدمحمد نجفی (1295-1363ق)، معروف به آقا نجفی در روستای خسرویه از توابع قوچان به دنیا آمد. پدرش، سیدمحمد که در خسرویه به کشاورزی اشتغال داشت، به اصرار، فرزندش را به سوی تحصیل دروس حوزه سوق داد. آقانجفی پس از گذراندن دروس مقدمات و سطح در قوچان و مشهد (1313ق)، در سن هجده سالگی به اصفهان رفت و در دروس معقول و منقول بزرگان حوزه علمیه اصفهان چون سیدمحمدباقر درچه ای، آیت الله آخوند کاشی، شیخ عبدالکریم گزی، میرزاجهانگیرخان و آقا نجفی اصفهانی حاضر می شد.

وی پس از چهار سال توقف در اصفهان، روانه عراق شد و پیاده، آهنگ نجف کرد و چون به آنجا رسید، در حجره ای متروک واقع در یکی از مدارس شهر ساکن شد (شاکری، 1367، ج1، ص301). با آنکه در ابتدا قصد ماندن نداشت، با حضور در درس اصولیِ نامدار، مرحوم آخوند خراسانی تصمیم به اقامت گرفت. آقانجفی بیشترین استفاده علمی خود را در فقه و اصول از آخوند می برد و مدت کمی نیز در درس عالمان دیگر همچون سیدمحمدکاظم یزدی و شریعت اصفهانی شرکت کرد. همچنین چند ماهی نیز از میرزامحمدباقر اصطهباناتی، حکمت و فلسفه آموخت.

دوران تحصیل آقانجفی به ویژه در اصفهان و نجف با مشقّت و سختی سپری شد (جوادزاده (جهانشاه لو)، 1383، ص351). وی متجاوز از 25 سال از عمر خود را در مقام فقاهت و حاکم شرع در قوچان گذراند و در ضمن، به اداره حوزه علوم دینی پرداخت.

آقا نجفی در شب جمعه 26 ربیع الثانی 1363 قمری، در 68 سالگی در قوچان بدرود حیات گفت و در حسینیه خود به خاک سپرده شد. آرامگاه او اکنون زیارتگاه مردم قوچان است. از جمله آثار وی سیاحت شرق است که درباره سوانح عمر از ابتدای زندگی، گزارش تحصیلات او در شهرهای قوچان، مشهد و اصفهان و چگونگی ورودش به نجف اشرف و تحصیلات نهایی تا رسیدن به درجه اجتهاد است. وی در این کتاب ضمنِ شرح ماجرای زندگی و مشقات دوران تحصیل که به مناسبت رویدادهای زندگی اش پیش آمده، مباحث و معارف اسلامی را به استناد آیات و روایات، با قلمی ساده شرح داده است. در این کتاب خواننده با نکات علمی و رویدادهای آن زمان آشنا می شود. چون آقا نجفی خود در اوایل مشروطیت در نجف بوده، وقایع تاریخی و بازتاب نهضت مشروطیت را در نجف مشاهده کرده و به تفصیل شرح داده است. مسائل تعلیم و تربیت و تزکیه نفس نیز در این کتاب به چشم می خورد. این کتاب در 1347 قمری نگارش یافته و در 1362 شمسی در تهران چاپ شده است (برگرفته از: شاکری، 1367، ج1، ص301).

رهیافت تربیتی
در ابتدای رهیافت تربیتی به زیارت های آقا نجفی قوچانی، تذکر این نکته لازم است که شیعیان، جز انبیا و امامان: و افراد مشخصی چون صدیقه طاهره3، کسی را از خطا و اشتباه مبرا نمی دانند و اگر به سیره و روش و زندگی علما و صالحان توجه می شود، الگوگیری از آنان در کارهای صالح و درست آنهاست. در قسمت اول آدابی را که در سفرها به خصوص سفرهای زیارتی باید رعایت شود با سفرنامه آقا نجفی تطبیق می دهیم و نتیجه گیری می کنیم.

هدف سفر
یکی از برکات زیارت امام حسین علیه السلام برآورده شدن حاجات زائر است. از امام باقر علیه السلام نقل شده است:

. . . قبْرَ الْحُسَیْنِ وَ مَا مِنْ آتٍ أَتَاهُ یُصَلِّی عِنْدَهُ رَکْعَتَیْنِ أَوْ أَرْبَعاً ثُمَّ یَسْأَلُ الله حَاجَتَهُ إِلَّا قضَاهَا لَهُ. . . (شیخ صدوق، 1406، ص88).

. . . هر زائری که به قبر حسین علیه السلام برود و دو یا چهار رکعت نماز به جای آورد و پس از فراغت از نماز، حاجت خود را از خداوند بخواهد، خداوند حاجت وی را برآورده می سازد و [آگاه باش که] هر روز هزار فرشته در اطراف قبر آن حضرت گرد می آیند (مجاهدی، 1381ش، ص235).

آقانجفی هم که در جوانی گرفتار مشکلات مادی و نیز دغدغه های معنوی بود، تصمیم گرفت برای این هدف به زیارت امام حسین علیه السلام برود. وی می گوید:

به فکر مسافرت عتبات افتادم؛ نه برای درس و ماندن آنجا؛ بلکه محض گردش و زیارت و اینکه مگر فرجی و گشایشی از آن مضیقه و فشارهای باطنی که مرا سخت در رنج و تعب داشت، حاصل گردد (آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص125).

توجه به تهیه زاد و توشه و مخارج سفر
با وجود توکل بالای آقانجفی و فقر شدیدی که داشت، همواره در سفرها برای داشتن زاد و توشه برنامه ریزی می کرد تا در مسیر مجبور نشود از دیگران چیزی درخواست کند. او همیشه نیازهای اولیه مسافرت را با خود همراه داشت؛ از جمله چون چای خور قهاری بود، همیشه با خود سماور و استکان و قند و چای را، حتی در پیاده روی، همراه می برد؛ چراکه تهیه و تدارک زاد و توشه حلال و امکانات و لوازم سفر از دیگر آدابِ مقدماتی حج و زیارت است (رهبر، 1383، ص46). از سوی دیگر درخواست کردن از دیگران تا ضرورت اقتضا نکند، مکروه و ناپسند شمرده شده است.

رسول اکرم(ص) سفارش کرده است که مسلمانان در مسافرت ها ابزارها و وسایلی که آنان را در منظم و آراسته بودن یاری می دهد، همراه بردارند و از نامنظم و آشفته بودن سر و صورت و وضعیت ظاهری خود اجتناب ورزند (قاضی عسکر، 1387، ص64).

آقانجفی برای شروع سفر اصلی اش به عتبات حتی از کتاب هایش نیز که برایش بسیار عزیز بود، گذشت و برای تهیه حداقل مخارج سفر، آنها را فروخت:

کتبی که داشتم، فروختم؛ الا دو سه جلدی که فارسی بود و به درد پدرم می خورد. با اثاثیه مختصری که در حجره ای بود، آنها را به جناب رفیق سپردم و حاصل آن کتاب ها نه تومان گردید. . . . اثاثیه سفر یک سماور حلبی و دو استکان و قوری و یک پتو جهت فرش و یک طاس کباب و یک کاسه بود (آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص125).

انتخاب همسفر همشأن و مناسب
هم سطح و هم سنخ بودن با همسفر مورد تأکید اهل بیت: است. از امام باقر علیه السلام نقل شده است:

إِذَا صَحِبْتَ فَاصْحَبْ نَحْوَکَ وَ لَا تَصْحَبَنَّ مَنْ یَکْفِیکَ فَإِنَّ ذَلِکَ مَذَلَّةٌ لِلْمُؤْمِنِ. . . (کلینی، 1407ق، ج4، ص286).

هرگاه با کسی همسفر شدی، با مثل خودت همسفر شو و هرگز با کسی که هزینه های تو را به دوش می گیرد، مصاحبت نکن که مایه خواری مؤمن است.

همچنین امام صادق علیه السلام می فرمود:

کَانَ یَقُولُ اصْحَبْ مَنْ تَتَزَیَّنُ بِهِ وَ لَا تَصْحَبْ مَنْ یَتَزَیَّنُ بِکَ (صدوق، 1413، ج2، ص278).

با کسی هم نشینی کن که مایه زینت تو باشد، نه کسی که به تو زینت یابد.

بر اساس این دستورها آقانجفی، با اینکه همیشه با رفقا به پیاده روی اربعین می رفت، روحیه ها و توانایی های مادی و بدنی همراهانی را که انتخاب می کرد، در نظر می گرفت تا بیشترین استفاده را از سفر ببرد

با وجودی که آقانجفی در انتخاب همسفر تلاش می کرد، اما وقتی همسفر ایدئالی نمی یافت، تلاش می کرد با مدیریت کردن همراهان خود، از ثمرات معنوی فرصت پیاده روی استفاده کافی را ببرد. آقانجفی، با توجه به روحیه اش و سفرهای مکرر و ایمنی مسیر و آگاهی او از سفر در پیاده روی نجف به کربلا، ترجیح می داد بیشتر مسیر را تنها طی کند و همراهی وی با دوستانش فقط در آغاز و پایان راه بود؛ چراکه به دلیل چالاکی و تجربه پیاده روی، از بقیه سریع تر می رفت و از سویی به خلوت گزیدن برای تأمل علاقه مند بود. او خود می گوید:

غالباً که در راه زیارت چند پیاده باهم رفیق بودیم، رفاقت من فقط در اول منزل و آخر منزل بود و در بین راه رفتن با رفقا معیت نداشتم؛ چون آنها کند می رفتند و من هم تند می رفتم. دیگر آنکه در حال تنهایی تفکر در حرکات و کیفیات بعضی سماواتیات و غیره می نمودم و راه هم نمود نمی نمود (آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص233).

