مجله  فرهنگ زیارت  بهار 1397، دوره 9، شماره 34 

خاندان مستنبط یکی از بیوت ریشه دار هستند که در حوزه علمیه نجف و بعد در حوزه علمیه تبریز از جهت علمی، فرهنگی، دینی و نشر معارف اهل  بیت: تأثیر بسزایی داشته اند. همه اعضای برجسته این خاندان تحصیلات خود را در حوزه تبریز آغاز کردند و بعد با هجرت به نجف، به مرحله رشد، شکوفایی و بالندگی رسیدند. بعضی از آنان دوباره به تبریز برگشتند و در خدمت مردم منطقه قرار گرفتند و در کنار آن در تقویت بنیه علمی حوزه تبریز و آذربایجان لحظه ای درنگ نکردند. بعضی دیگر نیز در نجف ماندند و به تعلیم و تربیت شاگردان فاضل و تحقیق و تتبع در علوم اسلامی و نشر فرهنگ اهل  بیت: و توسعه و رونق حوزه علمیه نجف کوشیدند و تأثیرگذار شدند. در این مقاله به گونه ای گذرا با چهره های برجسته خاندان مستنبط آشنا می شویم.
نویسنده : اباذری، عبدالرحیم
مقدمه
در این مقاله به نقش و فعالیت های علمی و اجتماعی چند نفر از اعضای برجسته خاندان مستنبط در حوزه نجف و تبریز به گونه خلاصه بسنده شده است. معرفی پدر به عنوان بزرگ خاندان و سه فرزند برومندش، محتوای اصلی مقاله را تشکیل می دهد. معرفی کامل این خاندان تحقیق گسترده ای را می طلبد که امیدواریم زمینه آن در آینده نه چندان دور برای محققان و پژوهشگران عرصه رجال و تراجم و تاریخ مهیا گردد.

آیت الله سیدرضی مستنبط
سیدرضی مستنبط، بزرگ خاندان مستنبط، فرزند سیداحمد، فرزند سیدنصرالله، فرزند سیدحسین موسوی، در شمار علمای برجسته و فاضل نجف و تبریز است. جد اعلای وی، مرحوم سیدحسین، در اصل از اهالی شهر ساوه است که به دلایل نامعلومی از آنجا به تبریز هجرت کرد و در این شهر ساکن شد (علیزاده، 1380ش، ج2، ص 365 و366).

سیدرضی به سال 1270 قمری در تبریز متولد شد. او مقدمات و سطح علوم اسلامی را در زادگاهش آموخت و سپس به حوزه نجف رفت و در آن حوزه در درس خارج حضرات آیات: سیدحسین ترک کوه کمری، میرزاحبیب الله رشتی، ملاعلی نهاوندی، میرزامحمد فاضل ایروانی و. . . حاضر شد و به درجه اجتهاد رسید. او بعد از هیجده سال اقامت در نجف به زادگاهش، تبریز، بازگشت و مورد اعتماد مردم قرار گرفت و به امر تبلیغ و ارشاد آنان پرداخت (تهرانی، 1430ق، ج2، ص784). او در کنار خدمت به مردم، با تشکیل حوزه درسی در سطوح عالی، به تعلیم و تربیت طلاب علوم دینی نیز همت گماشت. تقریرات درس استادان و حاشیه بر کتاب مکاسب محرمه شیخ انصاری از آثار علمی این عالم تلاشگر است (امینی، 1413ق، ج 3، ص 1197).

