مجله  فرهنگ زیارت  تابستان 1399 - شماره 43 

نویسنده : حسینی، داود
چکیده
هر عمل عبادی، آداب و دستورات ویژه ای دارد که بـا رعـایت آنـها، آن عمل به شکل صحیح انجام می پذیرد و ارزش و میزان تأثیرگذاری و ماندگاری آن بیشتر می شود. زیارت هم به عـنوان یکی از اعمال عبادی، دارای آدابی است که توجه به این آداب و رعایت آنها نقش مـؤثری در آثار تربیتی زیارت و ایـجاد ارتـباط با مزور و بهره گیری از فضای معنوی زیارتگاه اولیای خدا دارد (نجفی، 1404ق، ج20، ص102).

برای زیارت در متون اسلامی آداب متعددی بیان شده که برخی مربوط به پیش از انجام زیارت، و شماری مربوط به آداب حین زیارت، و برخی دیـگر ناظر به اعمال پس از زیارت است. (شهید اول، 1417ق، ج2، ص22ـ 25 )

همچنین برخی از این آداب مربوط به قبولی زیارت است؛ اما بیشتر آنها جزء مستحبات زیارت به شمار می آیند. نقش رعایت این آداب در ارزشمندسازی زیارت به اندازه ای اسـت کـه بعضی از فقها معتقدند اختلاف روایات در ثواب و پاداش زیارت معصومین:، به میزان رعایت آداب زیارت بستگی دارد؛ هر چه رعایت آداب زیارت بهتر و دقیق تر باشد، به همان اندازه پاداش زائر هم بیشتر خواهد بود (فیض کاشانی، 1406ق، ج14، ص1483).

مقدمه
آداب (جمع ادب) در لغت به معانی مختلفی آمده است؛ مانند: حسن خلق، انجام خوبی ها، ریاضت نفس (حسینی زبیدی، 1414ق، ج1، ص246؛ فیومی، 1414 ق، ج2، ص9)، ادب در اصطلاح عبارت است از ملکه ای که فرد با رعـایت آن، خـود را از سرزنش حفظ می کند (حسینی زبیدی،1414ق، ج1، ص296 ). بعضی نیز ادب را این گونه تعریف کرده اند: «هر ریاضت پسندیده ای که انسان در مورد فضیلتی از فضائل رعایت می کند». (همان)

آداب زیارت، علاوه بر منابع روایی و مزارات - که در ضمن نـقل زیـارتنامه ها بـه آداب زیارت اشاره کرده اندـ در کتب فـقهی بـرخی از فـقیهان امامیه نیز آمده است؛ از جمله: کتاب الدروس شهید اول (1417ق، ج2، ص22ـ 25) النخبة فیض کاشانی (1418 ق، ص172 )، بحار الانوار علامه مجلسی (1403ق، ج97، ص186ـ 188) و الزیارة علامه امینی (1417 ق، ص128 ). این آداب در منابع اهل سنت نیز آمـده اسـت؛ هـمچنان که خفاجی در شرح الشفاء قاضی عیاض (الخفاجی، 1327 ق، ج3، ص100- 200) و امام مـحمد غـزالی در احیاء علوم الدین (غزالی، 1384ش، ج1، ص588 - 589 ) به بیان برخی از این آداب پرداخته اند.

همچنین جمال الدین عبدالله فاکهی مکی شافعی (م. 972ق) کتابی در آداب زیارت رسول خدا(ص) بـا نـام حـسن التوسل فی آداب زیارة أفضل الرسل تألیف کرده و در آن، 74 ادب برای زیارت رسول خـدا(ص) آورده است (امینی، 1417ق، ص128). ما در این پژوهش به بررسی و تحلیل محتوایی مهم ترین آداب زیارت معصومین: می پردازیم:

1. پوشیدن لباس تمیز
نوع پوشـش و نـظافت لبـاس، معرف شخصیت انسان است. کسی که در ملاقات ها از لباس مناسب و نظیف اسـتفاده نـمی کند، ناخواسته خود را فردی غیر متعارف معرفی می کند. البته پوشیدن لباس های شیک و شهرت آور، شخصیت ساز نیست؛ ولی استفاده از لبـاس های

نـامناسب و آلوده، مـوجب تنفر و دوری دیگران از انسان می شود؛ ازاین رو قرآن کریم به همه انسان ها سفارش مـی کند هـنگامی کـه در اجتماع و عبادتگاه ها حاضر می شوند با وضع زیبا حاضر شوند: {یا بَنی آدَمَ خُذُوا زیـنَتَکمْ عـِنْدَ کـلِّ مَسْجِدٍ}. (اعراف: 31 )

ذیل این آیه از امام رضا(ع) روایت شده که منظور از زینت، لباس اسـت: «عـن أبی الحسن الرضا (ع) فی قول الله: {خُذُوا زِینَتَکمْ عِنْدَ کلِّ مَسْجِدٍ} قال: هی الثـیاب» (عـیاشی، 1380 ق، ج2، ص12؛ طـریحی، 1375ش، ج2، ص9 -  10)

یکی از آداب زیارت اولیای خدا نیز پوشیدن لباس نظیف و پاکیزه است (مفید، 1410ق، ص458؛ ابن مـشهدی، 1419ق، ص205؛ ابـن طاووس، 1418ق، ج2، ص354) چنان که امام صادق (ع) در آداب زیارت امیرالمؤمنین(ع) به محمد بن مسلم فرمود: «إِذَا أَتَیتَ مـَشْهَدَ أَمـِیرِالْمُؤْمِنِینَ(ع) الْبـَسْ أَنْظَفَ ثِیابِک» (حر عاملی، 1409ق، ج14، ص392). همچنین در آداب زیارت رسول خدا(ص) وارد شده است: «وَ الْبَسْ أَنْظَفَ ثِیابِک» (مفید، 1410ق، ص458 )

حـتی در بـعضی روایات برای زیارت از راه دور هم به پوشیدن لباس تمیز توصیه شده است؛ بـرای نـمونه، امـام صادق(ع) فرمود: «اگر خواستی رسول خدا(ص) یا امیرالمؤمنین(ع) یا فاطمه زهرا 3 یا امام حسن و امـام حـسین (ع) را زیـارت کنی، دو لباس تمیز بپوش و به بیابان برو» (حر عاملی، 1409ق، ج14، ص579).

نیز در مرفوعه صـفوان جـمال نقل شده است: هنگامی که با امام صادق(ع) - به خاطر احضار حضرت توسط منصور- همسفر بـودم [در نـقطه ای] حضرت به من فرمود: «شتر را بخوابان. اینجا قبر جدم امیرالمؤمنین(ع) است ». شـتر را خـواباندم. حضرت پیاده شده، غسل نموده و لباسشان را عـوض کـردند و پابـرهنه شدند و به من نیز فرمود چنین کـنم. (هـمان، 1409ق، ج14، ص393)

بعضی فقها، بر اساس روایات وارده در این موضوع، به استحباب پوشیدن لباس تمیز هـنگام زیـارت فتوا داده اند. بنابراین ادب اجـتماعی اقـتضا دارد کسی کـه بـه مـحضر ولی خدا مشرف می شود، با پوششی آراسـته و تـمیز حاضر شود. (شبیری زنجانی، مناسک الحج، 1427ق، ص393)

2. غسل زیارت
یکی دیگر از آداب زیارت، غسل زیـارت اسـت؛ چنان که شهید اول در کتاب الدروس (1417ق، ج2، ص23) به این مـطلب تصریح کرده است و فـقها هـم به استحباب غسل زیارت رسـول خـدا(ص) و ائمه معصومین: فتوا داده اند. (سلار دیلمی، 1414ق، ص52؛ مقدس اردبیلی، 1362ش، ج1، ص76؛ فاضل هندی، 1416ق، ج1، ص150؛ همدانی، 1421ق، ج6، ص65).