توجه به نکات ایمنی و هشیار بودن از دزدان
توجه به حفظ مال و توشه سفر نیز یکی از نکاتی است که در روایات اهل بیت: مورد تأکید قرار گرفته است: امام صادق علیه السلام فرمود:

فَإِنَّ أَبِی علیه السلام کَانَ یَقُولُ مِنْ قوَّةِ الْمُسَافِرِ حِفْظُ نَفَقَتِهِ.

پدرم می گفت: نگهداری و محافظت از خرجی، از قوّت مسافر است (صدوق، 1413، ج2، ص280)

یعقوب بن سالم می گوید:

قلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللهِ علیه السلام تَکُونُ مَعِیَ الدَّرَاهِمُ فِیهَا تَمَاثِیلُ وَ أَنَا مُحْرِمٌ فَأَجْعَلُهَا فِی هِمْیَانِی وَ أَشُدُّهُ فِی وَسَطِی قالَ لَا بَأْسَ أَ وَ لَیْسَ هِیَ نَفَقَتَکَ وَ عَلَیْهَا اعْتِمَادُکَ بَعْدَ الله عَزَّ وَ جَلَّ (صدوق، 1413، ج2، ص280).

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «حکم درهم هایم که بر رویش تصاویری نقش شده و در هنگام طواف، آنها را در همیانم می گذارم و به کمر می بندم چیست؟» امام فرمود: «عیبی ندارد؛ آیا این پول ها خرجی تو نیست و پس از خداوند بر آن تکیه نداری؟»

آقانجفی که بیشتر مسیر پیاده روی را به تنهایی می پیموده، برای پیشگیری از خطر راهزنان در این مسیر معمولاً لباسی مندرس می پوشید و توشه و خرج اندکی نیز برای سفر برمی داشت. وی خود می گوید:

و مرسومی من در زیارت های کربلا پوشیدن لباس مندرس بود، اگر تنها بمانم و در بین راه، شب و روز کسی از دزدان طمع در من نبندند. لذا یک قبایی که از سال اول مانده بود و همه جای آن پاره شده بود، می پوشیدم و کفشی که پاشنه آن به کلی رفته و سرپنجه آن نیز درزهایش باز بود، برمی داشتم؛ ولو در بین راه نمی پوشیدم فقط به جهت دو  سه روزی که در کربلا بودیم، و همچنین عبا هم خاچیه مندرسی بود و پیراهن و زیر جامه که غالباً مستور بود خدا می داند که چه بود و این سفر پول درستی هم گیر نیامد (آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص244).

توقف نکردن بیش از سه روز در کربلا

یکی از سفارش های اهل بیت: توقف نکردن طولانی در کربلای معلاست. از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود:

إِذَا زُرْتَ الْحُسَیْنَ علیه السلام فَزُرْهُ وَ أَنتَ حَزِینٌ مَکْرُوبٌ أَشْعَثُ مُغْبَرٌّ جَائِعٌ عَطْشَانُ وَ اسْأَلْهُ الْحَوَائِجَ وَ انْصَرِفْ وَ لَا تَتَّخِذْهُ وَطَناً (طوسی، 1407ق، ج6، ص76).

هنگامی که به زیارت امام حسین علیه السلام می روی، در حالی به زیارت برو که غم زده و اندوهگین و ژولیده و خاک آلود و گرسنه و تشنه ای. سپس حوائجت را بخواه و بازگرد و کربلا را وطن خود قرار نده.

آقانجفی می گوید:

و بیشتر از سه روز هم غالباً نمی ماندیم که روایت شده پس از زیارت، زود مراجعت کنید که اشتیاق بَدوی زود زایل می شود و کم کم دل، سیاه [می شود] و قساوت می گیرد و در زیارت رفتن، شرک و ریا داخل شود و تحدید سه روز هم جهت آن [است که] سیدالشهدا علیه السلام املاک و اراضی کربلا را خرید و به همان مالکین اول واگذار نمود مشروط بر اینکه سه روز زوار را پذیرایی کنند و ظاهر شرط این است که اراضی به هرکسی انتقال یابد، شرط هم بر منتقل الیه لازم است که معمول بدارد تا روز قیامت (آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص244).

توجه به شرایط خاص زیارت سیدالشهدا علیه السلام

زیارت امام حسین علیه السلام این ویژگی را دارد که جز با هم نوایی عاطفی زائر با زیارت شونده تحقق نمی پذیرد:

هنگامی که خواستی به سوی قبر امام حسین علیه السلام در کربلا حرکت کنی، پس روز چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه روزه بگیر (ابن قولویه، 1356ش، ص223).

هنگامی که خواستی امام حسین علیه السلام را زیارت کنی، پس او را با دلی شکسته و اندوه بار و غم زده و با مویی آشفته و غبارآلود و گرسنه و تشنه زیارت کن (ابن قولویه، 1356ش، ص131؛ کلینی، 1407ق، ج4، ص587).

آقانجفی از تجربه خود از این هم نوایی در یکی از سفرهای پیاده روی اش چنین می گوید:

در نخیله که سه فرسخ تا کربلا بود، هوا گرم شده، زوار مقداری مکث نموده، ناهار خورده، گذشتند. من چون پیاده و بی رفیق بودم، در آنجا بیشتر مکث نمودم که خستگی رفع شود، بلکه از زوال هم مقداری بگذرد و هوا پشت به سردی باشد و زوار هم جوقه جوقه می رسند، فی الجمله مکثی می کنند و می گذرند. تا بعد از دو ساعتی من هم راه افتادم؛ لکن بعد از آب خوردن زیادی؛ چون تا کربلا آب نبود و من هم ظرفی نداشتم و چون راه نزدیک [بود] و زوار هم دسته دسته می گذشتند، اهمیتی به آب برداشتن ندادم. فقط مقداری آب جهت توشه راه در شکم جا دادم؛ غافل از اینکه تا به حال شکم امانت نگهدار[ی] نکرده و آنچه گیرش بیاید، فوراً ید تصرف بر او بگشاید و بعد از ساعتی او را نیست و نابود نماید؛ می خواهد مال حلال باشد و یا حرام، از صغیر باشد و یا از کبیر، پاک باشد یا نجس. هر چه به او برسد، فرق نگذارد. همه را هضم کند. به قدر هزار قدمی که رفتم، آفتاب از جلوی روی، و گرمی، رمل ها نیز داغ که کف پاها می سوزد. تشنگی بر من غلبه نمود. خود را به جوقه زواری رساندم که «آب دارید؟» گفتند: «نه». از آن گذشته و دویده به دسته دیگر خود را رساندم. آنها هم آب نداشتند. به قدر نیم فرسخ دویدم و به چند دسته از زوار خود را رساندم و آب نداشتند. بعد از آن مأیوس و از یک طرف راه دویدن گرفتم و هر چه رطوبت در بدن بود تمام به عرق و حرکت عنیف و گرمی آفتاب، خشکید و به شدت تشنه شدم.

حالا برق گنبد و سیاهی باغات کربلا در منظره من پیداست. من به فکر صحرای کربلا افتاده، حالا تنهایی سیدالشهدا و آن لشگر عظیم که دور او را گرفته بودند، نظیر این گنبد براق میان سیاهی باغات؛ با تشنگی زیادی که داشت. نهایت مثل من در عالم خیال نزدیک به حس صورت گرفت. مرا گریه شدید رخ داد. محض آنکه صدای گریه مرا زوار نشنوند، دویست قدمی از راه زوار دور شدم و مثل آهویی در این بیابان دویدن گرفتم و صدا به گریه بلند، و اشک مثل باران به صورت و ریش و زمین ریزان بود. گاهی صدای هل من ناصر آن حضرت را به گوش خیال می شنیدم و من هم صدا به لبیک با گریه بلند داشتم و بر دویدن به شدت می افزودم؛ به حدی که خود را بالکلیه فراموش نمودم و دیدم لشگر هجوم [برد] به خیمه های حسینی [و] شعله آتش و دود از خیمه ها بلند گردید، و چشم ها را به سیاهی کربلا دوختم و حالات رنگارنگ آن صحرای غم انگیز بر من عبور می داد. به خدا قسم که نمی فهمیدم پاها در این دویدن بی اختیار به گودال می افتاد و یا به روی خارها قرار می گیرد. یک دفعه از میان خیمه ها که رو به طرف نجف است، پراکنده شدند. بعضی ها چادر به پا پیچیده به زمین خوردند و من هم سر از پا نشناخته تا مگر برسم و خود را فنا کنم که ریشه علفی به پا بند شده به آن تندی که می دویدم محکم خوردم به زمین. برخاستم. با آنکه پنجه پا مجروح شده بود، ملتفت نشده، شش دانگ حواس متوجه آن صحرای هولناک بود و از گریه و ناله و دویدن نایستادم در این دو فرسخ و نیم مسافت؛ تا آنکه در کوچه کربلا واقع شدم و چشمم به در و دیوار و عمارت کربلا افتاد. آن وقت به خود آمده، از خجالت و حیای از مردم، اشک ها را پاک نموده و از دویدن ایستادم و کفش های بی پاشنه را به پا کشیدم و خاچیه را به دوش انداختم، از حوضخانه صحن سیدالشهدا علیه السلام وضو گرفته، داخل حرم شدم. یک ساعتی زیارت نمودم. بیرون شدم [و] رفتم به زیارت ابی الفضل و از آنجا بیرون شدم [و] ثانیاً آمدم به صحن سیدالشهدا علیه السلام- همان طور به گوشه ای سر پا ایستاده بودم که بعضی از رفقا را ملاقات نمایم و ساعت دو به غروب بود و در آن بین صدای ساعتی که در صحن سیدالشهدا بود (از نمره ساعت کوچک صحن مشهد مقدس بود) بلند شد، وقتی که خوب گوش به صدای زیر او نمودم تا ده مرتبه اش تمام شد، دیدم به طور فصیح می گوید: «هل من ناصر. . . هل من ناصر. . . هل من ناصر. . . »