حجت الاسلام و المسلمین سیدجواد گلپایگانی از ابوالزوجه مرحومشان، آیت الله سیدنصرالله مستنبط، فرزند مرحوم آقاسیدرضی مستنبط تبریزی، نقل می کرد:

یک وقتی در نجف بیماری وبا آمد و در آن زمان امکان معالجه این بیماری وجود نداشت. وضعیت به گونه ای بود که هرکس مبتلا می شد، از بین می رفت. مرحوم آقاسیدرضی به این بیماری مبتلا شد و به حال احتضار افتاد. دوستان وقتی می دیدند کار ایشان تمام است، برای اینکه جنازه وی زیاد روی زمین نماند و این بیماری به دیگران سرایت نکند، به دنبال تهیه تابوت و امکانات کفن و دفن رفتند. اما ناگهان با شگفتی دیدند ایشان بلند شد و گفت: «من گرسنه ام. چیزی بیاورید بخورم». گفتند: «آقا شما مریض بودید!» گفت: «حالا چیزی بیاورید بخورم». پس از خوردن غذا گفت: «من خوب شدم. شما بروید». گفتند: «چه شد؟» گفت: «وقتی به حال احتضار درآمدم، دیدم شیاطین آمدند و درباره اعتقاداتم با من وارد بحث شدند و گفتند دین تو باطل است و باید از آن دست برداری. من پاسخ آنها را دادم و گفتم از دینم دست برنمی دارم. مدتی این مباحثه طول کشید تا اینکه آنها از نظرم ناپدید شدند. در این حال دیدم آقا امیرالمؤمنین7 تشریف آورد و فرمود: آقاسیدرضی، خداوند تبارک و تعالی از مباحثه تو با شیاطین خوشش آمد و سی سال به عمر تو افزود».

این ماجرا گذشت. آقاسیدرضی به تبریز آمد و با توجه به نفوذی که در میان مردم داشت، در تبریز حدود الهی را اجرا می کرد تا اینکه در زمان اشغال ایران به دست متفقین دستگیر شد. می خواستند او و چند تن دیگر را اعدام کنند. آنها را به چوبه دار بستند؛ اما آقاسیدرضی آن قدر به مکاشفه ای که برای وی پیش آمده بود اطمینان داشت که به مأمورِ چوبه دار گفت: «این شَتَب (چپق) را از جیب من بیرون بیاور و آن را چاق کن. می خواهم بکشم». مأمور گفت: «تو عجب سید لوده ای هستی! می خواهیم تو را بکشیم، می گویی شَتَب را چاق کن!» آقاسیدرضی می گوید: «من کشته نمی شوم». شَتَبِ خود را پای چوبه دار کشید که دستور آمد وی را اعدام نکنند و تا همان مدتی که امیرالمؤمنین7 به او فرموده بود زندگی کرد.

سیدرضی در نجف با دختر مرحوم شیخ محمدحسین شیخ الائمه ازدواج کرد و حاصل این وصلت چهار پسر به نام های سیدمرتضی، سیداحمد، سیدنصرالله و سیدجواد شد که سه نفر اولی هر کدام از شخصیت های بارز و تأثیرگذار در حوزه نجف شدند (الوانساز، 1393ش، ج 3، ص 167).

سیدرضی در سال 1347 قمری در تبریز چشم از جهان فرو بست. پیکرش را به نجف منتقل کردند و در قبرستان وادی السلام به خاک سپردند (تهرانی، بی تا، ج 2، ص 784).

آیت الله سیدمرتضی مستنبط
سیدمرتضی، پسر بزرگ مرحوم سیدرضی و معروف به «مستنبط غروی تبریزی»، در سال 1319 قمری در تبریز یا روستای «کافی المک» دیده به جهان گشود. مقدمات علوم اسلامی را نزد پدر و سیدمحمود پیش نماز، که بعداً پدرخانمش شد، آموخت. او سپس به حوزه علمیه قم رفت و از درس خارج فقه و اصول حضرات آیات شیخ عبدالکریم حائری و سیدمحمد حجت کوه کمری بهره برد (الوانساز، 1393ش، ج3، ص 171)؛ آن گاه به حوزه علمیه نجف هجرت کرد و در آنجا نیز در درس خارج حضرات آیات میرزاحسین نایینی، سیدابوالحسن اصفهانی، آقاضیا عراقی و میرزاعلی فاضل ایروانی حاضر شد و به درجه اجتهاد نائل آمد. این عالم فاضل در حوزه نجف در ردیف استادان حکمت و فلسفه قرار داشت و به عنوان فقیه، اصولی و مفسر قرآن مطرح بود. بعد به تبریز بازگشت و در حوزه این شهر به تدریس و تربیت شاگردان ادامه داد و در مسجد «الدال و الذال» به اقامه جماعت پرداخت و به امور دینی و شرعی و اجتماعی مردم رسیدگی کرد (امینی، 1413ق، ج 3، ص 1200).