شیخ انـصاری نـیز غسل زیارت پیامبر اکرم(ص) و ائمـه: را بـنا بـر مشهور مستحب مـی داند (شـیخ انصاری، 1415ق، ج3، ص64). و معتقد است بـا اسـتناد به کتاب های مصابیح الظلام (بهبهانی، 1424ق، ص293)، کشف اللثام (فاضل هندی، 1416ق، ج1، ص150) و ریاض (طباطبائی، 1412 ق، ج2، ص280 ) استحباب غسل زیـارت نـزد اصحاب، قطعی است. (شیخ انصاری، 1415ق، ج3، ص64)

ایـشان هـمچنین به نـقل از غـنیه (ابـن زهره حلبی، بی تا، ص62) اسـتحباب غسل زیارت را اجماعی دانسته و به نقل از ابن حمزه (ابن حمزه طوسی، 1408ق، ص54) مدعی عدم خلاف در اسـتحباب غـسل زیارت شده است (شیخ انصاری، 1415ق، ج3، ص64).

مـحقق نـراقی، ضـمن اشـاره بـه مستحب بودن غـسل ورود بـه حرم ائمه:، غسل برای ورود به هر مکان شریفی را مستحب می شمارد. (نراقی، 1415ق، ج3، ص339) ابن جنید اسکافی نیز غـسل بـرای ورود بـه هر مشهد و مکان شریفی، را مستحب دانسته اسـت. (شـهید اول، 1419ق، ج1، ص200؛ نـجفی، 1404 ق، ج25)

هـمچنین عـلامه بـحرالعلوم در کتاب مصابیح الاحکام، استحباب غسل زیارت رسول خدا(ص) و ائمه معصومین: را امری قطعی دانسته است که فقهای امامیه در آثاری مانند مقنعه، مبسوط، الاقتصاد، الجمل و العقود، الکافی، مهذب، الوسـیله، غنیه، الارشاد، سرائر و شرایع به آن تصریح کرده اند. (علامه بحرالعلوم، 1427ق، ج2، ص468)

الف) ادله استحباب غسل زیارت
فقهای امامیه برای استحباب غسل زیارت، به دو دسته ادله استدلال کرده اند:

یک:شرافت مکانی
علامه در نهایه اگرچه استحباب غـسل دخـول در حرم ائمه: را مانند سایر غسل های مکانی به روایات استناد داده، اما غسل زیارت پیامبر اکرم(ص) و زیارت ائمه معصومین: را مانند سایر غسل های فعلیه به روایات استناد نداده است (علامه حلی، 1419ق، ج1، ص177- 178).

عـلامه در نـهایه (همان) و فاضل هندی در کشف اللثام (فاضل هندی، 1416ق، ج1، ص163) شرافت مکانی و صیمری در کشف الالتباس (1417ق، ص341 )، علاوه بر روایات، شرافت مکانی را دلیل استحباب غسل دخول در حرم رسـول خـدا(ص) و مشاهد ائمه: دانسته اند.

دو: روایات غسل زیارت
صـفوان از کـیفیت زیارت امیرالمؤمنین(ع) سؤال کرد. امام صادق(ع) فرمود: «یا صَفْوَانُ إِذَا أَرَدْتَ ذَلِک فَاغْتَسِلْ» (حر عاملی، 1409ق، ج 14، ص392)

همچنین در آداب زیارت امام رضا(ع) آمده است: «إِذَا أَرَدْتَ زِیارَةَ قَبْرِ أَبِی الْحَسَنِ عـَلِی بـْنِ مُوسَی(ع) بِطُوسَ فَاغْتَسِلْ.. .». (شـیخ صـدوق، 1404، ج2، ص602)

در سیره عملی امام صادق(ع) نیز آمده است که حضرت هنگام زیارت امیرالمؤمنین(ع) از مرکب پیاده شد، غسل کرد... و به من فرمود: «تو هم چنین کن ». (حرعاملی، 1409ق، ج14، ص393)

سلیمان بن عیسی درباره زیـارت اهـل بیت: از راه دور نقل می کند که امام صادق(ع) فرمود: إِذَا لَمْ تَقْدِرْ عَلَی الْمَجِی ءِ فَإِذَا کانَ فِی یوْمِ الْجُمُعَةِ فَاغْتَسِلْ أَوْ تَوَضَّأْ وَ اصْعَدْ إِلَی سَطْحِک.. .» (همان، 1409ق، ج14، ص578)هنگامی که قادر بر آمدن نیستی، وقتی روز جمعه فـرا رسید، غـسل کن یـا وضو بگیر و به بالای ساختمان برو..

بعضی از فقها اولویت استحباب غسل زیارت از نزدیک را از استحباب غسل زیارت ازراه دور اسـتفاده کرده اند. (اصفهانی، 1427ق، ج2، ص205). بسیاری از فقهای شیعه، با توجه به روایات مختلفی کـه وجـود دارد، بـر استحباب غسل زیارت فتوا داده اند؛ چنان که صاحب وسیله، آن را مستحبی می داند که مخالفی ندارد (طباطبایی، 1412ق، ج1، ص492)، ابن زهره ادعـای اجـماع دارد (ابن زهره حلبی، 1417 ق، ص62) و صاحب جواهر آن را مشهور می شمرد. (نجفی، 1404ق، ج5، ص46) عده زیادی از فقهای شیعه نـیز بـه اسـتحباب غسل زیارت تصریح کرده اند. (مفید، 1410ق، ص51؛ طوسی، 1387ق، ج1، ص40؛ علامه حلی، 1419ق، ج1، ص178)؛ چنان که مجلسی در لوامع صاحبقرانی مدعی شده اسـت که روایات استحباب غسل زیارت در حد تواتر است (مجلسی، 1414ق، ج1، ص557)

ب) غسل زیارت امام حسین(ع)
یـکی از مباحث مهم درباره غـسل زیـارت، روایات متعارضی است که درباره غسل زیارت امام حسین(ع) وارد شده است.

1. روایات عدم استحباب غسل زیارت امام حسین(ع)
دسته ای از روایاتْ به عدم استحباب غسل زیارت تصریح دارند؛ از جمله:

صحیحه عـیص بن قاسم که از امام صادق(ع) درباره غسل زیارت امام حسین(ع) سؤال می کند. امام(ع) می فرماید: «غسل ندارد». (مجلسی، 1406ق، ج9، ص129)

مجهوله ابویسع از امام صادق(ع): او می گوید: «فردی از حضرت درباره غسل زیارت امام حسین(ع) سؤال کـرد و مـن می شنیدم حضرت فرمود: غسل ندارد» (همان).

2. روایات دال بر استحباب غسل زیارت امام حسین (ع)
دسته ای از روایاتْ بر استحباب غسل زیارت امام حسین(ع) تصریح دارند؛ مانند: حسین بن ثویر از امام صادق(ع) نـقل مـی کند که حضرت فرمود: «إِذَا أَتَیتَ أَبَا عَبْدِ اللهِ(ع)،فَاغْتَسِلْ عَلی شَاطِئِ الْفُرَات» (کلینی، 1375ش، ج9؛ ص308)؛«هنگامی که به زیارت قبر اباعبدالله الحسین(ع) آمدی، در شط فرات غسل کن». مجلسی این روایت را صحیح می داند.

یـونس کـناسی از امام صادق (ع) روایت می کند: «إِذَا أَتَیتَ قَبْرَ الْحُسَینِ(ع) فَائْتِ الْفُرَاتَ وَ اغْتَسِلْ بِحِیالِ قَبْرِه.. .» (همان، 1375ش، ج 4، ص572) «هنگامی که به زیارت قبر امام حسین(ع) آمدی، به فرات برو و در کنار قبر حضرت غـسل کـن».

وجـه جمع: در جمع بین این دو دسـته روایـات گـفته شده است: بین این دو دسته روایات، منافاتی وجود ندارد؛ زیرا جواب منفی حضرت در پاسخ سؤال کننده، از توهم وجوب غسل است که تـرک آن مـستوجب عقاب است؛ ازاین رو حضرت در دفع این توهم مـی فرماید غـسل ندارد؛ یعنی غسل آن واجب نیست؛ اگرچه مستحب است (طوسی، 1407ق، ج 6، ص54؛ مجلسی، 1406ق، ج9، ص130 ).