تا ده مرتبه اش تمام شد. قشعریره در بدن ما حادث شده، گوش را تیز نموده که از کجا جوابی می رسد یا نه و چشم ها پر اشک شد که جواب دهی پیدا نشد که یک مرتبه از صحن ابی الفضل صدای ساعت بزرگ او به صورت بم و کلفت بلند گردید: «لبیک. . . لبیک. . . لبیک» تا ده مرتبه او هم تمام شد. اشک ها را پاک کرده، گفتم: « های بگردم وفاداری ات را. باز تویی که جواب دادی». خوشحال شدم که هنوز ناصر هست و از خوشحالی باز اشک ها بیرون شد و یک مرتبه به فکر تشنگی بین راه افتادم و همان طور در عالم خیال با خود آمدم، آمدم، آمدم تا وضو گرفتم و به حرمین زیارت نموده، برگشته تا به همین نقطه که ایستاده ام دیدم در پنج نقطه ای آب نخورده ام و تشنه هم نیستم. حالا این از راه طبیعی به چه نحو ممکن است و من از کدام آب سیر شده ام (آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص242).

توسلات با زیارت
خداوند متعال با اینکه خود را از رگ گردن به انسان نزدیک تر می داند، باز هم بر اساس مصالحی او را به واسطه آوردن به درگاه خود و توسل به افراد و اموری فرمان داده تا انسان با اطاعت از این فرمان، به رشد و تعالی برسد. اهل بیت پیامبر اکرم9 مهم ترین باب توسل الهی و «الباب المبتلی به الناس» (مجلسی، 1403ق، ج99، ص151) هستند؛ دروازه ای که انسان ها با آن امتحان می شوند؛ مانند بنی اسرائیل که با باب حطه آزموده شدند. آنان کشتی نجات در گرداب های فراگیرند و به تعبیر دیگر چون کشتی نوح اند که هرکه سوارش شود، نجات یابد و هرکس از سوار شدن در آن خودداری کند، غرق خواهد شد: «الفلک الجاریة فی اللجج الغامرة»، (کلینی، 1407ق، ج1، ص221؛ ابن مشهدی، 1419ق، ص400). آنان پناهگاه مستحکم «الکهف الحصین» معرفی شده اند و انسان با رجوع به آنها برای اطاعت فرمان خدا، از دستور حق فرمان برده است؛ چنان که خداوند گناهکاران امت را به رفتن نزد پیامبر اکرم9 فرمان داده که اگر نزد او بروند و استغفار کنند و پیامبر نیز برایشان استغفار کند، قطعاً خداوند را مهربان و توبه پذیر می یابند (توبه: 64).

زیارت، خود نوعی توسل است و چنان که در احادیث ذکرشده در بندهای پیشین آمد، به زائر امام حسین علیه السلام وعده حاجت روا شدن داده شده است. افزون بر اینکه این داد و ستد با معصوم و توجه به او، برآمده از حسی است که بر اثر زیارت به زائر دست می دهد؛ حسی برخاسته از این واقعیت که معصومی که به زیارتش رفته است، او را می بیند و صدایش را می شنود و جواب سلامش را می دهد؛ ولی محدودیت های این دنیای خاکی مانع شنیدن صدای معصوم می شود و زائر باید گوش جانش را به صدا و نوای معصوم خوش کند. در اذن دخول مأثور ائمه: آمده است:

أَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَکَ وَ خُلَفَاءَکَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ أَحْیَاءٌ عِنْدَکَ یُرْزَقُونَ یَرَوْنَ مَقَامِی وَ یَسْمَعُونَ کَلَامِی وَ یَرُدُّونَ سَلَامِی وَ أَنَّکَ حَجَبْتَ عَنْ سَمْعِی کَلَامَهُمْ وَ فَتَحْتَ بَابَ فَهْمِی بِلَذِیذِ مُنَاجَاتِهِم (کفعمی، 1405ق، ص473؛ ابن مشهدی، 1419ق، ص55 و 227؛ شهید اول، 1410ق، ص65؛ مجلسی، 1423ق، ص530).

دلیل آن نیز آیه (وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبیلِ اللهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ) دانسته شده است (مجلسی، 1403ق، ج97، ص295).

در خاطرات مرحوم آقانجفی حداقل دوازده مورد از این توسلات در زیارت ها نقل شده که برخی از آنها را به اختصار نقل می کنیم.

توسل برای ادای بدهکاری های پدر و علم و مغفرت
وی برای ادای بدهکاری های پدر و مغفرت و علم زیاد و رسیدن به درجه اجتهاد نذر می کند چهل روز زیارت عاشورا بخواند:

من بنا گذاشتم که چهل روز زیارت عاشورا روی بام مسجد شاه بخوانم و سه حاجت در نظر داشتم: یکی قرض پدر ادا شود و یکی مغفرت و یکی علم زیاد و درجه اجتهاد. پیش از ظهر شروع می کردم و ظهر نشده تمام می شد، از اول تا به آخر دو ساعت طول می کشید، چهل روز تمام شد. یک ماه نگذشت که پدرم نوشته بود که قرض مرا موسی بن جعفر8 ادا نمود. من به او نوشتم، بلکه سیدالشهدا علیه السلام ادا کرد: «و کلهم نور واحد». (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا). و چون این زیارت عاشورا به زودی مؤثر شد که برحسب اسباب ظاهری غیر ممکن بود، قوی دل شده در ماه محرم و صفر جهت مطلبی که اهم مطالب بود در نظرم، چهل روز زیارت عاشورا روی بام مسجد شاه خواندم با اهتمام تمام و کمال احتیاط، به این معنا که در آن دو ساعت همه را رو به قبله سر پا در مقابل آفتاب ایستاده بودم تا تمام می شد.

چهل روز ختم ما تمام شد. بعد از آن خوابی دیدم که مطلب برآورده است. . . . بعد که به نجف رفتم، تا تمام آن خواب را مطابق یافتم (آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص129).

توسل برای رفع مرض در سفر
هنگام زیارت کاظمین(ع) گرفتار تب شد و از آنجا که باید راه را تا کربلا پیاده می پیمود و با تب بسیار مشکل بود، به آن حضرت برای رفع تب توسل کرد:

سه روز در کاظمین صبح حاجات به آن سده زیارت جوادین و کاظمین(ع)بودیم و عرض حاجات به آن سده سَنّیه نموده و مشمول فیوضات ربانی و مراحم سبحانی گردیدیم. بعد از آن بنا شد که زوار و سید روضه خوان به سامره مشرف شوند و من با میرزاحسن، که ته کیسه پولمان بالا آمده بود و اندکی مانده بود، به سامره نتوانستیم برویم. ما دو نفر در فردا عازم کربلا بودیم. در همان شب آخر، مرا تب شدید عارض گردید و بعد از صرف غذا علی الرسم عبای خود را به سر کشیده و خوابیدم. رفته رفته استخوان ها به شدت درد می کرد و در عالم فکر و خیال با موسی بن جعفر(ع) به مناجات قلبی و گفت وگوی روحی مشغول شدم: «. . . هنوز که به پابوس شما نرسیده بودم، با آن خستگی های راه و ناپرهیزی های منزل که در حفظ الصحه خود داشتم، هیچ بلایی و چشم زخمی به من نرسیده. وقتی که زیر پرچم علم شما و حصن حصین دیار شما داخل شدم و از خستگی، راحت، و از خوف و وحشت، مأمون شدم در این دیار غربت و ملاصق فقر و فلاکت و پیاده روی، فردا در حال وحدت و وحشت دردی از روی دل ما بر نداشتی علاوه دردی در سربار گذاشتی:

ته که باری ز دوشم بر نداری

میان بار سر بارم چرایی

هی بنازم شستت را، خوب مهمان نوازی کردی! اگر پیاده روی فردا نبود به این ذره درد و تب اعتنایی نداشتم و زبان به چون و چرا نمی گشودم. تو خود می دانی که در شداید چقدر تحمل و بردباری داشتم. لکن چاره چیست که فردا شش فرسخ باید راه بروم و پرستاری میرزاحسن را هم بنمایم. تو خود فکرکن که در چه زمینه ای تب عارض من شد». در بین این افکار و خیالات مرا عرق فراگرفت و از آن عرق، خوشم می آمد و راحت شدم به همان حال به خواب رفتم. صبح برخاستم، زیارت نمودم، چایی خوردیم و از سید جدا شده و خداحافظی نمودیم. آنها به طرف سامره، و من و میرزاحسن به طرف کربلا رهسپار شدیم؛ چون مرغ سبک روح و بانشاط؛ کانه تب نکرده ام. دو نفری عبا و اثاثیه مختصر خود را به دوش گرفته، به طرف کربلا روان شدیم (همان، 1375ش، ص169).