شاگردان فاضلی از حوزه درسی ایشان برخاستند، از جمله: سیدمهدی مرعشی نجفی، شیخ ابوذر بیدار، شیخ رضا مرندی، شیخ محمد حسین انزابی، میرزامحسن کوچه باغی، میرزا مصطفی سرابی، میرزاعمران علیزاده، میرزامحمود شتربانسی، شیخ حسین واعظ غیاثی، سیدمحمدعلی موسوی خلخالی، سیدمحسن موسوی تبریزی و. . . (الوانساز، 1393ش، ج 3، ص 172).

او مورد احترام علمای تبریز بود و جایگاهی ویژه در میان آنان داشت. او حکیمی متقی با اخلاقی نیکو و بیانی گیرا بود و علمی وسیع داشت؛ درِ خانه اش به روی همه از جمله اهل علم باز بود؛ روز های خاص هفته در منزل تدریس تفسیر و بحث حکمت منظومه داشت و فضلا می آمدند و بهره می گرفتند. وی در تدریس این دو رشته تبحر ویژه ای داشت. عصر جمعه ها در منزل جلسه روضه داشت و خودش منبر می رفت و همه را به فیض می رساند. از وجوه شرعی و سهم امام نیز استفاده نمی کرد. شوخ طبعی، دائم الذکری و اهتمام به نوافل و مستحبات از جمله ویژگی های این عالم سخت کوش بود (علیزاده، 1380ش، ج 2، ص 366 و 367).

تفسیر مواهب القران فی تفسیر القرآن از آثار علمی ارزشمند ایشان است که در سه جلد تدوین شده و جلد سوم آن شامل جزء سی ام است. شرکت سهامی چاپ کتاب آذربایجان یک جلد این اثر را در سال 1381 شمسی به چاپ رساند ولی جلد های بعدی به دلایل نامعلومی چاپ نشد (عقیقی بخشایشی، 1374ش، ج 1، ص 523). این روحانی محقق، کتابخانه ای در منزل داشت که مشتمل بر کتاب های نفیسی بود (امینی، 1413ق، ج 3، ص 1200).

سرانجام آیت الله سیدمرتضی مستنبط در پنجم جمادی الثانی سال 1391 قمری (6/5/1350) چشم از جهان فرو بست. نخست پیکرش در قبرستان محله «قره آغاج» تبریز به خاک سپرده شد. ولی بعد که این منطقه به علت طرح شهرداری تخریب شد، مقبره وی به قبرستان «وادی رحمت» انتقال یافت (الوانساز، 1393ش، ج 3، ص 173).

آیت الله سیداحمد مستنبط
وی در سال 1325 قمری در تبریز به دنیا آمد. او مقدمات و سطح علوم دینی را نزد پدر و استادان دیگر آموخت. در سال 1347 قمری به نجف هجرت کرد و در درس خارج فقه و اصول آیات عظام: میرزامحمدحسین نایینی، آقاضیا عراقی، میرزاعلی ایروانی و سیدابوالحسن اصفهانی حضور یافت. در طول اقامت خود در نجف همواره به تحقیق و تتبع در علوم و معارف اسلامی اشتغال داشت و هر روز صبح در حرم علوی نماز جماعت اقامه می کرد (امینی، 1413ق، ج 3، ص 1198).