3. رقت قلب هنگام دخول به حرم
یکی دیـگر از آداب زیـارت، داخـل شدن در حرم با احساس خشوع و رقت قلب است (فیض کـاشانی، 1418ق، ص172؛ نجفی، 1404ق، ج20، ص102 ). صاحب جواهر در این باره می نویسد: «حضور در حرم معصومین: به خاطر دریافت رحمت نازله از جانب پروردگار است و این رحـمتْ زمـانی دریـافت می شود که انسان با خشوع و رقت قلب وارد حرم شود. (نجفی، 1404ق، ج20، ص102 )

بـعضی از عـلما رعایت خضوع و انکسار را مستحب دانسته و از آداب زیارت رسول گرامی اسلام(ص) شمرده اند (ابن حجر هیتمی، 2000م، ص77و80؛ سمهودی، 2006 م، ج2، ص573؛ شهید اول، 1417ق، ج2، ص23).

در زیـارتنامه مـعصومین: نـیز ورود با سکینه و خشوع سفارش شده است؛ چنان که ابن مشهدی در زیارت معصومین: و شـهید اول در زیـارت امـام حسین(ع) در شب و روز عید قربان آورده اند:

وَ اخْشَعْ لِرَبِّک وَ ابْک، فَإِنْ خَشَعَ قَلْبُک وَ دَمَعَتْ عَینَاک فـَهُوَ عـَلَامَةُ الْقـَبُولِ وَ الْإِذْن. (ابن مشهدی، 1419ق، ص88؛ شهید اول، 1410ق، ص154) خود را برای پروردگارت خاشع کن و گریان شو. اگر قلبت خاشع شـد و اشـک از دیدگانت جاری گشت، این علامت قبولی زیارت و صدور اذن از جانب معصوم(ع) است.

4. خواندن اذن ورود
اذن بـه معنای اعـلان اجـازه، اراده و رخصت در چیزی است. (راغب اصفهانی، 1416ق، ص71 ) اجازه گرفتن برای ورود به فضایی که نباید بدون اجـازه صـاحب آن وارد شد، از سفارش های قرآن است؛ آنجا که می فرماید: {یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بـُیوتاً غـَیرَ بـُیوتِکمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا} (نور: 27)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! در خانه هایی غیر از خانه خود وارد نشوید تا اجازه بـگیرید».

بـر اساس این آموزه قرآنی، ورود به حریم خصوصی دیگران، بدون اذن آنان، ممنوع اسـت. وارد شـدن بـه حریم خصوصی پیامبر اکرم(ص) نیز، علاوه بر این عمومات، طبق آیه 53 سوره احزاب نیازمند اذن اسـت: {یـا أَیـُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیوتَ النَّبِی إِلاَّ أَنْ یؤْذَنَ لَکمْ} (احزاب: 53)؛ ای کسانی که ایـمان آوردهـ اید، در خانه های پیامبر داخل نشوید، مگر به شما اذن داده شود».

بر اساس این آیه، ورود بدون اذن به حـریم خـصوصی رسول خدا(ص) در زمان حیات ایشان ممنوع است. حال آیا مفاد آیه شـریفه، پس از حـیات ایشان را نیز شامل می شود؟ همچنین آیا حرم اهـل بـیت ایـشان هم از مصادیق حریم نبوت و ولایت است کـه داخـل شدن به آنها نیازمند اذن است؟

در روایتی که شیخ طوسی آن را از سه طریق از ابن عباس نقل مـی کند، امـام حسن(ع) به برادرش امام حـسین(ع) وصـیت کرد تـا ایـشان را در کـنار پیامبر اکرم(ص) دفن کند. سپس فـرمود:

مـرا کنار جدم رسول خدا (ص) دفن کنید. به درستی که تنها من بـه رسـول خدا(ص) وخانه او محق هستم نسبت بـه کسانی که بدون اذنـْ داخـل خانه ایشان شده اند و نه اذن مـکتوبی بـعد از پیامبر برای آنان آمده است؛ درحالی که خداوند در کتابش فرموده: «ای کسانی که ایمان آوردهـ اید، وارد خـانه های پیامبر نشوید، مگر آنکه بـه شـما اذن داده شـود». (احزاب: 53) به خـدا قـسم به آنان در زمان حـیات رسـول خدا اجازه ورود به خانه پیامبر، بدون اذن، داده نشده بود و پس از وفات پیامبر همْ چنین اذنی بـرای آنـان نیامده است؛ درحالی که به ما، در آنـچه پس از رسـول خدا(ص) بـه ارث گـذاشته شـده، اجازه تصرف داده شده اسـت. (طوسی، 1414ق، ص160)

بنابراین امام مجتبی (ع)، با استدلال به آیه 53 سوره احزاب، نیاز به اذن ورود را برای پس از ممات حـضرت لازم مـی شمرد و می فرماید کسانی که می خواهند وارد بیت (حـرم) رسـول الله(ص) شـوند، یـا بـاید از کسانی باشند کـه نـیاز به اذن ندارند یا از کسانی باشند که به آنها اذن داده شده است. در نتیجه یکی از آداب زیارت حرم های مطهر پیـامبر(ص) و ائمـه مـعصومین: خواندن اذن دخول است. (شهید اول، 1417 ق، ج2، ص23؛ شهید اول، 1410ق، ص64، کفعمی، 1418ق، ص276)

فـقها تـوصیه کـرده اند اذن دخـول، مـأثور بـاشد: «و أن یستأذن فی الجمیع بالمأثور» (فیض کاشانی، (بی تا )، ج1، ص397 )؛ زیرا حرم های معصومین:، بیوت پیامبر(ص) و آل او محسوب می شود و برای ورود به خانه، همانطور که صاحب خانه خواسته اذن بگیرید. کما اینکه برای خـواندن رسول خدا٩ می فرماید: رسول خدا را اینگونه صدا بزنید: یا نبی الله و یا رسول الله (قمی، تفسیر القمی، 1404ق، ج2، ص110)؛ ازاین رو در اذن دخول گفته می شود: «اَللّهُمَّ اِنّی قد وَقَفْتُ عَلی بابِ بَیتٍ مِنْ بُیوتِ نَبِیک، و آلِ نبیکَ علیه و عـلیهم السـلام و قَد مَنَعْتَ النَّاسَ الدُّخولَ الی بُیوتِهِ اِلاَّ بِاِذْنِ نبیکَ...». (ابن مشهدی، 1419ق، ص55؛ شهید اول، 1410ق، ص64؛ کفعمی، 1405ق، ص472 و 283)

در منابع روایی و مزارات هم توصیه شده هنگام زیارت پیامبر(ص) یا جانشینان معصوم ایشان، جلو درِ ورودی حرم توقف کـن و اذن دخـول بخوان. (ابن مشهدی، 1419ق، ص55؛شهید اول، 1410ق، ص65) شیخ مفید، ابن مشهدی (1419، ص117، 277 و 404) (سید بن طاووس، 1416ق، ص200) و شهید اول (شهید اول، 1417 ق، ج2، ص23؛ کفعمی، 1418ق، ص267) برای آن اذکار خاصی را روایت کرده اند.

از مجموعه روایاتِ خواندنِ اذن دخـول مـی توان استفاده کرد که یکی از آداب زیـارت هـمه معصومین:، خواندن اذن دخول مأثور است. اذن دخول های نقل شده برای بعضی از معصومین: را می توان برای سایر معصومینی استفاده کرد که برای زیارت آنان اذن دخول خـاص وارد نـشده است. همچنین ادب اقتضا مـی کند بـدون اذن دخول، وارد حرم امامزادگان و فرزندان معصومین: نشویم.