توسل برای تهیه اسباب سفر کربلا
یک بار در نیمه شعبان، آقانجفی دید که همه طلاب با پای پیاده به کربلا مشرف می شوند. اما فکر می کرد به دلیل فقر و نداری نمی تواند به سفر برود. نکته جالب توجه اینکه آقانجفی با وجود توکل بالایش، سفر بدون زاد و توشه را صواب ندیده بود. اما اسباب سفرش فراهم شد:

در نیمه شعبان که باز زیارتی بود، طلاب نجف همه رفتند و من هم بسیار مایل بودم که در زمره آنها داخل باشم و پول فقط چهار قران داشتم. روز سیزدهم شعبان که روز آخر بود که به زیارت ممکن است بروند، در آن روز هر چه حساب نمودم که با همان چهار قران پیاده بروم و پیاده برگردم، دیدم ممکن نمی شود و بیش از چهار قران خرجی می خواهد. بالاخره بنا گذاشتم که اگر امروز من نشد بروم، در روز نیمه می روم به وادی السلام اولاً زیارت عاشورایی می خوانم، بعد از آن به حسین بن علی8 شکایت از پدرش می نمایم که عشق تامی به زیارت شما داشتم و علی علیه السلام این قدر پول به ما نداد که بیاییم در حضور زیارت کنیم و ما جهت خود پول نخواستیم که بگوید باید ریاضت کشید. «فلکل مأموم امام یقتدی به». البته سفر غیر حضر است؛ لوازمی دارد و مایه اطمینانی می خواهد؛ مثل آنکه در جنگ احد شمشیرش شکست گفت به پیغمبر: «من شمشیر می خواهم». پس این پول خواستن من با وجود چهار قران، نظیر شمشیر خواستن اوست در احد. این نه دنیاست؛ بلکه مسافرت خصوصاً پیاده و بی اسباب فی نفسه یک ریاضت بزرگی است؛ ولو کیسه مسافر پرپول باشد.

در همین خیالات در حجره کذایی تنها نشسته بودم که دو نفر از طلاب خراسانی که رفیق بودند، وارد شدند؛ نیم ساعتی نشستند و حال پرسیدند و یکی از آن دو نفر، شش قران به ما داد که این را از آقاسیدمحمدکاظم یزدی برای شما گرفته ام و آنها رفتند. من هم بیرون شدم از میان بازار یک نانی گرفتم به دستمال نموده، رفتم بیرون و دنباله زوار از نجف قطع شده بود و نزدیک ظهر بود. کفش ها و نان را به عبا نموده، روی دوش انداختم و خوشحال که یک تومان پول دارم که چهار قران هم از حساب خرج مسافرت من که در حجره حساب می کردم، زیادتر بود و تازه از سفر آمده، مثل برق به سیاهی آخرهای زوار رفتم تا به دسته اول رسیدم و ترک کردم و به دسته دوم رسیدم و ترک کردم و هلم جرا (همان، 1375ش، ص180).

در خواست دیدار ائمه
آقانجفی مدتی دل مشغول عشق و محبت امام عصر شد؛ به گونه ای که در توسلی درخواست دیدار امام علی علیه السلام یا امام زمان/ را داشت. این در حالی است که می گوید: «از حماقت خود، خود را ملامت نمودم که این کار عوامانه و بی فایده چرا از من سر زد؟» در نهایت با تفألی بر قرآن کریم که به دقت پاسخ این درخواست در آن بود، از این درخواست منصرف شد. وی قرآن را بعد از چند صلواتی باز کرد و در اول صفحه این آیه را دید: {مَنْ کَانَ یَرْجُو لِقَاءَ اللهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللهِ لَآتٍ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ} (عنکبوت: 5). «از کلمه کلمه این آیه بوسیدم که جوابی شافی من بود» (همان، 1375ش، ص185).

توسل برای تعجیل فرج و. . .

یکی از توسلات مستمر آقانجفی در زیارت ها برای تعجیل در فرج امام عصر بود. وی می گوید:

از جمعه اول ورود به نجف، مشغول شدم به زیارت عاشورا؛ فقط برای تعجیل ظهور دولت محمدیه و فرج حجت عصر که اگر قبول آن درگاه گردم، یا شهادت و یا ریاست نصیب گردد و هر دو نور علی نور است. . . . در هر جمعه این زیارت را می خواندم؛ چه در نجف چه در کربلا و چه بین راه که در سالی چهل روز جمعه خوانده می شد: «اشهد الله علی قلبی انی احب حجة العصر حباً شدیداً و اظنه سیخرج فی حیاتی ان شاء الله و اسئل الله ان یوفقنی لخدمته و یرینی العزة الحمیده».

روز جمعه بود. علی الرسم رفتیم به حرم [و] مشغول زیارت عاشورا شدیم جهت تعجیل در ظهور حق دولت حقه. تا آن وقت نفرین های دعای علقمه را به دشمن امام و شیطان حواله می کردم. . . (همان، 1375ش، ص227).

توسل برای ادای قرض ها و بدهکاری ها
با وجود اینکه آقانجفی با قناعت روزگار می گذراند، اما به تدریج قرض هایش انباشته شده بود و با توجه به حساسیتی که به پرداخت حق مردم داشت، گرفتار غم و اندوه فراوان گردید و به توسلات متعدد، از جمله زیارت ائمه برای ادای دیون پرداخت. اما اجابت این دعا به طول انجامید که در روایات به اسباب آن اشاره شده است؛ از جمله امام صادق علیه السلام فرمود:

همانا بنده ای که دوست خداست، در پیش آمدی که برای او رخ داده، دعا کند و خدا به فرشته ای که موکل به او (یا به آن دعا) است، فرماید: «حاجت بنده مرا برآور؛ ولی در [دادن] آن شتاب مکن؛ زیرا می خواهم صدا و آواز او را بشنوم» (کلینی، 1407ق، ج2، ص490).

نکته دومی که در این خاطره وجود دارد، این است که توسلات ما به اهل بیت: باید برای رسیدن به توحید و تقرب به خدا باشد. ولی در مواردی ممکن است توجه ما به وسایل قرب الی الله، ما را از سرمنشأ خیرات و برکات، یعنی خداوند غافل کند؛ چراکه هر شیعه و هر مسلمان معتقدی که شهادتین می گوید، باور دارد که همة مخلوقات در تمام هستی شان وابسته و نیازمند خدایند و تنها بی نیاز واقعی، الله است: (یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَی اللهِ وَاللهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ) (فاطر: 15). ولی گاهی انسان به اسباب ظاهری و گاهی هم به اسباب معنوی دل خوش می کند که آقانجفی در این خاطره به شیرینی به این نکته نیز پرداخته است (ر. ک: آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص228).

توسل به حبیب بن مظاهر برای ازدواج
آقانجفی که به سبب نداری تا سی سالگی ازدواج نکرده بود، در زیارت کربلا با توسل به حبیب، وارد روند ازدواج می شود. در میانه کار، گرهی در کار می افتد و سید با ادبیاتی عوامانه شکایت حبیب را نزد حضرت امیر علیه السلام می برد؛ ولی زود پشیمان می شود و عذرخواهی می کند و بالاخره ازدواج موفق و رضایت بخشی برای او رقم می خورد. این خاطره، باور نویسنده به حضور معصومان و درد دل کردن با آنان، و صمیمیت و واقع گرایی او را به زیبایی نشان می دهد (ر. ک: همان، 1375ش، ص235250).

توسل به حضرت زهرا3 برای نجات از قرنطینه مسیر کربلا

در ایام جنگ جهانی اول، به دلیل شیوع وبا برای زائران کربلا در بیابان های اطراف، قرنطینه های صحرایی ایجاد شد. زائران را در سرمای زمستان ده روز در خیمه هایی میان صحرا نگه می داشتند که صدمات زیادی برایشان داشت. آقا نجفی نیز در یکی از سفرهای زیارتی خود گرفتار این قرنطینه ها، و مجبور به ماندن در میان صحرا شد. وی برای حل این مشکل به حضرت زهرا3 و حدیث کسا متوسل گردید و مشکلش حل شد (ر. ک: آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص289).

توسل برای آبگوشت در بیابان
یکی از آداب سفر، مزاح و شوخی بدون گناه با همراهان است. امام صادق علیه السلام در روایتی چهار نشانه جوانمردی هنگام سفر را چنین ذکر کرده است:

المُرُوَّةُ فی السَّفَرِ کَثرَةُ الزادِ و طِیبُهُ و بَذلُهُ لِمَن کانَ مَعَکَ و کِتمانُکَ علی القَومِ أمرَهُم بَعدَ مُفارَقَتِکَ إیّاهُم و کَثرَةُ المِزاحِ فی غَیرِ ما یُسخِطُ الله عزّ و جلّ.

جوانمردی در سفر عبارت است از: ره توشه زیاد و خوب، و بخشش آن به همسفرانت و کتمان اسرار آنان بعد از جدا شدن از آنها و شوخی فراوان در آنچه که خداوند عزوجل را به خشم نیاورد. (شیخ صدوق، 1413ق، ج2، ص294؛ طبرسی، 1412ق/ 1370ش، ص254).

روحیه مطایبه گر مرحوم نجفی قوچانی در خاطرات سفرش به روشنی پیداست؛ از جمله در زیارت دوره امامزاده ها و بقاع عراق این روحیه نمایان شده است. آقانجفی به هنگام زیارت بقعه عون، (که مشهور است پسر حضرت زینب کبراست)، در وسط بیابان میل به آبگوشت پیدا می کند؛ در وضعیتی که هیچ اسباب آن مهیا نبوده است و رفقایش او را برای این توقع، ریشخند می کنند. آقانجفی از سر لج می گوید اگر امشب آبگوشت نرسید، من غذای دیگری نخواهم خورد. اما بالاخره، وسایل آبگوشت به بهترین وجه و از جایی که گمان نمی رفت، فراهم شد (ر. ک: آقا نجفی قوچانی، 1375ش، ص385).