سیداحمد در اخلاق و عرفان از شاگردان سیدعلی قاضی و سیدعبدالغفار مازندرانی به شمار می آمد و به زهد و تقوا و ورع شهره بود (رازی، 1370ش، ج 7، ص 287). او از مرحوم محدث قمی، صاحب مفاتیح الجنان، و شیخ آقابزرگ تهرانی، صاحب الذریعة، اجازه روایی داشت.

ره آورد یک عمر تلاش و تحقیق و تتبع این عالم فرزانه آثار ارزشمندی بدین شرح است:

1- القطرة من بحار مناقب النبی و العترة در دو جلد، عربی، چاپ نجف، 1378 قمری. این کتاب بعدها چندین بار در بیروت و ایران به دست ناشران مختلف تجدید چاپ شده است؛

2- المناسک و المدارک، عربی، چاپ نجف، 1380 قمری؛

3- البشارة و الزیارة یا الزیارة و البشارة، عربی، چاپ نجف، 1381 قمری؛

4- الرثاء و الاسی، عربی، چاپ نجف، 1381 قمری؛

5- العقاید الحقة فی الاصول الخمسة، عربی، چاپ نجف، 1384 قمری؛

6- منتخب خاتم الرسائل باحسن الوسائل، عربی، چاپ نجف، 1385 قمری.

7- ضیاء الصالحین و المجتهدین، عربی، چاپ نجف، بی تا؛

8- الاسی و الحزن یا الاسی الحسن در دو جلد، عربی؛

9- دلائل الحق در سه جلد؛

10- اوجز البیان فی شرح ارجوزة؛

11- المواعظ من کلمات المعصومین: ؛

12- الخلاف فی المسائل الخلافیة؛

13- ترجمة سبیل الصالحین و نهج السالکین سیدحسن صدر.

14- تعلیقة علی المکاسب؛

15- تقریرات دروس بعضی اساتید (امینی، 1413ق، ج 3، ص 1198؛ الوانساز، 1393ش، ج3، ص 168169؛ رازی، 1370ش، ج 7، ص 287).

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ عبدالحمید باقری بنابی که در مدت اقامت خود در نجف با این عالم متتبع و اخلاقی ارتباط داشته و از نزدیک شاهد فعالیت های علمی و سیر و سلوک ایشان بوده است، چنین اظهار می دارد:

ایشان در نجف اقامت داشت؛ در بالاسر حرم امیرالمومنین7 نماز صبح را به جماعت اقامه می کرد و بسیار اهل مطالعه و تحقیق و نگارش بود. یک کتاب تحت عنوان «القطرة» در فضائل اهل  بیت: نوشته که بسیار مفید است. البته در نجف اشرف با وجود آن همه عالم و فقیه بزرگ و مدرسان بلندآوازه، داشتن حوزه درسی مشخص و جاافتاده، کاری بسیار بزرگ و در عین حال خیلی مشکل بود. سیداحمد شب های جمعه به کربلا می رفت و با آن هیبت زیبا، پرصلابت و جذاب، با احساسات تمام، زیارتنامه می خواند و زائران را متحول می کرد و پیاده به کربلا می رفت. خیلی تمیز، اهل نزاکت و نظافت بود. از اعماق وجودش به تمام معنا، ولایت آل محمد؛ را عالمانه و عاشقانه قبول داشت. من در دوران اقامتم در نجف خیلی ایشان را می دیدم (بنابی، 1389ش، ص 90).

سرانجام پس از سال ها تلاش و تحقیق علمی، آیت الله سیداحمد مستنبط، روز 29 جمادی الثانی 1399 قمری برابر با 6 خرداد 1358 شمسی در نجف چشم از جهان فرو بست و پیکرش در صحن علوی، حجره 23، جنب مقبره برادرش به خاک سپرده شد (الوانساز، 1393ش، ج 3، ص 170).