5. عتبه بوسی
«عتبه» یا «آستان » به معانی مختلفی آمده است؛ مانند: «چوب زیرین چارچوب در، درگاه، درگه، وصید، فِناء، کفشکن، ساحت حضرت و قسمت جلو خانه کـه بـه درِ خانه نزدیک است». (دهخدا، 1377ش، واژه آستان )

اصطلاح «عتبه بوسی یا آستانه بوسی یا آستان بوسی» - که یک اصطلاح ادبی است - به مفهوم خدمت رسیدن و تشرف یافتن به مکان های مقدس یا حضورِ بزرگان رسیدن اسـت و کـنایه از این اسـت که هنگام حضور یافتن در محضر بزرگان، شایسته است، همچون قدما، بر آستانة در بوسه زنند. (صدر حاج سیدجوادی، 1375 ش، ج1، ص63)

مـیان خلفای اسلامی اولین بار برای سفاح، اولین خلیفه عباسی، زمین بوسی انجام شـد و کـم کم بـه عنوان سنتی رسمی، در دربار عباسیان رواج یافت و به مرحله ای رسید که درِ خاصی از قصرِ حاکم، برای ورود و آستان بوسی اخـتصاص یـافت و به «باب العتبة» معروف شد. (یاقوت حموی، 1983م، ج2، ص251؛ ابن کثیر، 1408 ق، ج11، ص169؛ ابن جوزی، 1412 ق، ج16، ص111) این گونه احـترام گـذاشتن، کـم کم به ادب زیارت اولیا هم تبدیل گشت و مردم هنگام ورود به مکان های مقدس و امامزاده ها، با بوسیدن چـهارچوب درهای ورودی صحن و حرم، احترام خود را به مزور ابراز می کردند.

اگرچه شهید اول (1417ق، ج2، ص25)، فـیض کاشانی (بی تا، ج1، ص398 ) و علامه مـجلسی (1403، جـ۹۷، ص۱۳۴ و ۱۳۶) بوسیدن عتبه را به عنوان یکی از آداب زیارت نقل کرده اند، اما خود تصریح کرده اند که دلیل مستندی بر استحباب بوسیدن آستان و درگاه نداریم. (همان) بوسیدن آستانه و زمین، یک ادب مأثور نیست و از ائمـه: نقل نشده است. (ری شهری، 1386 ش، ص209 ) به همین جهت بعضی از فقها به شدت از این عمل منع کرده اند.(خامنه ای؛ سخنان رهبری در کهکیلویه و بویر احمد، در آستانه محرم 1415، 17 /3/1373)

ابوحمزه ثمالی می گوید: امام سجاد(ع) به کوفه آمـد، وقـتی حضرت را دیدم و شناختم، خودم را بر قدم های حضرت انداختم و آنها را بوسیدم. حضرت سر من را با دستانش بلند کرد و فرمود: «ای اباحمزه، سجود فقط برای خداوند است ». (نجفی، 1404ق، ج20، ص101 )

اما سجده کردن بر آسـتان زیـارتگاه ها -  که بعضی از مردم انجام می دهند - اگر برای خدا و به خاطر شکر الهی بر این توفیق باشد، مانعی ندارد؛ ولی چنانچه به نیت سجده به مزور باشد، مردود است. بنابراین مـورد نـهی شدید فقها قرار گرفته است و آنان این عمل را عملی حرام شمرده اند. (طباطبائی یزدی، 1419ق، ج2، ص587؛ خمینی، 1426 ق، ص147؛ جوادی آملی، 1385ش، ج1، ص82)

آنچه مورد سفارش فقهای شیعه قرار گرفته، بوسیدن درِ حرم یا چارچوب در یا دستگیره در اسـت؛ امـا خـم شدن و بوسیدن آستانه و عتبه در و قـرار دادنـ پیـشانی بر آن، مورد نهی بوده و حرام شمرده شده است (خمینی، 1368ش، ص147؛ جوادی آملی، 1385ش، ج1، ص82).

بر فرض جواز بوسیدن عتبه، در این زمان که وهابیت شـیعیان را بـه غـلو، شرک و سجده برای ائمه: متهم کرده اند، رفع چـنین اتـهاماتی اقتضا می کند که از بوسیدن عتبه خودداری شود.

6. با پای راست وارد شدن
یکی از آداب ورود به اماکن مقدس مانند مساجد و حرم های معصومین: ورود بـا پای راسـت اسـت. (ابن مشهدی، 1419ق، ص56؛ شهید ثانی، بی تا، ج1، ص392؛ شیخ صدوق، 1404ق، ج2، ص530؛ مفید، 1410ق، ص399) در کتاب الفـقه علی المذاهب الأربعة و مذهب أهل البیت:، در آداب زیارت قبر رسول خدا(ص)، بر استحباب ورود با پای راست تصریح شده است (جـزیری و دیگـران، 1419 ق، ج1، ص954). شـیخ صدوق، مفید و ابن مشهدی نیز در آداب زیارت رسول خدا 9 چنین روایت کـرده اند: «ثـمَّ ادْخُلْ مُقَدِّماً رِجْلَک الْیمْنَی» (شیخ صدوق، 1404ق، ج2، ص530؛ مفید، 1410ق، ص399)

حسین بن ثویر نقل می کند که امام صادق(ع) دربـاره چـگونگی زیـارت امام حسین(ع) فرمود: «ثُمَّ أَدْخِلْ رِجْلَک الْیمْنَی قَبْلَ الْیسْرَی». (طوسی، 1407ق، ج6، ص56)

بر اسـاس ایـن روایـات، بعضی از فقها به استحباب ورود به حرم معصومین: با پای راست فتوا داده اند (شبیری زنجانی، 1427ق، ص393؛ سـبزواری، 1413 ق، ج15، ص39).

7. بـوسیدن ضـریح
یکی دیگر از آداب زیارت، بوسیدن ضریح معصومین: و تبرک جستن به آن (شهید اول، 1417ق، ص37؛ امینی، 1417ق، ص167؛ مجلسی، 1403ق، ج97، ص136) در صورت امـکان اسـت؛ چنان که شیخ مفید، شیخ طوسی، شهید اول، سید بن طاووس و شهید ثانی به ایـن امـر تـصریح کرده اند: «وَ قَبِّلِ الْقَبْرَ». (مفید، 1410ق، ص462، 466 و 478؛ طوسی، 1407ق، ج6، 91؛ شهید اول، 1417ق، ج2، ص23؛ فیض کاشانی، 1418ق، ص172 ) اما در صورت تقیه، اولی ترک بوسیدن اسـت (مـجلسی، 1403ق، ج97، ص136) بعضی از فقهای شیعه نیز به استحباب بوسیدن ضریح معصومین: فتوا داده اند (ابن ادریس، 1410ق، ج1، ص658؛ نـجفی، 1404ق، ج20، ص99؛ بـحرانی، آل عـصفور، 1421ق، ج17، ص421).

ذهبی در شرح حال احمد بن عبدالمنعم می نویسد: «از احمد حنبل درباره مَسّ قبر پیامبر(ص) و بوسیدن آن سـؤال شـد. او در جواب گفت: لا بأس بذالک» وی در ادامه روایت می نویسد:

عبدالله بن احمد حنبل ایـن روایـت را نـقل کرده است و می گوید: «اگر کسی بگوید چرا صحابه قبر رسول خدا(ص) را نمی بوسیدند، گفته می شود آنـان بـه خـود رسول خدا دسترسی داشتند. دست رسول خدا(ص) را می بوسیدند و از آب وضو و موی پیامبرتـبرک مـی جستند؛ ولی ما چون چنین امکانی برایمان میسر نیست، به قبر آن حضرت ملتزم می شویم و آن را لمس می کنیم و مـی بوسیم». (ذهـبی، 1410ق، ص55)

ابن ادریس در سرائر می نویسد:

صورت بر قبر نهادن و بوسیدن قبرْ جایز نـیست، مـگر قبور رسول خدا و ائمه:، زیرا جواز و عـدم جـواز بـوسیدن قبر، حکم شرعی است که جواز و اسـتحباب آن نـیاز به دلیل شرعی دارد و اگر اجماع دو طایفه بر جواز تعفیر و تقبیل بر قبور ایـشان: هـنگام زیارت آنها نبود، این اعـمال جـایز نبود. (ابـن ادریس، 1410ق، ج1، ص658)

شـهاب الدین الخـفاجی نیز می نویسد: «احمد بن حنبل و طـبری قـائل به جواز تقبیل شده اند؛ زیرا روایت شده که ابوایوب انصاری به قـبر چـسبیده بود». (الخفاجی، 1327ق، ج3، ص577) بنابراین بوسیدن قبر و ضـریح انبیا و ائمه معصومین: جـایز، و یـکی از آداب زیارت است.

8. رو به ضریح و پشـت بـه قبله زیارت خواندن
یکی دیگر از آداب زیارت، رو به ضریح و پشت به قبله ایـستادن در حـال زیارت است. (شهید اول، 1414 ق، ج2، ص24) شیخ مـفید در کـتاب المـزار در آداب زیارت امیرالمؤمنین(ع) (بـی تا، ص78)، شـیخ طوسی در تهذیب (1407ق، ج6، ص54)، ابن قولویه در کـامل الزیـارات (1356ش، ص197و230)؛ ابن مشهدی در المزار الکبیر (1419ق، ص414) از امام صادق(ع) در آداب زیارت امام حسین(ع)، کفعمی در بلد الامین و سیدبن طـاووس در آداب زیـارت امام موسی بن جعفر(ع) (کفعمی، 1418ق، ص283؛ ابـن طـاووس، 1416ق، ص198 - 200 ) و در آداب زیارت امـام هـادی(ع) و امـام عسکری(ع) (کفعمی، 1418ق، ص283) تعبیر هایی شـبیه به این الفاظ آورده اند: «حَتَّی تَسْتَقْبِلَ الْقَبْرَ وَ اجْعَلِ الْقِبْلَةَ بَینَ کتِفَیک وَ اسْتَقْبِلْ بِوَجْهِک وَجْهَه».

اهـل سـنت نیز یکی از آداب زیارت رسول خدا(ص) را رو بـه قـبر شـریف حـضرت ایـستادن و آن حضرت را زیارت کـردن بـیان کرده اند؛ چنان که خفاجی می نویسد:

پشت به قبله کردن، مذهب شافعی و جمهور است و از ابی حنیفه هم چنین نـقل شـده. ابـن همام می گوید: آنچه از ابی حنیفه نقل شده کـه هـنگام زیـارت بـاید رو بـه قـبله کرد، مردود است؛ به سبب آنچه ابن عمران نقل کرده که سنت آن است که رو به قبر شریف کند و قبله را پشت سر قرار دهد و این مذهب صحیح ابـوحنیفه است » (الخفاجی، 1327ق، ج3، ص171).

خفاجی در ادامه می نویسد: قول کسانی که می گویند هنگام زیارت باید رو به قبله و پشت به ضریح کرد، قابل اعتبار نیست؛ زیرا رسول خدا (ص) در ضریحش زنده است، به زائرش آگاهی دارد و کـسی کـه در حیات رسول خدا(ص) به حضور ایشان می رسید، به سوی ایشان توجه می کرد، هم اکنون هم باید هنگام زیارت به سوی قبر ایشان توجه کند. (همان ). ابن حجر هم پشت بـه قـبله و رو به حرم شریف نبوی بودن را مذهب جمهور علمای اهل سنت می داند. (امینی، 1417 ق، ص136)

9. خواندن زیارت مأثور
از دیگر آداب زیارت، خواندن زیارت هایی است که در کـتب مـعتبر آمده و از أئمه طاهرین: رسیده اسـت. (شـهید اول، 1414ق، ج2، ص23؛ بحرانی، 1405ق، ج17، ص421؛ فیض کاشانی، بی تا، ج1، ص398).

در منابع روایی، ابواب مختلفی تدوین گردیده و روایاتی نقل شده است که بر استفاده از ادعیه، اذکار و زیارتنامه های مأثور تصریح دارد. شیخ حر عـاملی در اکـثر ابواب عبادی کتاب وسـائل، بـاب هایی را با عنوان الدعاء بالمأثور آورده است. (حر عاملی، 1409 ق، ج3، 4، 5، 6، 7، 10، 11، 12، 13، 14 و...)

با استفاده از مجموع روایات و اقوال فقها می توان گفت: مستحب است در مواردی که برای معصومین و امامزادگان: زیارت مأثور وجود دارد، از زیارتنامه مأثور استفاده شـود.

مـرحوم فیض کاشانی در این باره می نویسد: «و یزور بالمأثور سیما الجامعة». (فیض کاشانی، 1418ق، ص172؛ فیض کاشانی، بی تا، ج1، ص398 ) همچنین صاحب جواهر پس از نقل سخنان شهید ثانی در آداب زیارت رسول خدا(ص) که گفته است: «بر مزور سـلام مـی کند و با مـأثور و یا آنچه حضور ذهن دارد، او را زیارت می کند»، تصریح می کند که استفاده از مأثور جامع تر است. (نجفی، 1404ق، ج20، ص84)

علاوه بر دسـتورات کلی - که در منابع روایی بر خواندن دعاها و اذکار مأثور وارد شده است (شـهید اول، 1419 ق، ج4، ص280؛ مـحقق ثـانی، 1414ق، ج2، ص316؛ فخرالمحققین، 1387ق) زیارتنامه های خاصه ای که برای زیارت معصومین: در زمان ها و مکان های خاصْ از معصومین: روایت شده، زیارتنامه هایی که به «زیـارات مـطلقه» معروف هستند، مانند زیارت «امین الله» از امام سجاد (ع) (ابن قولویه، 1356ش، ص92؛ طوسی، 1411ق، ص738؛ سید ابن طـاووس، 1418ق، ج2، ص273) و «زیـارت جـامعه کبیره» از امام هادی(ع) (شیخ صدوق، 1378ق، ج2، ص272) و سایر زیارتنامه های عامی که از امام صادق(ع) برای زیارت رسول خـدا(ص) و سایر معصومین: از راه دور روایت شده (طوسی، 1411ق، ص228) و همچنین زیارتنامه های مطلقه که برای همه معصومین: قـرائت می شود (کلینی، 1375ش، ج4، ص579؛ ابن قـولویه، 1356ش، ص42؛ شـیخ صدوق، 1375 ق، ج2، ص272؛ طوسی، 1407ق، ج6، ص95، شیخ صدوق، 1404ق، ج2، ص609؛ طوسی، 1411ق، ص738؛ ابن مشهدی، 1419ق، ص282؛ ابن طاووس، 1418ق، ج2، ص273) یا صلوات خاصه ای که برای زیارت رسول خدا(ص) و ائمه معصومین: قرائت می گردد (طوسی، 1411 ق، ص403؛ ابن طاووس، 1330ق، ص489؛ کفعمی، 1418ق، ص289) همگی نشان دهنده اولویت در بهره گیری از زیارتنامه های مـأثور است.

10. خواندن نماز زیارت
خواندن نماز زیارت، از دیگر آداب زیارت است (مفید، ب، 1413 ق، ص83؛ مفید، الف - 1413ق، ص212؛ طوسی، 1411ق، ج1، ص290؛ ابن طاووس، 1418ق، ج2، ص66؛ ابن مشهدی، 1419ق، ص69)؛ چنان که شهید اول در کتاب الدروس می نویسد: «ششمین مورد از آداب زیارت، اقامه دو رکعت نماز بعد از فراغ از زیـارت اسـت» (شهید اول، 1417ق، ج2،

ص23). فقها به استحباب نماز زیارت فتوا داده اند (فخرالمحققین، 1387ق، ج1، ص139؛ محقق ثانی، 1414ق، ج2، ص487؛ حر عاملی، 1412ق، ج5، ص512؛ فاضل هندی، 1416ق، ج4؛ حسینی عاملی، 1419 ق، ج9، ص267؛ نجفی، 1404ق، ج20، ص100). بحث نماز زیارت در دو قسمت قابل بررسی است. الف) نماز زیارت معصومین. ب) نماز زیـارت امـامزادگان غیر معصوم

الف) ادله روایی نماز زیارت معصومین:
دسته اول: روایات دال بر استحباب نماز زیارت از نزدیک

روایات فراوانی درباره نماز زیارت چهارده معصوم: وارد شده است که برخی از آنها از نظر سندی صحیح است. روایاتی کـه بـعد از زیارت قبر معصوم از نزدیک، به خواندن نماز زیارت سفارش می کنند، فراوانند؛ برای مثال روایت شده است: بعد از زیارت رسول خدا(ص) و حضرت زهرا(س): «تُصَلِّی صَلَاةَ الزِّیارَةِ». (ابن مشهدی، 1419 ق، ص69؛ ابن طاووس، 1418ق، ج2، ص625)

در آداب زیـارت امـیرالمؤمنین(ع): «عـِنْدَ الرَّأْسِ فَصَلِّ رَکعَتَین». (مفید، بـی تا، ص83ـ84)

بـعد از زیـارت ائمه بقیع:: «وَ صَلِّ لِکلِ إِمَامٍ رَکعَتَینِ زِیارَةً» (شهید اول، 1410 ق، ص25 )

بعد از زیارت امام هشتم (ع): «وَ صَلِّ رَکعَتَینِ تَقْرَأُ فِی إِحْدَاهُمَا یس وَ فِی الْأُخْرَی الرَّحـْمَن» (ابـن قـولویه، 1356ش؛ ص313؛ شیخ صدوق، 1404ق، ج2، ص605؛ شیخ صدوق، 1378ق، ج2، ص270؛ طوسی، 1407ق، ج6، ص89)

همچنین صفوان جـمال از امـام صادق(ع) روایت می کند که در روز اربعین، امام حسین(ع) زیارت شود و پس از زیارت، دو رکعت نماز زیارت اقامه شود. (طوسی، 1407 ق، ج6، ص113 )

در زیارت سایر مـعصومین: نـیز بـه نماز زیارت سفارش شده است (ابن قولویه، 1356ش، ص213، 314 و 315؛ ابن مشهدی، 1419ق، ص585 - 590 ). بـنابراین می توان گفت روایات استحباب نماز زیارت معصومین: از نزدیک، در حد متواتر است.

دسته دوم: روایات استحباب نماز زیارت از راه دور
دسته دیـگری از روایـات وارده دربـاره نماز زیارت، روایاتی است که بر استحباب نماز زیارت، حتی از راه دور، دلالت دارد؛ مـانند: صـحیحه ابن ابی عمیر از امام صادق (ع) درباره زیارت معصومین: از راه دور:

إِذَا بَعُدَتْ بِأَحَدِکمُ الشُّقَّةُ وَ نَأَتْ بِهِ الدَّارُ فَلْیعْلُ أَعْلَی مَنْزِلِهِ وَ لْیـصَلِّ رَکـعَتَینِ و.... (ابـن قولویه، 1356ش، ص286؛ کلینی، 1375ش، ج4، ص587؛ شیخ صدوق، 1404ق، ج2، ص599)

هرگاه راه یکی از شما دور بود، بر بلندای مـنزل خـویش بـرود و دو رکعت نماز بخواند و با سلام به سوی قبرهای ما اشاره کند. با توجه به ایـنکه اسـتحباب نـماز زیارت از راه دورْ مستند است، می توان به این روایت برای استحباب نماز زیارت از راه نـزدیک هـم استناد کرد.

دسته سوم: روایات دال بر سیره معصومین:
در روایت است وقتی امام صـادق (ع) قـبر حـضرت علی(ع) را زیارت کرد، بعد از زیارتْ شش رکعت نماز خواند (حر عاملی، 1409ق، ج14، ص379). (دو رکعت به نـیت زیـارت امیرالمؤمنین(ع)، دو رکعت برای زیارت حضرت آدم (ع) و دو رکعت برای زیارت حضرت نوح(ع).

ب) روایات دال بر اسـتحباب نـماز زیارت غـیر معصوم

در منابع مزارات، به خواندن نماز زیارت برای زیارت امامزادگان غیر معصوم، شهدا، اصحاب مـعصومین و اولیـای خدا نیز توصیه شده است؛ مانند:

درباره نماز زیارت ابراهیم، فرزند رسـول خـدا(ص)، گـفته شده است: «وَ یصَلِّی رَکعَتَی الزِّیارَةِ مَنْدُوباً قُرْبَةً إِلَی اللهِ ». (ابن مشهدی، 1419ق، ص90)

در زیارت قبر علی اکبر امـام حـسین(ع) آمـده است: «تُصَلِّی رَکعَتَینِ وَ تُکبِّرُ بَعْدَهُمَا مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی النَّبِی وَ آلِهِ». (ابن مـشهدی، 1419ق، ص432 )

در زیـارت حضرت حمزه، به اقامه نماز زیارت سفارش شده است: «فَصَلِّ عِنْدَ قُبُورِ الشُّهَدَاءِ» (ابن قولویه، 1356ش، ص24)

در زیـارت حـضرت ابوالفضل(ع) آمده است: «ثُمَ انْحَرِفْ إِلَی عِنْدِ الرَّأْسِ فَصَلِّ رَکعَتَینِ» (مفید، بی تا، ص123؛ طـوسی، 1411ق، ج2، ص726)

دربـاره نماز زیارت غیر معصوم چند نکته قـابل ذکـر اسـت:

یک - آنچه درباره نماز زیارت غیرمعصوم بیان شـده، سـخن بزرگان است؛ نه متن حدیث.

دوـ در مطالب نقل شده، قید نماز زیارت نیامده است؛ تـنها دربـاره ابراهیم، فرزند رسول خدا(ص)، عـنوان «رَکـعَتَی الزِّیارَةِ» آمـده اسـت. بـنابراین نمی توان نماز بعد از زیارت غیر مـعصوم را بـه نیت زیارت خواند.

از آیت الله بهجت درباره نیت نماز زیارت برای امامزادگان اسـتفتا شـد. ایشان در پاسخ نوشتند: «هر جا نـماز زیارت وارد شده است، بـه نـیت نماز زیارت خوانده شود. امـا اگـر نماز زیارت وارد نشده است، به نیت رجا و هدیه ثواب آن به مزور بخواند». (بـهجت فـومنی، 1428ق، ج2، ص111).

با توجه به مجموع روایـات وارده مـی توان گفت: بعد از زیـارت مـعصومین: و انگشت شماری از پیامبرزادگان و امامزادگان مـانند ابـراهیم، فرزند رسول خدا(ص)، علی اکبر امام حسین(ع) و شهدای کربلا (کفعمی، 1405ق، ص503 -  505) تصریح به نماز زیارت شـده اسـت، بنابراین می توان برای آنها نماز را بـه نـیت نماز زیـارت اقـامه کـرد. اما برای سایر امـامزادگان و شهدا و اولیای خدا، نماز با نیت هدیه و رجای رسیدن به ثواب خوانده شود؛ زیرا در روایـاتی کـه دستور به نماز برای امامزادگان و شـهدا شـده، عـبارت «فـَصَلِّ رَکـعَتَینِ» (مفید، بی تا، ص123؛ طـوسی، 1411ق، ج2، ص726). آمـده است و قید نماز زیارت ندارد.

11. تلاوت قرآن و هدیه به مزور
از دیگر آداب زیارت، تلاوت آیاتی از قرآن کریم و هـدیه کـردن ثـواب آن به مزور است.

(شهید اول، 1414ق، ج2، ص23؛ فیض کاشانی، 1418ق، ص172) > شـیهد اول و فـیض کـاشانی ایـن عـمل را بـاعث انتفاع زائر و تعظیم مزور می شمارند (همان). کاشف الغطا در کتاب المختصر در آداب زیارت حضرت حمزه می نویسد: «و تقرأ شیئاً من القرآن و تهدی ثواب الجمیع لهم». (کاشف الغطا، 1423ق، ص130) همچنین در زیارت حضرت خـدیجه(س) می نویسد: «و إن شئت ان تقرأ شیئاً من القرآن و تهدی ثوابه لها». (همان، 1423ق، ص136)

اگرچه در چنین اماکنی تلاوت سوره خاصی سفارش نشده، ولی در نماز زیارت معصومین: تلاوت بعضی سوره ها مورد توصیه قرار گرفته اسـت. (مـفید، بی تا، ص83و90؛ ابن مشهدی، 1419ق، ص69) ازاین رو شاید بتوان گفت در حرم های معصومین:، تلاوت سوره الرحمن، سوره یس، سوره قدر و آیة الکرسی افضل باشد؛ زیرا در روایات، خواندن این سوره ها و آیات از فضیلت بیشتری برخوردارند (ابـن مـشهدی، 1419ق، ص69)

مجلسی اول، پس از توصیه به خواندن ادعیه مأثور، می نویسد: «و یستحب عند الزیارة أن یقرأ القرآن. و روی قراءة قل هو الله احد». (مجلسی، 1406ق، ج1، ص469)

12. خواندن زیارت وداع هنگام قصد بـازگشت
خـواندن «زیارت وداع» یا خداحافظی، یکی دیـگر از آداب زیـارت معصومین: و امامزادگان است (شهید اول، 1414ق، ج2، ص23؛ فیض کاشانی، 1418 ق، ص172؛ سبزواری، 1413ق، ج15، ص50).

غزالی در آداب زیارت رسول خدا(ص) می نویسد: «یودع رسول اللهﷺ ویسأل الله عز وجل أن یرزقه العودة إلیه» (غزالی، 1386ش، ج1، ص261)

در مـنابع شـیعه هم به این مـوضوع تـصریح شده است؛ مانند موثقه کالصحیحه یونس بن یعقوب (مجلسی، 1363ش، ج18، ص277) و حسنه معاویة بن عمار که در هر دو حدیث دعای خاصی برای زیارت وداع نقل شده و در بخشی از آن چنین آمده است:

اللهم لا تجعله آخـر العـهد من زیارة نبیک علیه و آله السلام، و أن توفیتنی فانی أشهد فی مماتی علی ما أشهد علیه فی حیاتی (شیخ صدوق، 1404ق، ج2، ص575؛ کلینی، 1375 ش، ج4، ص563؛ طوسی، 1407ق، ج6، ص11)

خداوندا، این را آخرین زیارت من از قبر پیامبرت - که درود بر او و خـاندانش بـادـ قرار مـده و اگر مرا از دنیا بردی، من بر آنچه در حال حیاتم به آن شهادت داده ام، پس از مرگ هم بر همان شـهادت می دهم.

همچنین در روایت زید شحام پس از زیارت ائمه بقیع به زیارت وداع آنـان اشـاره شـده است. (طوسی، 1407ق، ج6، ص80؛ مفید، 1410ق، ص476)

زیارتنامه خاصی برای زیارت وداع هر یک از معصومین: در منابع روایی وارد شده است؛ چنان که ابن قولویه از قـول ابـن ولید در کتاب الجامع، زیارت وداع امیرالمؤمنین(ع) را از لسان امام کاظم(ع) نقل کرده است (ابن قـولویه، 1356ش، ص46؛ مـفید، بـی تا، 86؛ طوسی، 1407ق، ج6، ص30).

ابن مشهدی نیز زیارتنامه ای برای وداع سیدالشهدا (ع) هنگام خروج از روضه مقدسه نقل کرده است. (ابـن مشهدی، 1419 ق، ص465)

همچنین زیارتنامه هایی برای وداع حرم حضرت اباالفضل العباس(ع) (ابن قولویه، 1356ش، ص258)، امام موسی بـن جعفر(ع)، امام محمد تـقی (ع)، و وداعـ امام هادی و امام عسکری(ع) ذکر شده است.

13. پشت نکردن به ضریح هنگام خروج
از دیگر آداب زیارت، پشت نکردن به ضریح هنگام خروج و عقب عقب رفتن است. ابن مشهدی در زیارت وداع امام حسین(ع) روایـت می کند: «اخْرُجْ وَ لَا تُوَلِّ ظَهْرَک ». (ابن مشهدی، 1419ق، ص465؛ فیض کاشانی، بی تا، ج1، ص397)

شیخ صدوق و شیخ طوسی در آداب زیارت امام رضا (ع) می گویند: «فَإِذَا خَرَجْتَ مِنَ الْقُبَّةِ فَلَا تُوَلِّ وَجْهَک عَنْهُ حَتَّی یغِیبَ عَنْ بَصَرِک » (شیخ صـدوق، 1404ق، ج2، ص606؛ طـوسی، 1407ق، ج6، ص90)؛ «هنگامی که از قبه شریف خارج شدی روی خود را از آن برنگردان تا اینکه ضریح از دیدگانت غایب شود».

از جمله عمومات قابل استدلال برای این ادب زیارت، روایاتی است که دلالت می کند زیارت معصومین: در حال حیات و ممات مساوی اسـت؛ مـانند: «فَإِنَّهُ مَنْ زَارَنِی فِی حَیاتِی، فَقَدْ زَارَنِی فِی مَمَاتِی وَ مَنْ زَارَنِی فِی مَمَاتِی فَقَدْ زَارَنِی فِی حَیاتِی». (ابن قولویه، 1356ش، ص287و288)

همان طور که در حال حیات امام، رعایت ادب در حضور ایشان لازم است و پشـت کـردن به ایشان جایز نیست، در حال ممات هم پشت کردن به امام - به ویژه اگر از روی بی احترامی باشد جایز نیست؛ ازاین رو فقها نماز خواندن جلوی قبر امام را در صورتی که بی احترامی مـحسوب شـود، حـرام شمرده اند. (خمینی، 1424ق، ج1، ص494)

نتیجه گیری
دین مـقدس اسـلامْ پیـروان خود را به رعایت آداب اجتماعی - در گفتار و رفتار - در برخورد با دیگران و هنگام حضور در اماکن اجتماعی سفارش می کند. حضور در حرم مقدس معصومین:، عـلاوه بـر ایـنکه یکی از اماکن اجتماعی است، شرفیابی به محضر اولیـا و بـزرگانی است که از نظر یک فرد مسلمانْ زندگان جاوید، و ناظر بر احوالات مزور خود هستند؛ بنابراین رعایت آداب حضور در مقابل قـبور آنـان، مـانند حیاتشان لازم است.

برخی از این آدابْ جنبه الزامی دارند و از واجبات شـمرده می شوند و برخی دیگر جنبه استحبابی دارند. رعایت هر دو مورد در روایات و سخنان فقها - بر حسب وجوب و استحباب آنها - سـفارش شـده اسـت.

منابع:

ابن ادریس، محمد بن احمد (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفـتر انـتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی (۱۴۱۲ق/ ۱۹۹۲م ). المنتظم فـی تـاریخ الأمـم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، چـاپ اول.

ابـن حـجر هیتمی، احمد بن محمد (2000م). الجوهر المنظم فی زیارة القبر الشریف النبوی المکرم، تحقیق و تعلیق محمد زینـهم، قـاهره، مـکتبة مدبولی، چاپ اول.

ابن حمزه طوسی، محمد بن علی (1408ق). الوسیلة الی نیل الفضیلة، قم، کتابخانه آیت الله مـرعشی.

ابـن زهره حلبی، حمزة بن علی (1417ق). غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، به کوشش بـهادری، قـم، مـؤسسه امام صادق (ع).

ابن طاووس، سیدعلی بن موسی (1416ق). مصباح الزائر، تحقیق مؤسسة آل البیت: لإحیاء التراث، قـم، مـؤسسة آل البیت: لإحیاء التراث، چاپ اول.

(1418ق). اقبال الاعمال، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات.

(1330). جـمال الاسـبوع بـکمال العمل المشروع، قم، دار الرضی.

ابن فهد حلی، احمد بن محمد (1409ق). الرّسائل العشر، قم، کتابخانه مـرعشی نـجفی.

ابن قولویه، جعفر بن محمد (1356ش). کامل الزیارات، تحقیق عبدالحسین امینی، نجف، دارالمرتضویه.

ابـن کـثیر، اسـماعیل بن عمر (1408ق). البدایة و النهایة فی التاریخ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

ابـن مـشهدی، مـحمد بن جعفر (1419ق). المزار الکبیر، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، دفتر انتشارات اسـلامی وابـسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

اردبیلی، احمد بن محمد (1362ش). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشـاد الاذهـان، قم، م

جتبی عراقی.

اصفهانی، محمدتقی (1427ق). تبصرة الفقهاء، بی جا، مجمع الذخائر الاسلامیه.

امـینی، عـبدالحسین (1417ق). الزیارة، قم، بی جا.

انصاری، مرتضی (1415 ق). کتاب الطهارة، قـم، کـنگره جـهانی بزرگداشت شیخ انصاری.

بحرالعلوم بروجردی، سیدمهدی (1427ق). مـصابیح الاحـکام، قم، میثم تمار.

بحرانی، آل عصفور، حسین بن محمد (1421ق). سداد العباد و رشاد العباد، قـم، کـتاب فروشی محلاتی، چاپ اول.

بحرانی، یوسـف بـن احمد (1405ق). الحـدائق النـاضرة فـی احکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انـتشارات اسـلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

بهبهانی، محمدباقر (1424ق). مصابیح الظلام، قـم، مـؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی.

بهجت فـومنی، محمدتقی (1428ق). استفتائات، قم، دفـتر مـعظم له، چاپ اول.

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مـقام مـعظم رهبری، سخنان رهبری در کهکیلویه و بویر احمد، در آستانه محرم 1415 (17/3/1373).

جزیری، عبدالرحمان و غروی، سیدمحمد و یاسـر، مـازح (1419ق). الفقه علی المذاهب الأربعة و مـذهب أهـل البـیت:، بیروت، دارالثقلین.

جـوادی آمـلی، عبدالله (1385ش). ادب فنای مقربان، قـم، نـشر اسراء.

حر عاملی، محمد بن حسن (1409ق). تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مـؤسسة آل البـیت:.

(1412ق). هدایة الأمة الی احکام الائمه-    منتخب المـسائل، مـشهد، مجمع البـحوث الاسـلامیه، چـاپ اول.

حسینی زبیدی، محمد مـرتضی (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس، مصحح علی هلالی و علی یسری، بیروت، دارالفکر.

الخفاجی، احمد مـحمد عـمر (1327ق). نسیم الریاض شرح الشفاء للقاضی عیاض، مـصر، المـطبعة الازهـریه.

خـمینی، سـیدروح الله (1368ش). توضیح المسائل، تـهران، مـؤسسه نشر آثار امام خمینی=.

(1379ش). تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی=.

(1424ق). توضیح المسائل محشی، قم، جـامعه مـدرسین، چـاپ هشتم.

دهخدا، علی اکبر و دیگران (1377ش). لغتنامه، تهران، مـؤسسه لغـت نامه و دانـشگاه تـهران.

دیلمـی، حـمزة بن عبدالعزیز (1414ق). مراسم العلویة فی الاحکام النبویه، مصحح: محسن حسینی امینی، قم، مؤسسه اهل البیت.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دار القلم - الدار الشامیة.

(۱۴۱۶ق). مفردات الفـاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق ‫، دارالقلم ‫، بیروت ‫، الدارالشامیه.

سبزواری، سید عبدالاعلی (1413ق). مهذب الاحکام، قم، مؤسسة المنار.

سمهودی، نورالدین علی (2006م). وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العـلمیه.

شـبیری زنجانی، سید موسی (1427ق). مناسک الحج، قم، شهاب الدین.

شهید اول، محمد بن مکی (1410ق). المزار، تحقیق مدرسه امام مهدی[ و محمد باقر موحد ابطحی اصفهانی، قم، مدرسه امام مهدی[.

(1419ق). ذکری الشیعة فی احـکام الشـریعة، قم، آل البیت:.

(1417ق). الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین.

شهید ثانی، زین الدین بن علی (بی تا). رسائل الشهید، قم، بصیرتی، سنگی.

شیخ صـدوق، مـحمد بن علی (1404 ق). من لا یحضره الفـقیه، بـه کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی.

صدر حاج سیدجوادی، سید احمد و دیگران (1375ش). دائرة المعارف تشیع، تهران، نشر شهید سعید محبی.

صیمری، مفلح بن حسن (1417ق). کشف الالتباس عـن مـوجز أبی العباس، قم، مؤسسه صـاحب الامـر.

یزدی، سیدکاظم (1419ق). العروة الوثقی محشی، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول.

(1428ق). العروة الوثقی مع التلیقات، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب.

طباطبائی، سیدعلی (1412ق). ریاض المسائل، قم، النشر الاسلامی.

طریحی، فخرالدین بن محمد (1375ش). مـجمع البـحرین، مصحح: احمدحسینی اشکوری، تهران، مرتضوی.

طوسی، محمد بن حسن (1407ق). الخلاف، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول.

(1407ق). تهذیب الأحکام، تصحیح حسن الموسوی خرسان، دار الکتب الإسلامیه، تهران.

(1411ق). مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسه فـقه الشـیعه.

(1414ق). امالی، قـم، دارالثقافة.

علامه حلی، حسن بن یوسف (1419ق). نهایة الأحکام فی معرفة الاحکام، قم، مؤسسه آل البیت:.

عیاشی، محمد بـن مسعود (1380ق). تفسیر العیاشی، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیه.

غـزالی، مـحمد بـن محمد (1384ش). احیاء علوم الدین، ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزمی، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چـاپ پنـجم.

فاضل هندی، محمد بن حسن (1416 ق). کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، نـشر اسـلامی.

فـخرالمحققین حلی (1387ق). ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، مؤسسه اسماعیلیان.

فیض کاشانی، محمد محسن بـن شاه مرتضی (1406 ق). الوافی، به کوشش ضیاء الدین، اصفهان، مکتبة الامام امیرالمؤمنین(ع).

(بی تا). مفاتیح الشـرائع، 3 جلد، قم، انتشارات کـتابخانه آیةالله مـرعشی نجفی، چاپ اول.

(1418ق). النخبة فی الحکمة العملیة و الأحکام الشرعیة، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم.

فیومی، احمد بن علی (1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، دارالهجرة.

قمی، علی بن ابراهیم (1404ق). تفسیر القـمی، تصحیح طیب موسوی جزائری، قم، دارالکتاب.

کاشف الغطاء، علی بن محمدرضا (1423ق). المختصر من مرشد الأنام لحج بیت الله الحرام، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، مطبعة الآداب، چاپ دوم.

کفعمی، ابراهیم بن علی (1405ق). المصباح (جـنة الأمـان الواقیة)، دار الرضی (زاهدی ).

(1418ق). البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

کلینی، محمد بن یعقوب (1375ش). الکافی، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه.

مجلسی، محمدباقر (1363ش). مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، بـه کـوشش رسولی، تهران، دار الکتب الاسلامیه.

(1403ق). بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، تحقیق جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

(1406ق). ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، تصحیح مهدی رجائی، قم، کتابخانه آیةالله مـرعشی نـجفی.

محقق ثانی (محقق کرکی) علی بن حسین (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت.

محمدی ری شهری، محمد با همکاری پژوهشکده علوم و معارف حدیث (1388 ش). دانشنامه امام حسین:، قم، دارالحـدیث.

مـفید، مـحمد بن محمد (1413 ق). المقنعة، قم، کـنگره جـهانی هـزاره شیخ مفید، (الف).

(1413ق). کتاب المزار (مناسک المزار)، تحقیق محمدباقر ابطحی، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید (ب).

(1413ق). الاشراف فی عامه فرائض، قم، کـنگره جـهانی هـزاره شیخ مفید (ج).

نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام فی شـرح شـرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

نراقی، احمد بن محمدمهدی (1415 ق). مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، آل البیت.

همدانی، رضا (1421ق). مـصباح الفـقیه، بـه کوشش باقری و دیگران، قم، مهدی موعود.

یاقوت حموی، یاقوت بـن عبدالله (1983 م). معجم البلدان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

احمد بن محمد (1413 ق). المقنعة، قم، کـنگره جـهانی هـزاره شیخ مفید، (الف).

(1413ق). کتاب المزار (مناسک المزار)، تحقیق محمدباقر ابطحی، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید (ب).

(1413ق). الاشراف فی عامه فرائض، قم، کـنگره جـهانی هـزاره شیخ مفید (ج).

نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام فی شـرح شـرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

نراقی، احمد بن محمدمهدی (1415 ق). مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، آل البیت.

همدانی، رضا (1421ق). مـصباح الفـقیه، بـه کوشش باقری و دیگران، قم، مهدی موعود.

یاقوت حموی، یاقوت بـن عبدالله (1983 م). معجم البلدان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.