ترک نکردن زیارت کربلا ولو در قحطی
در قحطی و اوضاع وخیم اقتصادی دوره جنگ جهانی اول و بعد از آن در ایام محاصره نجف به دست انگلیسی ها، آقانجفی از سخت شدن زیارت امام حسین علیه السلام در فصل های زیارتی می گوید. او با این حال، زیارت را ترک نمی کرد. او می گوید که در این مدت در مسیر از غذاهای ساده و نان جو استفاده می شد (ر. ک: آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص347).

تعارف بی جا
تعارف بی جهت و بدون دلیل یکی از آسیب ها و نقاط ضعف در رفتار ماست. اگرچه حیا در اسلام مدح شده است، اما حیای نابجا نیز مذمت گردیده است؛ به ویژه که در مواردی به دروغ گفتن نیز می انجامد. آقا نجفی خاطره ای را درباره این مسئله در سفر پیاده کربلا نقل کرده است:

در مقابل من میان دو حجره کاروانسرا هفت - هشت نفر از امنیه عثمانی منزل نموده بودند [و] محض توجه از زوار و اینها برای خود غذا پخته بودند [و] غذای خود را در میان سینی بزرگی کشیده بودند. تخمین یک من برنج طبخ نموده بودند و گوشت و خورشت او را نیز به روی برنج ریخته بودند. رئیس شان امر کرد که سینی را ببرید نزد آن سید، او اول بخورد آنچه میل دارد؛ بعد از آن ما خواهیم خورد. سینی پر پلو را آوردند نزد من گذاشتند که «سیدنا کل». گفتم: «سیرم و من تازه غذا خورده ام». از او «کل» و از من «سیرم» مکرر گردید. رئیس شان آمد میان ایوان حجره گفت: «سیدنا کل». من احمق با آنکه میل هم داشتم که چند لقمه ای بخورم، خصوصاً مسافری که از نان خالی سیر شده که اگر به قدر دو نفر بعد از آن سیری پلو نخورد، لااقل به قدر خوراک یک نفر به میل خواهد خورد، مع ذلک رئیس شان هم آنچه التماس کرد، گفتم مرغ یک پا دارد، سیرم که سیرم. رئیس رفت میان حجره به غیظ تمام به امنیه ها گفت: «شیلوا هذوله موا و آدم»؛ یعنی سینی را بکشید بیاورید این عجم ها آدم نیستند. با خود گفتم: «واقعاً راست گفتی که من آدم نیستم. قربان آن عقیده صاف و انسانیت شما». آمدند سینی را از پیش من بردند. بعدها هر وقت از این مشکل یادم می آمد، خود را ملامت می کردم. واقعاً هم خیلی بد کردم آن بیچارگان به یک عقیده صافی و قصد تبرکی این التماس را نمودند و من را آدمی محسوب داشتند و من نفهمیده خود را حیوان به قلم دادم. خراب شود این خانه جهالت که آدم را در دنیا و آخرت محروم سازد (آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص181).

کمک به همسفران
رسول خدا(ص) فرمود:

کسی که مؤمن مسافری را یاری کند، خدا 73 گره اندوه و مشکل را از کار او می گشاید و در دنیا و آخرت او را از همّ و غم پناه می دهد و در آن روز که نفس مردم قطع می شود (آنجا که مردم گرفتار نفس های خویشند)، اندوه عظیم او را بر طرف می سازد (صدوق، 1367ش، ج3، ص173).

این کمک کردن به هنگام گرفتاری و بیماری همسفر ضروری تر است. امام صادق علیه السلام از رسول الله(ص) نقل کرد: «حَقُ الْمُسَافِرِ أَنْ یُقِیمَ عَلَیْهِ أَصْحَابُهُ إِذَا مَرِضَ ثَلَاثا»؛ «حق مسافر این است که همسفرانش هنگام بیماری او سه روز برایش درنگ کنند» (کلینی، 1407ق، ج2، ص669).

آقانجفی در سفر زیارتی تا حد امکان این دستور را عمل می کرد؛ برای نمونه در میانه راه اصفهان به عتبات همسفر آقا نجفی مریض می شود و او در این مدت تا رسیدن به مقصد از هیچ خدمتی برای او فروگذار نمی کند؛ از تهیه اسباب استراحت در منزلگاه ها و کرایه کردن چارپا برای سواری گرفته تا. . . (ر. ک: آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص166).

سحرها که میرزاحسن خسته [می شد] و چرت می زد برای او افسانه می گفتم و مشغولش می کردم و به منزل ها که می رسیدیم، همه را دراز می کشید و غالباً ناله و داد از خستگی می زد و کارهای منزل با من بود. . . .

او که در منزلگاهی ناخواسته از رفیقش جلو می افتد، نگران او شده و می گوید:

زوار رفت (رفتند) و من در بحر تفکر فرو رفتم که برگردم که فردا مالی کرایه نموده و او را بیاورم یا چنان که گفته، بروم میان طاق بایستم که هم از رفیق دورتر و هم به زوار نرسم و به هر دو طرف علاقه مندم؛ زیرا که بعضی اثاثیه مان نزد زوار بود و اگر به زوار نرسیم، بی اثاثیه مسافرت نمودن ما به غایت، سخت خواهد شد و اگر در همین جا تا صبح اطراق کنم، گذشته از وحشتناکی این جنگل تاریک، که مردم اکراد این حدود کم از درندگان وحشی نیستند، شاید رفیق، فردا هم به اینجا نرسد؛ یا از شدت مرض و یا از وحشت تنهایی و تنبلی ذاتی. به قدر ساعتی در اطراف مسئله متحیر مانده بودم و این حال بدترین حالات بود برای من. . . . همین که نجات یافتم، نشستم به فکر رفیق و فکر کردم بروم پایین طاق، محل اطراق زوار؛ چه یک فرسخ و نیم بیش به منزل نمانده و چنانچه رفیق فردا تا اینجا اگر بیاید، تا به منزل هم خواهد آمد. پس ماندن در این بیابان فایده ندارد، و یا آنکه بر حسب سفارش رفیق اینجا بمانم تا فردا، بلکه حال معلوم گردد و لعلّ تا اینجا به امید من با حال تب بیاید و چون من نباشم، از من مأیوس گردد و در اینجا بماند و در این صورت درحالی که یک خرجی همراه ندارد و غریب و بی کس در اینجا، چون به سر زند و چه کار کند و این ظلمی است فاحش که من بر او وارد آوردم؛ زیرا که دست بیعت و رفاقت به هم دادیم و خواهی نخواهی رفاقت او را قبول کرده ام و هرگز وجدان من نگذارد که او را به این حال غربت و بی نوایی بگذارم و بگذرم. خصوصاً سفارش او که به یک معنی استنصار از من نموده است هم شنیده ام و این کمال بی رحمی و انصاف کشی است؛ ولو رفیق کافر باشد. . . (همان، 1375ش، ص155).

رهزنی های شیطان در زیارت
بنا بر نص قرآن کریم، شیطان سوگند یاد کرده است که همه انسان ها را گمراه کند و حتی برای انبیا و اولیای الهی دام می نهد و این قاعده ای کلی است که (إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّ) (یوسف: 53). زائر کربلا نیز از گرفتار شدن به دام شیاطین مبرا نیست و باید دائم مراقب دام های مختلف شیطان باشد. آقانجفی در خاطرات خود از زائر پیاده ای گفته که به تماشای دختر جوانی در میان مسافران می نشست و کار خود را به عنوان تماشای خلقت زیبای الهی و عشق آسمانی توجیه می کرد (ر. ک: همان، 1375ش، ص159).

زیارت به نیابت از والدین
همان طور که نیکی به پدر و مادر در زمان حیاتشان مورد تأکید قرآن کریم و اهل بیت رسول اکرم9 است، نیکی به آنها پس از مرگشان نیز توصیه شده است. از محمد بن مروان نقل شده که امام صادق علیه السلام فرمود:

مَا یَمْنَعُ الرَّجُلَ مِنْکُمْ أَنْ یَبَرَّ وَالِدَیْهِ حَیَّیْنِ وَ مَیِّتَیْنِ یُصَلِّیَ عَنْهُمَا وَ یَتَصَدَّقَ عَنْهُمَا وَ یَحُجَّ عَنْهُمَا وَ یَصُومَ عَنْهُمَا فَیَکُونَ الَّذِی صَنَعَ لَهُمَا وَ لَهُ مِثْلُ ذَلِکَ فَیَزِیدَهُ الله عَزَّ وَ جَلَّ بِبِرِّهِ وَ صِلَتِهِ خَیْراً کَثِیراً (کلینی، 1407ق، ج2، ص159).

چه مانعی است برای هر کدام از شماها که احسان کند به پدر و مادرش؛ زنده باشند یا مرده؛ از طرف آنها نماز بخواند و از طرف آنها صدقه بدهد و از طرف آنها حج کند و از طرف آنها روزه بدارد و آنچه کرده است از آن آنها باشد، و مانند آنها را به خود او هم بدهند و خدا عزوجل به احسان و صله او خیر فراوانی افزاید (کلینی، 1407ق، ج4، ص471).

آقانجفی که به زیارت به نیابت والدینش ملتزم بود و حتی یک زیارت عرفه به نیت مادرش انجام داده بود، در رؤیایی که مادرش را اندوهگین دید، با او این گونه سخن گفت:

حتی آنکه یک زیارت عرفه سیدالشهدا علیه السلام مخصوصاً از نجف به نیت شما حرکت کرده ام؛ علاوه بر آنکه در غالب اوقات، حرم به قصد شما سلامی و یا زیارت تام تمامی نموده ام و از ائمه معصومین: وارد است که فواید عظیمه ای بر اینها مترتب است (آقانجفی قوچانی، 1375ق، ص218).