آیت الله سیدنصرالله مستنبط
او به سال 1327 قمری در شهر تبریز دیده به جهان گشود. سیدنصرالله بخشی از مقدمات و سطح را نزد پدر آموخت و بخش دیگر را در محضر مرحوم میرزاعبدالعلی سرابی اهرابی تلمذ کرد. در سال 1350 قمری راهی حوزه علمیه قم شد و از درس خارج فقه و اصول مؤسس حوزه، آیت الله حائری یزدی و آیت الله سیدمحمد حجت کوه کمری استفاده های شایان برد؛ به گونه ای که مورد توجه و عنایت مرحوم حجت قرار گرفت. درس فلسفه را هم از محضر آیت الله شیخ محمدعلی شاه آبادی بهره گرفت (سبحانی، 1388ش، ج1، ص 603).

سیدنصرالله در سال 1353 قمری عزم هجرت به حوزه نجف کرد و در جوار امیر مؤمنان7 در درس خارج حضرات آیات: شیخ محمدحسین غروی اصفهانی، سیدابوالحسن اصفهانی و آقاضیا عراقی حضور جدی یافت و به درجه اجتهاد رسید؛ به طوری که دو استاد اخیر در اجازه نامه مکتوب خود از ایشان با تعبیر «صفوة المجتهدین» یاد کردند (رازی، 1370ش، ج3، ص 288). سپس حوزه درسی تشکیل داد و شاگردان بسیاری را تعلیم داد و تربیت کرد؛ چنان که صاحب گنجینه دانشمندان در سال 1363 قمری بخش خیارات مکاسب محرمه شیخ انصاری را در محضر ایشان تلمذ کرده است (همان، 1370ش، ج9، ص 326).

او در این باره چنین می نویسد:

در سال 1361 قمری مشرف به نجف اشرف شدم. از اول ورودم به قدری مورد عنایت و ضیافت مخصوص مولایم حضرت علی7 قرار گرفتم که اگر تمام ذرات وجودم زبان شود، نمی تواند شکر و سپاس آن مراحم را بگذارد؛ زیرا در اولین روز تشرفم خدمتشان عرضه داشتم: «وفدت علیک بغیر زاد». پس وسائل ماندن و مخارج یک سال اقامتم را یکجا عنایت فرمود و چون این لطف و مرحمت را دیدم، دیگر هرچه می خواستم و نیاز داشتم، عرض می کردم و محبت می فرمودند. یک شب از حضرتش استاد علمی و اخلاقی تقاضا کردم. پس به حجره مدرسه آمدم و حجره من در سر راه نبود، بلکه در گوشه و زاویه طبقه فوقانی قرار داشت و کسی از جلوی آن عبور نمی کرد، مگر آنکه مرا می خواست. پس در حجره خویش مشغول مطالعه مکاسب بودم. ناگاه دیدم سیدبزرگواری در حجره، پایین پای من نشسته است. فوراً از جا برخاسته و با خودم گفتم: «بی ادب فقه اهل  بیت: را مطالعه می کنی و در برابرشان پای خود را دراز می کنی». پس خواستم از آقا عذرخواهی کنم؛ [ولی] دیدم نیستند. بسیار وحشت زده شده و از حجره بیرون دویدم که این آقا چه شده است؟ من نه آمدن او را دیدم و نه رفتن او را ملتفت شدم. چطور از نظرم ناپدید شد؟ پس درحالی که سراپا غرق عرق شده بودم و موی بدنم برخاسته بود، به بام مدرسه که اشراف به حرم مولایم امیر مؤمنان علیه الصلاة والسلام داشت، رفتم و به او متوسل شدم تا حالم عادی شد و به حجره آمدم و خوابیدم و فردای آن شب که به درس مرحوم آیت الله اصفهانی حاضر می شدم، رفتم و پس از پایان درس به یکی از افاضل گفتم من استادی می خواهم که از او استفاده علمی و عملی و اخلاقی کنم. فوراً فرمود آن سیدی که می رود مناسب با خواسته تو است و به سیدی که به سوی صحن مطهر می رفت، اشاره کرد. من به سوی او به سرعت رفتم و در مقابل مقبره شیخنا الانصاری1 که ایستاده و فاتحه می خواند، به او رسیدم و وقتی جلو رفتم، دیدم آن سیدی است که دیشب در حجره من آمده بود. سلام کردم و خواسته خود را به او گفتم. فرمود ساعت هشت صبح فردا بیا مسجد هندی. دو نفر دیگر هستند. اگر بیان مرا پسندیدی، ادامه بده. پس ساعت موعود رفتم و آمدند و بحث و تحریر و تقریر درس مرحوم سید اصفهانی را شروع کردند. مسرور شدم و ادامه دادم. ایشان همین بزرگوار آقای مستنبط مترجم عزیزم بودند و اما آن دو نفر از فضلا و اوتاد حوزه نجف، مرحوم حاج سیدمحمدرضا قاضی طباطبائی تبریزی از شاگردان اخلاق مرحوم آقاسیدعلی قاضی، و حاج شیخ محمدجواد قدس بروجردی، داماد مرحوم آیت الله العظمی سیدعبدالهادی شیرازی بودند (همان، ج 9، ص 328 و 329).