تناسب سختی کشیدن در زیارت امام حسین علیه السلام

پذیرفته است که زیبایی ها و نعمت های دنیا و حلالش برای بندگان خدا قابل استفاده است؛ اما ماهیت مادی نعمت های دنیا باعث محدودیت هایی می شود که استفاده از نعمت های الهی در دنیا را با دشواری همراه می کند؛ زیرا مسیر انسان در دنیا مسیر بندگی، تکلیف، بار بندگی حضرت حق را به دوش کشیدن و مخالفت با خواسته های نفسانی است. قرآن کریم می فرماید:

(وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوَی * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوَی) (نازعات: 14).

کسی که از جایگاه پروردگارش بیم کرد و نفسش را از خواهش های حیوانی اش بازداشت، پس جایگاهش بهشت است.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «مَرَارَةُ الدُّنْیَا حَلَاوَةُ الْآخِرَةِ وَ حَلَاوَةُ الدُّنْیَا مَرَارَةُ الْآخِرَة» (شریف رضی، 1414ق، ص512). در روایاتی دیگر نیز برترین عبادت ها دشوارترینش شمرده شده است: «أفضل الاعمال أحمزها» (ابن ابی جمهور، 1405ق، ج1، ص320). این مسئله مورد اتفاق عقلای عالم است که برای داشتن بدنی نیرومند و سالم، باید بدن را با ورزش و زحمت به تکاپو انداخت. علمای اخلاق نیز همین قاعده را در توانمند کردن روح پذیرفته اند. همین نگاه قسمتی از فلسفه پیاده روی برای رفتن به زیارت را تشکیل می دهد. اگر راحتی، و رفاه و آسایش ملاک بود که دیگر نیازی به پیاده روی نبود.

آقانجفی زحمات منازل راه و خستگی و رنج کشیدن را از لوازم دنیایی می داند که سجن مؤمن است و اعتقاد دارد که تهیه وسائل آسایش و رفاه با زیارت حسین بن علی8 مناسبت ندارد و خوشی و راحتی در این راه، سزاوار نیست. او حقیقت زیارت را با تشبیه به امام حسین علیه السلام، که تشنه و گرسنه و مسافر و غریب بود، حاصل می داند که حقیقت زیارت است و بوسیدن آهن و نقره حرم را به تنهایی زیارت نمی داند. . . (ر. ک: آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص147 و 155).

داده های تاریخی

خاطرات آقا نجفی از سفرهای زیارتی خود که غالباً به صورت پیاده بود، حاوی اطلاعات مفید و ارزشمندی از سفرهای زیارتی آن روزگار است که به مهم ترین آنها اشاره می شود.

مسیر سفرهای زیارتی آقانجفی به عتبات
سفر از ایران به عراق
مسیری که آقانجفی از اصفهان تا عتبات طی کرده، حدود پنجاه منزلگاه داشته و فاصله هر منزلگاه حدود پنج تا شش فرسخ می شده است (ر. ک: همان، 1375ش، ص133 و 142). او سه سال پیش از این مسافرت، با پای پیاده از خراسان به اصفهان سفر کرده، مسیر کربلا را در مقایسه با مسیر خراسان، بسیار آبادتر، و مسافرت در آن را در مقایسه با مسافرت در کویر، چونان گردش و تفریح می داند. نزدیک بودن منزلگاه ها به هم، فراوانی امکانات رفاهی چون آب و غذا و محل های استراحت و منزلگاه ها، طولانی بودن مدت استراحت کاروان ها در مسیر (به علت زیادی منزلگاه ها و امنیت نسبی راه ها) سرسبزی و آبادانی و برخورداری از روستاها و توقفگاه های مسیر، از جمله مواردی است که او در این مقایسه لحاظ کرده است.

این راه عتبات که منزل های او پنج، شش فرسخ بیش نبود، کأنه هواخوری و گردش و تفنن بود، نه مسافرت؛ لذا در گوشه ای به تفنن چایی گذارده، مشغول عیش بودیم و چون هوا خوش بود، غالباً نصف شب حرکت می کردند و صبح سر آفتاب، یک دو ساعت از آفتاب گذشته به منزل می رسیدند و این مسافرت عتبات نسبت به مسافرت راه یزد، از حیث کوتاهی منازل و آبادی زیاد و آب های زیاد و استراحت تمام روز در منازل، نسبتاً بهشت به جهنم بود (همان، 1375ش، ص 135137).

مسیری که بیشتر منزلگاه هایش در خاطرات ایشان ذکر شده شامل این منزلگاه هاست:

اصفهان، نجف آباد، خوانسار، گلپایگان، دولت آباد فرسبه، کرمانشاه، هارون آباد، کرند، خانقین، غزل رباط، شهردان، یعقوبه، خان خورشید، کاظمین (همان، 1375ش، ص134142).

هزینه ای که ایشان برای این سفر برآورد کرده بود که البته تجربه نشان داد برآورد درستی است، حدود ده تومان آن روز بود.

سفر نجف به کربلا
نجف به کربلا دو مسیر داشته است: یکی راه آبی و دیگری مسیر پیاده. برای راه آبی از کوفه سوار بر طراده (بلم و قایقی به ظرفیت حدود سی نفر) به طویریج در سه فرسنگی کربلا می رفتند و از آنجا سوار گاری می شدند تا کربلا. این مسیر را مسیر آبی و مسیر ناتوان ها می گفتند که حدوداً یک نیم روز به طول می انجامید.

مسیر بعدی مسیر پیاده بوده که مسیر شور می خوانده اند و از نجف تا خان شور، شش فرسخی بین راه اتراق می کردند و از خان شور تا کربلا که حدود دو روز به طول می انجامید و در بین مسیر مضیف های (مهمانخانه) متبرعان از زائران حسینی در ایام زیارتی پذیرایی می کردند (ر. ک: همان، 1375ش، ص170، 178 و 350).

برآورد آقانجفی برای هزینه مسیر پیاده به کربلا و نجف با سه روز اقامت در کربلا، شش قران تا یک تومان بوده که یک سوم آن در مسیر رفت، و یک سوم در مسیر برگشت و بقیه برای توقف در کربلا هزینه می شد (ر. ک: همان، 1375ش، ص229 و 234).

آقانجفی ایام مرسوم پیاده روی به سمت کربلا در حوزه نجف را دو نوع موسم می دانسته است: نوع اول، موسم هایی که زیارت کربلا را مانند واجب تلقی می کردند و تا حد امکان نمی گذاشتند ترک شود که عبارت اند از: زیارت اربعین، زیارت عرفه، زیارت نیمه شعبان، و نوع دوم، موسم هایی که زیارت را مستحب می خواندند و گاهی انجام می شد؛ ولی مانند نوع اول مورد توجه نبود. زیارت روز عاشورا، زیارت نیمه رجب و زیارت شب عید فطر از این قبیل بود. آقانجفی در این باره می گوید:

در هر سالی زیارت اربعین و نیمه رجب و نیمه شعبان و عرفه از واجبات من و نوع طلاب نجف بود که به کربلا می رفتیم و اول رجب و عید فطر و عاشورا از مستحبات بود که گاهی می رفتند و گاهی نمی رفتند. در عاشورا که نمی رفتند، وجهش این بود که نوعاً خصوص عاشورا عزاداری و سوگواری در نجف بهتر و باواقعیت تر و باحال تر بود. لهذا در نجف می ماندیم و از آنجا زیارت می کردیم (همان، 1375ش، ص233).

این ایام از ایام خاص زیارتی امام حسین علیه السلام هستند و روایاتی در فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام در این زمان ها وجود دارد. درباره زیارت عرفه از امام صادق و امام رضا8 نقل است که فرمودند:

مَنْ أَتَی قبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام بِعَرَفَةَ أَقْلَبَهُ الله ثَلِجَ الْفُؤَادِ.

کسی که در عرفه به زیارت قبر امام حسین علیه السلام برود، خداوند او را با قلبی خنک شده باز خواهد گرداند.

همچنین از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمود:

إِنَّ الله تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَتَجَلَّی لِزُوَّارِ قبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام قبْلَ أَهْلِ عَرَفَاتٍ وَ یَقْضِی حَوَائِجَهُمْ وَ یَغْفِرُ ذُنُوبَهُمْ وَ یُشَفِّعُهُمْ فِی مَسَائِلِهِمْ ثُمَّ یَأْتِی أَهْلَ عَرَفَةَ فَیَفْعَلُ ذَلِکَ بِهِمْ (ابن قولویه، 1356ش، ص169).

خداوند تبارک و تعالی در روز عرفه ابتدا برای زوار قبر امام حسین علیه السلام تجلی می کند و حوائجشان را برآورده کرده، گناهانشان را می بخشد و شفاعتشان را می پذیرد و در مرتبه بعد، این لطف را به حجاجی که در عرفه گرد آمده اند، می کند.

درباره زیارت نیمه شعبان فرمود:

مَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ علیه السلام لَیْلَةَ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ وَ لَیْلَةَ الْفِطْرِ وَ لَیْلَةَ عَرَفَةَ فِی سَنَةٍ وَاحِدَةٍ کَتَبَ الله لَهُ أَلْفَ حِجَّةٍ مَبْرُورَةٍ وَ أَلْفَ عُمْرَةٍ مُتَقَبَّلَةٍ وَقُضِیَتْ لَهُ أَلْفُ حَاجَةٍ مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ (همان، 1356ش، ص171).

هرکس امام حسین را در شب نیمه شعبان و شب عید فطر و شب عرفه در یک سال زیارت کند، خداوند ثواب هزار حج اداشده و هزار عمره مقبول به او می دهد و هزار حاجت از حاجت های دنیا و آخرتش را روا می کند.

درباره زیارت امام حسین علیه السلام در شب عاشورا از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود:

مَنْ بَاتَ عِنْدَ قبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام لَیْلَةَ عَاشُورَاءَ لَقِیَ الله مُلَطَّخاً بِدَمِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کَأَنَّمَا قتِلَ مَعَهُ فِی عَرْصَتِهِ [عَصْرِهِ] وَقالَ مَنْ زَارَقبْرَ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَیْ یَوْمَ عَاشُورَاءَ وَ [أَوْ] بَاتَ عِنْدَهُ کَانَ کَمَنِ اسْتُشْهِدَ بَیْنَ یَدَیْهِ (همان، 1356ش، ص173).

کسی که شب عاشورا نزد امام حسین علیه السلام به صبح آورد، خداوند را در قیامت آغشته به خون خود ملاقات خواهد کرد، گویا که همراه امام حسین علیه السلام در زمانش به شهادت رسیده است، و کسی که روز عاشورا به زیارت امام حسین علیه السلام برود و نزد او شب را به صبح آورد، مانند کسی است که در برابر امام به شهادت رسیده است.

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود:

إِذَا کَانَ النصفُ مِنْ شَعْبَانَ نَادَی مُنَادٍ مِنَ الْأُفُقِ الْأَعْلَی زَائِرِی الْحُسَیْنِ علیه السلام ارْجِعُوا مَغْفُوراً لَکُمْ ثَوَابُکُمْ عَلَی اللهِ رَبِّکُمْ وَ مُحَمَّدٍ نَبِیِّکُمْ (همان، 1356ش، ص179).

هنگامی که نیمه شعبان فرارسد، منادی ای از افق اعلی ندا می دهد که ای زائران حسین علیه السلام، بازگردید درحالی که گناهانتان آمرزیده است و پاداشتان بر عهده پروردگارتان، الله، و پیامبرتان، محمد است.

بزنطی می گوید: «از امام رضا علیه السلام پرسیدم در چه ماهی به زیارت امام حسین علیه السلام بروم». فرمود: «در نیمه رجب و نیمه شعبان» (همان، 1356ش، ص182).

امام عسکری علیه السلام فرمود: «علامت های شیعه پنج تاست: 51 رکعت نماز، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، پیشانی بر زمین گذاشتن و بلند گفتنِ بسم الله الرحمن الرحیم» (مفید، 1413ق، ص53).

مسیر زیارت دوره در عراق
پس از گذشت چند سال از اقامت آقا نجفی قوچانی در نجف، وی همراه دو تن از دوستانش تصمیم گرفت به زیارت دوره ای مزارات مشهور عراق برود. او این زیارت را که حدود سه ماه طول کشید و ترکیبی از پیاده روی و سواری بر قطار و بلم بود، بر اساس مسیر زیر گزارش کرده است:

نجف (پیاده)، کربلا (پیاده)، مسیب (با قطار)، کاظمین، سامرا و بغداد، مزار کلینی و نواب اربعه و مدائن، مزار سلمان فارسی و ایوان مدائن (با قطار)، دیاله بغداد (پیاده)، حله مزار امامزاده حمزه، نواده ابوالفضل العباس، مزار امامزاده قاسم بن موسی که به او جاسم می گفتند، مزار ایوب پیامبر، مزار محمد بن ادریس حلی و مقام ردالشمس و بازگشت به مسیب (با قطار و زیارت دو طفلان مسلم)، زیارت عون، فرزند زینب، کربلا و نجف (با بلم). (ر. ک: آقانجفی قوچانی، 1375ش، ص360383).

تحلیلی از چرخه مالی و رونق اقتصادی مسیر زیارت

آقانجفی از آبادانی و رونق روستاها و استراحتگاه های مسیر کاروان های زیارتی خبر می دهد، به گونه ای که حتی ده کوره های بین راه نیز مسجد و حمام داشته و به زوار خدمات می داده اند. وی با اشاره به اینکه در هر منزلگاه باید علاوه بر تأمین آذوقه و مایحتاج خود زائران، آذوقه چهارپایان آنها و هیزم کافی برای گرمایش و آشپزی و نفت برای روشنایی تأمین شود، از اینکه حتی در مناطق و روستاهای کوچک و دورافتاده نیز این وسایل فراهم است، اظهار شگفتی می کند (ر. ک: همان، 1375ش، ص141).

وی با یک محاسبه تخمینی هزینه ها و آذوقه هایی را که در هر منزلگاه با ظرفیت دوهزار زائر نیاز است، چهل خروار جو و هشتاد خروار کاه برای چهارپایان، شبی هشتاد خروار خوراکی برای زائران، ده خروار هیزم برای آشپزی و سی من نفت برای روشنایی می داند که با توجه به عبور و مرور مستمر یک ماهه زوار در این منزلگاه ها باید این مقدار در سی ضرب شود. با این محاسبات وی گردش مالی صنعت گردشگری را در اواخر عهد ناصری حداقل سه کرور و نیم (یک و نیم میلیون تومان) در سال محاسبه کرده است (ر. ک: همان، 1375ش، ص142).

آمار زوار
آقانجفی تعداد زائران ایران را که در سال از این مسیر عبور می کنند، حدود پنجاه هزار نفر، و مجموع زائران ایران را در موسم های اوج زیارت، مانند عرفه، بالغ بر 280 هزار زائر دانسته که با بیست هزار زائر عرب و ملیت های دیگر، حدود سیصد هزار زائر در کربلا بوده اند؛ به گونه ای که شهرت داشته تعداد زوار از تعداد حجاج بیت الله بیشتر بوده است (ر. ک: همان، 1375ش، ص145).

سختی راه و سفر
از گوشه و کنار خاطرات آقا نجفی می توان بخشی از سختی هایی را که در آن روزگار به زوار می رسید، مشاهده کرد؛ سختی هایی از قبیل سواری بر چارپا، مشکلات پیاده روی در بیابان، تهیه غذا در منزلگاه ها، امنیت، تشنگی در بیابان، طولانی بودن مسیر و. . . .

و صدماتی که در این راه ها که غالباً پابرهنه بودم و هوای گرم بوده از خار به پا رفتن و پا به سنگ خوردن و به زمین خوردن و دست و پا مجروح شدن و خوف و وحشت یافتن و کف پا از گرمی رمل ها سوختن و پوست انداختن و باد داغ به سر و صورت خوردن و تشنه شدن که یک دفعه با یک نفر دیگر از خان شور طرف عصر وقتی که باد داغ می وزید بیرون شدیم و یک ابریق خریدیم و پر آب نمودیم و به راه افتادیم و زوار هم نبود به قدر صد قدم که رفتیم زمین و آسمان داغ و نسیم داغ و دهان خشکید. بلکه رطوبات بدن بالکلیه خشکیده و ابریق هم به دست من است. رفیق گفت: «بده آب بخورم». گفتم: «نمی دهم. اصل وجود این، ولو نخوریم، مایه زندگانی ماست و یک آب محتمل در دو فرسخی است. هر وقت بریق آب دیده شد، این آب خورده می شود». رفیق راه چشم ها تیز نموده که آب را ببیند و صدای ناله و اعطشایش بلند است. خودم هم از او بدترم و در میان این رمل های داغ هی زور آوردیم به سرعت رفتن و دویدن؛ بلکه زودتر به آب برسیم و راه رفتن در رمل بسیار سخت است تا آنکه بعد از برهه ای و ضیق خناقی، رفیق که چشم هایش تیزتر بود، آب را دید و آواز شادمانی اش بلند شد و به من هم نشان داد. ابریق را از من گرفت و به سر کشید. گفتم: «بی انصاف، همه را نخوری که من از تو تشنه ترم». نصف زیادتر را خورد و داد به من و من هم بقیه را خوردم و رفتم تا خود را به آب رساندیم (همان، 1375ش، ص146).