او سال ها به تدریس خارج اشتغال داشت و از مفاخر حوزه نجف بود. آیت الله العظمی خویی به مقام علمی ایشان نظر داشت و گاهی به مزاح خطاب به ایشان می فرمود: «خودت را معطل نکن سید! دست از تدریس خارج بردار و فعلاً بیا در درس ما بنشین» (بنابی، 1389ش، ص 90). او همواره همراه و مصاحب آقای خویی بود و به دلیل احترام و عظمتی که در میان علمای نجف داشت از وی درخواست شد و او امامت جماعت مسجد بهبهانی را بر عهده گرفت (امینی، 1413ق، ج 3، ص 1198).

آیت الله مستنبط علاوه بر فقه و اصول و فلسفه، در اخلاق نیز شخصیت مورد قبول حوزه نجف به شمار می آمد و در این رشته از محضر اخلاقی  عرفانی مرحوم آقاسیدعلی آقا قاضی بهره ها برده بود (رازی، 1370ش، ج9، ص328). او پس از درگذشت برادرش، مرحوم آیت الله سیداحمد مستنبط، هر روز صبح ها در صحن بالاسر حرم امیرالمؤمنین، علی7 اقامه نماز جماعت می کرد و جمعیت زیادی از علما و مردم به وی اقتدا می کردند و این نماز از جمله نماز های پرشکوه حرم به شمار می آمد. گاهی نیز به جای آیت الله خویی، امامت مسجد خضرا را بر عهده می گرفت (الوانساز، 1393ش، ج3، ص175).

این عالم سخت کوش در کنار تدریس به تألیف کتب علمی نیز اهتمام ویژه ای داشت و آثار علمی متعددی از خود به یادگار گذاشت که فهرست آن به این ترتیب است:

1- اجتهاد و تقلید؛

2- قاعده تجاوز و فراغ؛

3- لباس مشکوک؛

4- التقیة؛

5- العدالة؛

6- رساله من ادرک؛

7- رساله ای در فروع علم اجمالی؛

8- رساله ای در لاضرر؛

9- رساله ای در تعاقب ایدی؛

10- معارف الاسلام در کلام؛

11- تقریرات درس آیت الله حائری در قم؛

12- تقریرات درس اصول و مکاسب آیت الله حجت در قم؛

13- تقریرات اصول و فقه آقاضیا عراقی در نجف؛

14- تقریرات درس آیت الله اصفهانی در نجف؛

15- شرح عروة الوثقی، چهار جلد، چاپ نجف؛

16- رساله توضیح المسائل، چاپ نجف (همان، 1393ش، ص 176؛ رازی، 1370ش، ج7، ص 288).