مالیات گرفتن از زوار به بهانه قرنطینه
در گیر و دار وبای فراگیر عراق و درحالی که عثمانی مشغول جنگ جهانی اول بود، برای جبران کمبود نقدینه خود دستورالعمل مالیات گرفتن از زائران، به ویژه زائران ایرانی اعمال می شد که زائران فقیر را به رنج انداخت. آقانجفی، که خود گرفتار یکی از این ایستگاه های قرنطینه شد و با توسل نجات یافت، در این باره نوشته است:

چون پول نقره عثمانی کم بود، به بهانه ناخوشی و میکروب وبا در کربلا چهار پنج نقطه از خانقین تا اصل کربلا قرنطینه گذاشته و از زوار در هر نقطه، بعد از ده روز توقیفی، دو تومان و سه تومان علی الاختلاف از هر نفری می گرفتند و از نجف رو به کربلا هم یکی دو نقطه این قرنطینه موجود بود و در ورود به کربلا چندان منعی نبود، و اما در خروج از کربلا سخت بود ولو طلاب را که از بیراهه می رفتند، نفری یکی دو قران به همان مأمورین می دادند، رها می کردند. عمده نظرشان به پول زوار ایرانی بود و در این چند ماه، قریب دویست هزار زوار ایرانی به کربلا آمده و باقطع نظر از اجحافات و تعدیات غیر رسمی، هر نفری ده تومان رسماً دولت گرفت از زوار [که] دو میلیون تومان می شود و چون مجیدی و قران عثمانی وزناً نصف قران و تومان ایرانی بود، این دو میلیون تومان را چهار میلیون تومان به سکه خودشان سکه زدند و این یکی از شاهکارهای این شخص بود در دولت عثمانی و بالجمله من چون چند سفر به زیارتی نرفته بودم به واسطه همین قرنطینه ها، لذا در ماه رجب زن و بچه را برداشتم که آنها را یکی دو ماهی در کربلا بگذارم و خود به طور قاچاق کسایر الطلاب برگردم. رفتیم. در مراجعت با مکاری مقرر داشتیم که نیم فرسخی به قرنطینه مانده ما را از بیراهه ببرد و از خطر که گذشت، به راه داخل شویم و موعد حرکت فردا ظهری بود و در همان شب برف آمد به قدر یک شبر که قبل از آفتاب، پشت بام ها را پاک نمودند و این برف امر تاریخی بود در عراق که پیرمردها به یاد نداشتند آمدن برف را. بالجمله ظهری حرکت نمودیم با چهار پنج نفر از طلاب نجف و از راه طویرج رفتیم و زوار عرب از زن و مرد نیز بودند، که عسکری به تاخت آمدند جلو زوار و ما هم چون بزهای ریش دار جلوگه زوار بودیم و ما آنچه به این عسکرها اصرار و التماس [کردیم] و پول دادیم که ما را ندیده بگیرند و بیراهه برویم، مفید نشد. از عقب، زوار را جمع نموده و اسیراً وارد قرنطینه نمایند. یک شیخ ساوجی از رفقا گفت: «فلانی، راستی راستی ما را قرنطینه می برند؟» گفتم: «البته راستی راستی می برند و تو توقع داشتی که دروغی دروغی ببرند و این عالَم را هم تا به حال ندیده ام. یک سیاحتی می کنیم». گفت: «تو عجب شوخی می کنی و خنده ات می آید. . . » (همان، 1375ش، ص289).

بسته شدن حرم به دلیل درگیری داخلی
از وقایع ویژه ای که در خاطرات مرحوم نجفی آمده، ممانعت از زیارت حضرت امیر علیه السلام و بستن صحن های حرم، در جریان محاصره نجف به دست نیروهای انگلیسی است. این محاصره پس از شورش عرب های محلی و کشتن حاکم انگلیسی نجف روی داد. آقا نجفی درباره این محاصره می گوید:

هفته اول، درهای صحن مطهر را مثل حرم بسته بودند که مبادا عرب ها گلدسته ها را سنگر کنند و دشمن، بقعه را تیرباران کنند. بزرگان جمع شدند که کلیددار اقلاً درِ صحن را بگشایند. طلاب و کسبه که در ضیق خناق گرفتار، و سرگردان و بیکارند، ساعتی در صحن دور هم نشسته، مشغول صحبت [شوند] و مایه تسلی گردد. کلیددار معتذر شد به سنگر نمودن عرب ها. رؤسای عرب را دیدند. آنها قول دادند که ما اولاد علی هستیم، باعث چنین اهانتی نخواهیم شد. علاوه بر آنکه اگر بخواهیم صحن را سنگر کنیم، در به روی ما بسته نخواهد ماند؛ ولو به کشتن کلیدار باشد. البته در صحن را باز کنید که آقایان و کسبه دور یکدیگر نشسته، به یکدیگر مأنوس شوند و شاید در آن میان، دل سوخته ای عرض حال نجف را به علی نموده، این بلا را رفع نمایند. . . . درِ صحن باز گردید. دو سه روزی طلاب و کسبه دور یکدیگر جوقه جوقه در میان صحن می نشستند [و] خود را به دیدن بقعه و صحبت با یکدیگر تسلی می دادند. گاه گاهی شست تیرهای دشمن سه چهار فشنگ آن متوالیاً به ایوان و گلدسته ها و گنبد اصابت می کرد [و] طلاها را فرو می کرد (همان، 1375ش، ص350).

ناامنی سفر کربلا به دلیل درگیری های مشروطه
آقانجفی از تهمت هایی که طرف های درگیر در جریان مشروطه به یکدیگر می زدند و موج آن به مردم عادی کشیده می شد و حتی کار را به ناامن شدن مسیر زیارت پیاده کربلا برای اهل علم رسانده و زیارت طلاب راقطع کرده بود، سخن گفته است.

از اتهامات به نوع آخوندها یکی آنکه اینها بابی شده اند. . . و این اشتهار فقط در نجف نبود؛ بلکه به تمام عراق و عشایر می رسید؛ به حدی که از اعراب بادیه، طلاب در اذیت و آزار بودند و در خود نجف نیز مأمون نبودند و به طوری سخت شد در بیرون ها (یعنی بیرون شهر نجف) که طلاب یک سال به زیارت کربلا نرفتند و به کوفه جهت هواخوری و یا بیتوته در کوفه و سهله نتوانستند از خوف جان بروند و در چهار حصار نجف محبوس بودند و خود نجف هم مثل جاهای دیگر بود. لکن بعد از اعلان مشروطیت عثمانی، حکم شد بر اینکه طلاب نجف باید محترم و مأمون باشند؛ لذا نجف بهتر بود و خرمقدسین مشغول تزریقات اهل بادیه گشتند و آنها درصدد قتل بودند که در هر جا طلبه ایرانی می دیدند و خلوت بود، می کشتند. این بود که مسافرت به کربلا و کوفه جهت عبادات موظفه بر طلاب نجف، حرام گردیده بود. همان زیارتی که مقابل نود حج و عمره پیامبر است، ولکن من بلکه کلیه سادات از این گرفتاری ها معاف بودیم (همان، 1375ش، ص274).

گمنامی مکان نواب اربعه
آقانجفی طی زیارت دوره اش در عراق برای زیارت نواب اربعه و کلینی به بغداد سفر کرد. وی گزارش می دهد که مکان قبرها برای عموم مشخص نبود و باید پرسان پرسان راه را پیدا می کردند.

به معرفی مردم بغداد، مقابر سفرای گرام امام زمان را نیز زیارت نمودیم؛ لکن دو رفیق ما اگر سؤ ال می کردند از این مقابر، جواب نمی شنیدند. معلوم شد که از غیر اهل سؤال می نمودی؛ یا یهودی و نصرانی و یا سنی های متعصب بودند؛ لهذا گفتم: «شما هنوز ناقصید. نور بصیرتتان روشن نیست. خدا در قرآن می فرماید: (یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ) (الرحمن: 41). شیعیان را بهتر از شما می شناسم و نور تشیع یدرک و لا توصف. بگذارید تا من سؤال کنم» و بعد از آن، چند قدمی در میان کوفه به بازار، تفرس وجوه مردم از هر که سؤال می کردم، به طور قاعده راهنمایی می کرد. بالاخره تا نزدیک ظهر به اواخر بغداد رسیده، نواب اربعه را زیارت نموده، نان گرفته، ناهار خوردیم [و] از بغداد بیرون شدیم (همان، 1375ش، ص365).

منابع

٭ قرآن کریم.

٭ نهج البلاغة، شریف رضی، محمد بن حسین (1414ق). قم، هجرت، چاپ اول.

آقانجفی قوچانی، سیدحسن (1375ش). سیاحت شرق، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات حدیث، چاپ دوم.

ابن أبی جمهور، محمد بن زین الدین (1405ق). عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، قم، دار سیدالشهداء للنشر، چاپ اول.

ابن طاووس، علی بن موسی (1409ق). إقبال الأعمال، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم.

ابن قولویه، جعفر بن محمد (1356ش). کامل الزیارات، نجف اشرف، دار المرتضویة، چاپ اول.

ابن مشهدی، محمد بن جعفر (1419ق). المزار الکبیر، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.

جوادزاده (جهانشاه لو)، علی رضا، آموزه (1383ش). تأملاتی درباره دو کتاب تاریخی از آقانجفی قوچانی، (بررسی خاطرات و تاریخ نگاری)، مجله آموزه، شماره 4-

رهبر، محمدتقی، (1383ش). اخلاق و آداب در حج و زیارت، تهران، مشعر، چاپ اول.

شهید اول، محمد بن مکی (1410ق). المزار فی کیفیة زیارات النبی و الأئمة: ، قم، مدرسه امام مهدی/، چاپ اول.

شیخ صدوق، محمد بن علی (1406ق). ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، چاپ دوم، قم، دار الشریف الرضی.

--------------، (1367ش). من لا یحضره الفقیه، ترجمه: علی اکبر غفاری و محمدجواد صدر بلاغی، تهران، نشر صدوق، چاپ اول.

--------------، (1413ق). من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.

طبرسی، حسن بن فضل (1412ق/ 1370ش). مکارم الأخلاق، قم، شریف رضی، چاپ چهارم.

طوسی، محمد بن حسن (1407ق). تهذیب الأحکام، تحقیق خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.

قاضی عسکر، علی (1387ش). آداب سفر حج، تهران، مشعر، چاپ اول.

کفعمی، ابراهیم بن علی (1405ق). المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)، قم، دار الرضی (زاهدی)، چاپ دوم.

کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.

مجاهدی، محمدعلی (1381ش). پاداش نیکی ها و کیفر گناهان (ترجمه ثواب الأعمال شیخ صدوق)، قم، انتشارات سرور، چاپ اول.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403ق). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم.

-------------- (1423ق). زاد المعاد، مفتاح الجنان، بیروت، موسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول.

مفید، محمد بن محمد (1413ق). کتاب المزار، مناسک المزار، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید=، چاپ اول.