وی داماد بزرگ و مورد اعتماد آیت الله العظمی خویی بود. او از این وصلت یک دختر بیشتر نداشت که این دختر به عقد حجت الاسلام والمسلمین سیدجواد گلپایگانی، فرزند آیت الله العظمی سیدمحمدرضا گلپایگانی درآمد (رازی، 1370ش، ج9، ص 331). این همسر سرانجام در اوائل مرداد سال 1397 در قم درگذشت و در همین شهر، در جوار حرم حضرت معصومه3 به خاک سپرده شد.

سرانجام آیت الله سیدنصرالله مستنبط، پس از سال ها تأثیرگذاری در حوزه علمیه نجف، روز یکشنبه 18 ربیع الاول 1406 قمری برابر 10/9/1364 چشم از جهان فرو بست و در جوار حرم امیر مؤمنان7، جنب مقبره آیت الله خویی، در حجره شماره 31 صحن شریف علوی آرام گرفت (الوانساز، 1393ش، ج3، ص 176).

در پی درگذشت این عالم ربانی، حضرت امام خمینی طی تلگرامی درگذشت وی را به آیت الله گلپایگانی چنین تسلیت گفت:

درگذشت مرحوم حجت الاسلام و المسلمین آقای حاج سیدنصرالله مستنبط= موجب تأثر گردید. بدین وسیله این ضایعه مؤلمه را به جنابعالی و آقازاده محترم، جناب حجت الاسلام آقای سیدجواد گلپایگانی دامت توفیقاته تسلیت گفته، طول عمر و سلامت شما را از خداوند متعال مسئلت دارم (امام خمینی، 1378ش، ج19، ص 440).

به همین مناسبت آیت الله گلپایگانی هم بیانیه تسلیتی صادر کرد که مقام علمی و اخلاقی آن مرحوم از متن این بیانیه به خوبی استفاده می شود:

رحلت ناگهانی حضرت آیت الله آقای حاج سیدنصرالله مستنبط که از اعاظم فقها و مدرسین حوزه علمیه مقدسه نجف اشرف بوده اند، موجب تأثر و تأسف گردید. فقید سعید مثالی در علم و تقوا بود و تا روز ارتحال به لقاء الله در تربیت و تکمیل طلاب و فضلا به خدمات مذکور خود ادامه می داد. فقدان شخصیتی مانند ایشان، ضایعه ای جبران ناپذیر و بس بزرگ است. این مصیبت را به حضرت بقیة الله – ارواح العالمین له الفداء- و علمای اعلام و حوزه های علمیه، خصوصاً حوزه علمیه نجف اشرف و بیت علم و سیادت تسلیت عرض نموده و از خداوند متعال علوّ درجات آن فقید سعید، و صبر جمیل و اجر جزیل بازماندگان را مسئلت داریم (سبحانی، 1388ش، ج1، ص606).

فهرست منابع

امام خمینی (1378ش). صحیفه امام، مجموعه بیانات و. . . امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.

امینی، محمدهادی (1413ق). معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، بی جا، چاپ دوم.

الوانساز، محمد (1393ش). گلشن ابرار آذربایجان، قم، انتشارات پژوهشکده باقرالعلوم، چاپ اول.

تهرانی، آقابزرگ (1430ق). نقباء البشر فی القرن الرابع عشر (طبقات اعلام الشیعة)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

رازی، محمدشریف (1370ش). گنجینه دانشمندان، قم، چاپخانه امیر.

عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم (1374ش). مفاخر آذربایجان، تبریز، نشر آذربایجان، چاپ اول.

علیزاده، عمران (1380ش). شرح حالی از نامداران تاریخ، تبریز، ناشر: مؤلف، چاپ اول.

قلی زاده علیار، مصطفی و محمد باقری (1389ش). خاطرات حجت الاسلام و المسلمین شیخ عبدالحمید بنابی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول.