مجله  فرهنگ زیارت  بهار 1397، دوره 9، شماره 34 

اگر بخواهیم در طول تاریخ علم اسلامی، نشانه هایی از توجه عمیق و اصولی مسلمانان به علم و دانش آموزی را رصد کنیم، به نمونه ها و مصادیق متنوع و بسیاری خواهیم رسید که گوناگونی اماکن تدریس و استفاده مدرسان و علم آموزان از هر موقعیت مکانی حتی در ابتدایی ترین شکل آن، برای تعلیم و تعلم، از جمله آنهاست. آنجا که فضای حاکم بر شهری شیعه نشین همچون حله اجازة نشر و گسترش علوم اهل  بیت: را به طور آشکار نمی دهد و سلطه محافل رسمی و دولتی بر آموزش، بهانه ای است برای تضییق و اعمال خشونت از طرف حاکمیت، خانه های علما و اتاق های محدود و امن، بهترین جایگاه تدریس و انتقال معارف اصیل اسلامی به طالبان و حقیقت جویان است. البته مساجد و اماکن مقدس نیز در این عرصه جایگاه ویژه ای دارند و مجمع و مقصد مسلمانان برای مقاصد گوناگون از جمله یادگیری علوم دینی اند. حله تا قرن نهم هجری از نظر فعالیت های علمی و فرهنگی پررونق است و بارقه های بحث و تحقیق علمی در گوشه گوشه آن می درخشد.
نویسنده : الشمری، یوسف – رضایی، محمدمهدی
عمده حلقه های تدریس و تعلم در شهر حله، عبارت بوده از خانه علما و اماکن زیارتی و مساجد و ما تا پایان قرن نهم هجری، در منابع تاریخی و علمی مربوط به حله سراغ نداریم که به وجود یک مدرسه رسمی و حوزه معمول در این شهر اشاره شده باشد؛ جز مدرسه ای به نام «مدرسه زینبیه» که در بعضی یافته ها از آن یاد کرده اند. بنابراین مهم ترین مراکز فکری و حوزوی حله، مواردی است که در ادامه به معرفی آنها می پردازیم:

خانه علما
منزلگاه عالمان در طول تاریخ اسلامی، همواره یکی از محل های ثابت تدریس و مجمع حضور شیفتگان علم و دانش بوده است. این پدیده زاییده گذشت زمان و رسمی پیداشده در گذر تاریخ نیست؛ بلکه در همان آغاز نمونه هایی از آن وجود داشته و گزارش های تاریخی آن به ما رسیده است (طبری، بی تا، ج3، ص444). در زمان رسول خدا9 خانه ارقم بن ابی ارقم جایی بود که حضرت در آن اصول دین جدید را به مردم می آموخت. نشست های علمی و معرفتی نیز در منازل اصحاب برگزار می شد (ابن شبه، 1404ق، ج2، ص659).

تشکیل جلسات درس در خانه ها و اتاق ها به طائفه خاصی از مسلمانان منحصر نبود؛ بلکه همه طوائف اسلامی در میان خود به چنین شیوه ای عمل می کردند. شیعه امامیه که این روش تعلیم را می پسندید، آن را ادامه داد؛ چون احساس می کرد با چنین رویکردی می تواند افکار و عقاید خود را به بهترین شکل محافظت کند و آن را از دستبرد حاکمیت مسلط عصر خود، که می کوشید شیعیان را از جهت فکری و اعتقادی در تنگنا و تحت فشار بگذارد، دور نگه دارد (فیاض، 1392ق، ص86). این پایداری و استقامت، می طلبید که شیعیان فعالیت های علمی خود را از دید نظام سلطه پنهان کنند تا به باورهای حقشان آسیبی نرسد و این معارف و حقایق دست به دست منتقل شود و در اختیار نسل های آینده قرار گیرد.

نمونه هایی که ذکر می کنیم، در شمار برجسته ترین خانه های تعلیم و دانش گستری در حله بوده اند:

1- خانه شیخ احمد بن فهد احسائی حلی (م. 806ق): وی برای علم آموزی خود را از احسا به حله رساند و در خدمت علی بن متوج بحرانی کسب دانش کرد؛ ساکن حله شد و همانجا رخت از جهان بر بست و مدفون گردید (حرزالدین، 1391ق، ج1، ص79).

خانه شیخ احمد بن فهد در حله یکی از مراکز تفکر شیعی بود که حقیقت طلبانی از حله و بحرین به آن وارد می شدند و با کوله باری از معرفت و معنویت آن را ترک می گفتند. کسانی همچون شیخ ناصر بن احمد بن متوج بحرانی (859ق) و محمد بن ابی جمهور احسائی (898ق) و شیخ حسن مشهور به ابن مطوع جروانی احسائی، از جمله شاگردان این عالم بزرگوار بودند که در خانه وی، از او کسب فیض می کردند (بحرانی، 1414ق، ص67؛ حر عاملی، 1962م، ج2، ص21).

2- خانه شیخ احمد بن متوج بحرانی (م. 820ق): وی یکی از عالمان زبده حله به شمار می رفت و خانه اش محل دیدار و گردهمایی مردان فکر و اندیشه بود. بسیاری از دانشوران، تحت تعلیم او به مدارج بالای علمی رسیدند و به داشتن اجازه از او مفتخر شدند. در ادبیات عرب سرآمد بود و سفرهای علمی فراوان در کارنامه حیات فکری او ثبت و ضبط شده است و در رثای اهل بیت: نیز اشعاری دارد (افندی، 1403ق، ج1، ص45).

شیخ احمد بن فهد بن ادریس احسائی حلی (م. 806ق) از جمله کسانی است که شیخ متوج در خانه خود به او اجازه داد که بخش نخست کتابش، تلخیص التذکره را نقل و روایت کند (بحرانی، بی تا، ص178). همین شیخ احمد بن فهد و نیز فرزند عالم مورد بحث، شیخ ناصر بن احمد متوج (م. 859ق) و شیخ حسن بن مطوع جروانی احسائی و شیخ احمد بن محمد سبعی (م.  860ق) از شاگردان خانگی شیخ احمد بن متوج بحرانی بودند.

3- خانه شیخ علی بن حسن بن علاله حلی (زنده در: 822ق): از فقیهان و مجتهدان حله و از علمایی بود که شیخ محمد بن ابی جمهور احسائی در خانه اش، نزد وی فقه و حدیث آموخت (بحرانی، بی تا، ص182؛ افندی، 1403ق، ج4، ص199).

4- خانه شیخ محمد بن شجاع قطان حلی (م. 832ق) مجلسی4 درباره وی گفته است: «شیخ فاضل محقق» (مجلسی، بی تا، ج105، ص150). خانه اش مقصد علمی دانشجویانی بود که سیراب شدن از چشمه جوشان و زلال دانش وی، آنان را متوجه او می ساخت (افندی، 1403ق، ج4، ص82).

5- خانه شیخ عزالدین حسن بن محمد بن علی مهلبی (زنده در: 840ق): از خانه ای اصیل و ریشه دار، و از فقیهان بود که دو فضیلت علم و ادب را با هم داشت و شعرهای نیکو می سرود (افندی، 1403ق، ج1، ص325؛ یعقوبی، 1951م، ج1، ص131). در خانه اش در حلة سیفیه، تدریس می کرد و کتاب می نوشت. کتاب الانوار البدریة فی رد شبهة القدریة از اوست که به گفته افندی، تألیف آن را در روز شنبه، ششم جمادی الآخر سال 340 قمری در خانه خود به انجام رساند (افندی، 1403ق، ج1، ص181).

6- خانه شیخ حسن بن حسین بن مطر جزائری حلی (زنده در: 849ق): او که پژوهشگری برجسته، و از عالمان شهر حله در نیمه نخست قرن نهم هجری است، در خانه اش تدریس می کرد. شیخ حسن بن عبدالکریم فتال حلی، در خانه این شیخ محقق، نزد وی دانش آموخت (همانجا).

حلقه های درسی
از جمله مراکز علمی در حله، مجالسی و حلقه های تعلیم فراوانی بود که اندیشمندان حلی، بیرون از خانه خود، در مکان هایی خاص تشکیل می دادند؛ مکان هایی به صورت صحنی وسیع با غرفه هایی در اطراف. این حلقه های تدریس در حله به این صورت بود که استاد در جایی مخصوص می نشست و شاگردان پیرامون او حلقه وار قرار می گرفتند و اندک اندک، آن محل به «جلسه درس» فلان عالم شهرت می یافت (حرزالدین، 1391ق، ج1، ص64؛ وناس، 2006م، ص35).

برجسته ترین مجالس و حلقه های درسی در حله عبارت اند از:

1- جلسه درس شیخ علی بن محمد بن عبدالحمید نیلی (زنده در: 800ق): وی یکی از چهره های شاخص علمی بود که در اواخر قرن هشتم و اوائل قرن نهم در حله می زیسته و دو قرن را درک کرده است. شیخ احمد بن فهد حلی، کتاب شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام از محقق حلی را در جلسه درس وی بر او خوانده و در نهایت، اجازه روایت آن را از استاد خود دریافت کرده است (افندی، 1403ق، ج4، ص92). شیخ حسن بن سلیمان بن خالد حلی (زنده در: 802ق) نیز از شاگردان حلقه درس شیخ علی بن محمد نیلی است (خوانساری، 1411ق، ج4، ص334).

2- جلسه درس زین الدین علی بن حسن بن حسین استرآبادی (م. 837ق): او عالمی متقی و پارسا بود و مجلس درسش رونق ویژه ای داشت. یکی از حاضران حلقه تدریس او، شیخ حسن بن علی بن حسن حلی (زنده در: 833ق) است. شیخ زین الدین برای یکی از طلاب درس خود، دو اجازه مرقوم داشته که یکی مربوط به نقل بخش نخست کتاب رجال ابن داود است و دیگری به فاصله دو سال، اجازه نقل نیمه دوم آن کتاب که نشان می دهد این شاگرد که نامش معلوم نیست، مدتی طولانی در مجلس درس وی حاضر می شده و از شاگردان ثابت قدم او بوده است (افندی، 1403ق، ج3، ص412؛ بحرالعلوم، 1363ق، ج3، ص278).

3- جلسه درس شیخ علی بن دقماق حسینی حلی (زنده در: 840ق): او هم عالم و فقیه بود و هم شاعر و ادیب، و این واقعیتی است که توصیف «کحالة» درباره او، آن را مسلم می گرداند: «شیخ علی بن دقماق، ادیب بود و کتاب نزهة العشاق فی الادب از آثار اوست» (کحالة، بی تا، ج7، ص196).

قوام الدین عبدالله بن سیف الدین بن تائب شغرائی کتاب تحریر الاحکام الشرعیة را در جلسه درس بر وی خواند و در تاریخ 806 قمری از استاد خود اجازه نقل آن را دریافت کرد (اللجنة العلمیة فی مدرسة الامام الصادق7، 1420ق، ج9، ص163).

4- جلسه درس شیخ احمد بن فهد حلی (م. 841ق): مجلس درس شیخ احمد بن فهد، خود یک مدرسه جداگانه علمی بود و افراد بسیاری برای تحصیل معارف دینی و گرفتن اجازه به حلقه درسی وی می پیوستند و فارغ التحصیل می شدند. ابن فهد را به راستی باید یگانه پرچم دار حوزه علمیه حله در قرن نهم هجری دانست که شاگردان پرنشاطی را پیرامون خود گرد آورده بود و آنان را در پرتو چراغ پرنور دانش خود راه می نمود و به رشد و تعالی می رساند. از شاگردان حلقه علمی او، این نام ها پرآوازه اند: سیدمحمد نوربخش (م. 869ق)، سیدمحمد بن فلاح واسطی مشعشعی (م. 870ق)، شیخ عبدالسمیع بن فیاض اسدی حلی (م. 876ق) و علی بن هلال جزائری حلی (زنده در: 900ق).

شیخ ناصر بن متوج بحرانی، به دلیل خواندن کتاب قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام در جلسه درس ابن فهد حلی، از وی اجازه نقل دریافت کرد. در پایان این اجازه آمده است:

این کتاب را ایشان  که خداوند سایه اش را مستدام، و امثال او را بسیار گرداند  در جلسات متعدد برای من خواند و بحث و ضبط آن را به انجام رساند و آخرین جلسه یازدهم جمادی الآخر سال 838 قمری بود. کاتب: اضعف بندگان خدا، احمد بن محمد بن فهد عفا الله عنه (افندی، 1427ق، ص460).

دو اجازة دیگر نیز از ایشان در منابع نقل شده که در مجلس درس برای شاگردان خود نوشته است (همان، 1427ق، ص482؛ طباطبائی، 1416ق، ج2، ص84).

5- جلسه درس عبدالملک بن اسحاق قمی کاشانی (م. 851ق): او در کاشان متولد شد و حله را مسکن و مأوای خویش ساخت و در زمره زبده ترین عالمان آن دیار در آمد. در پایان اجازه نامه ای که برای شاگرد خود، زین الدین علی بن حسین بن حسن استرآبادی در سال 891 قمری نوشته، چنین آورده است:

زینت ملت و آیین علی  که خداوند عمر او و پدرش را طولانی گرداند  این کتاب را به قرائت و بحث و شرح و با کمال فهم و دقت، در چند جلسه نزد من آموخت و در 24 ماه محرم الحرام از سال 851 قمری آن را به پایان برد. کاتب: اضعف بندگان خدا، عبدالملک بن اسحاق (افندی، 1403ق، ج3، ص398).

6- جلسه درس سیدعلی بن حسن بن حسین سرابشنوی حلی (زنده در: 851ق): وی از بزرگان فقهای عصر خود بود. در مجلس تدریس او کتاب های متعددی خوانده و شرح و تحقیق می شده است. این را می توان از متن اجازه ای که برای شیخ فخرالدین علی بن نصرالله بهاءالدین طبری در سال 806 قمری پس از اتمام کتاب قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام نوشته است، به دست آورد؛ آنجا که می نویسد:

و اجازه دادم که وی این کتاب و دیگر تألیفات مؤلف و نیز مصنفات علمای گذشته  رضوان الله علیهم اجمعین  را که نزد من خوانده، برای هر که بخواهد، روایت و بازخوانی کند؛ چراکه وی شایستگی این کار را دارد (طباطبائی، 1416ق، ج2، ص142).

7- جلسه درس سیدمحمد بن جعفر ملحوس حسنی حلی (م. 879ق): او از گران ارج ترین علمای امامیه و از خانواده ای اصیل و اهل علم و فضل است که به سادات حسنی ساکن در حله نسب می رساند. محفل تدریس او، یک مرکز پرنشاط علمی بود. طالبان علم به او روی می آوردند و روزها و سال ها خوشه چین خرمن فکر و اندیشه پربار او بودند و در این جلسات، پس از اتمام کتاب های فقهی و روایی، از او اجازة نقل دریافت می کردند (همان، 1416ق، ج2، ص85).

8- جلسه درس سیداحمد بن علی حسینی جزائری حلی (م. 883ق): او از استادان اجازه حله بود و شیخ اجل، یوسف بن حسین بن أبی قطیفی در خلال نیمه دوم قرن نهم هجری (م.  890ق) کتاب الدروس الشرعیة شهید اول را نزد وی به اتمام رساند و مجاز به نقل و روایت آن شد (افندی، 1427ق، ص468).

9- جلسه درس شیخ یوسف بن حسن بن ابی قطیفی (زنده در: 891ق): او یکی از مشایخ اجازه بود و نامش در سلسله اجازات جای داشت و از تحصیل کردگان مکتب فاضل مقداد سیوری حلی به شمار می رفت (همان، 1427ق، ص467).

10- جلسه درس محمد بن ابی جمهور احسائی (ت 898ق): محفل گرم درس و بحث او شماری بسیار از طلاب علم را پیرامون وی گرد آورده بود؛ چندان که تعداد فراوانی از علما به دست او پرورش یافتند و در زمرة محدثان و ناقلان میراث اهل بیت: درآمدند. شیخ محمد بن صالح، مشهور به غروی حلی (م. 890ق) از کسانی است که توانست از محمد بن ابی جمهور احسائی اجازه نقل بگیرد و استادش در آخرین جلسه درس کتاب ارشاد الاذهان الی احکام الایمان برای وی نوشت:

بنده امیدوار به خداوند یکتا و بلندمرتبه، محمد بن صالح مشهور به غروی حلی، کتاب ارشاد الاذهان الی احکام الایمان را نزد من خوانده و بنده از آغاز تا پایان آن را از او شنیده ام و این خواندن و شنیدن، عالی و استوار بوده است. وی درخواست کرده اجازه دهم کتاب را از من روایت نماید. من خواسته اش را اجابت کردم و در نیمه ماه جمادی الاولی سال 898 قمری این اجازه را به رشته تحریر در آوردم. کاتب: فقیر درگاه الهی، محمد بن علی بن ابی جمهور احسائی (مجلسی، بی تا، ج105، ص5).

مساجد و زیارتگاه ها
مساجد از پرجلوه ترین جاهایی هستند که همواره در طول تاریخ تفکر اسلامی پیوند عمیق آنها با علم و جنبش های فکری، رشد و تعالی مسلمانان را در پی داشته است. در آغازین سال های اسلام، از مساجد برای گسترش تعالیم دین بهره برداری می شد؛ همچنان که اساسی ترین محل برای عبادت و اجتماعات عبادی نیز بود. رسول خدا9 اصحاب خود را در مسجد تعلیم می داد. از اُبی بن کعب نقل شده است که گفت: «روزی وارد مسجدالنبی شدم. دیدم مردی در حال قرآن خواندن است. گفتم: چه کسی به تو قرآن آموخته؟ گفت: رسول خدا9» (محمود، 1976م، ص32؛ ابن حنبل، 1414ق، ج1، ص419). همچنین از یکی دیگر از اصحاب نقل شده است: «در مسجد خدمت پیامبر9 رسیدم و گفتم: ای رسول خدا، آمده ام علم بیاموزم. فرمود: آفرین به تو که طالب علمی» (شهید ثانی، 1409ق، ص107).

این نمونه ها نشان می دهد که مسجد در تلقی مسلمانان، نخستین مدرسه و محل یادگیری معارف اسلامی بوده است. مسجد را معمولاً در مناسب ترین جای شهر و در وسط و دسترس عموم می ساختند و به عنوان مرکز عبادت و علم آموزی مورد استفاده قرار می دادند (خزعل، 2002م، ص229) و این از باب امتثال امر الهی بود که می فرماید:

(إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللهِ مَنْ آمَنَ بِاللهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَی الزَّکَاةَ)(توبه: 18)

مساجد خدا را تنها کسی حق تعمیر و آبادانی دارد که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد و نماز به پا دارد و زکات بدهد.

مساجد و اماکن مقدس و زیارتگاه ها در شهر حله از جهت تلاش های فکری و علمی، نسبت به دیگر مراکز کم اهمیت تر نبود. در منابع تاریخی، از بعضی از این مساجد، همچون «مسجد جامع» و «مسجد مشهدالشمس» حله که هر کدام جزو آثار بزرگ تمدنی و عمرانی شهر محسوب می شوند، نام برده شده است (هروی، 2002م، ص68) و نیز «مقام صاحب الزمان» و «جامع عبدالسمیع اسدی حلی» (طباطبائی، 1416ق، ج2، ص99). گفتنی است که دربارة «مقام صاحب الزمان» و «جامع عبدالسمیع بن فیاض» در منابع تاریخی مطالبی وجود دارد که از خلال آنها می توان به اهمیت این دو مکان شریف در مرکزیت فکری و علمی شهر حله از آغاز تا قرن نهم هجری پی برد و دانست که چگونه طی سالیان متمادی حلقه های درس و تعلیم در آنها برقرار بوده و دانشوران حلی چگونه تجربه های پرنشاط علمی خود را در قالب تعلیم و تعلم و صدور اجازات و نسخه برداری از کتب و تألیف و تصنیف در این دو مکان به نمایش می گذاشته اند.

اما درباره مساجد و اماکن مقدس دیگر مطالبی در منابع وجود ندارد که به معلوماتی در مورد فعالیت های فکری در آنها رهنمون شود و دست ما در این زمینه خالی است.

وجود اطلاعات تاریخی در باب «مقام صاحب الزمان» و «جامع الشیخ عبدالسمیع» چه بسا مرهون ظهور مکانی با نام «مدرسه زینبیه» در آغاز قرن نهم هجری، در منابع مربوط به شهر حله باشد و همچنان که خواهیم دید، این مدرسه در مقایسه با دیگر مکان ها، در جذب طلاب حله و خارج آن، قوی ترین مرکز بوده است.

1- مدرسه زینبیه، مجاور مقام صاحب الزمان/: تا قرن نهم، این مکان شاهد حرکت های جدی و مستمر علمی بوده و اطلاعات تاریخی دربارة آن، صورت روشنی از گذشته این مدرسه در اختیار ما می گذارد. افندی در تبیین جایگاه این مرکز فکری و فعالیت های آن می گوید:

در قریه فاره در نزدیکی زادگاه ابن ابی جمهور، یعنی احساء، کتاب هایی را دیدم به خط شریف ابن ابی جمهور که بعضی از آنِ خود وی بود و بعضی متعلق به دیگر علما؛ از جمله بخش اول و دوم کتاب شرح تهذیب الاصول از علامه سیدضیاء الدین بن اعرج حسینی از اساتید جلیل القدر شهید اول، محمد بن مکی عاملی. در پایان یکی از این نسخه ها نوشته بود: «این نسخه در حله سیفیه عراق در مدرسه مجاور با مقام صاحب الزمان در ماه صفر سال 883 قمری نگاشته شد» (افندی، 1427ق، ص210).

این سخن روشن می کند که مدرسه مقام صاحب الزمان/ مدرسه ای استوار و پرتکاپو و محل شکل گیری و تقویت کارهای متنوع علمی همچون نسخه برداری در حله و خارج آن به شمار می آمده است. در منابع نیامده که در حله مدرسه ای رسمی و دولتی وجود داشته یا نه. اما نام مدرسه صاحب الزمان/ در کتاب های تاریخ فراوان به چشم می خورد، بی آنکه به رسمی و مرتبط بودن آن با مؤسسات دولتی تصریح و حتی اشاره ای شده باشد و این نشان می دهد مدرسه مذکور، وابسته به دولت نبوده است. علت این امر هم روشن است. علمای حله، به خصوص عالمان امامیه، هیچ تمایلی نداشتند با مدارس تحت اشراف حکومت مرتبط شوند و رسماً جزو کارمندان دولتی در حیطه تعلیم و تعلم به شمار آیند. ازاین رو هیچ مدرسه دولتی در حله ثبت نشده است و چنان که می دانیم، مذاهب دیگر، غیر از مذهب امامیه، در تحولات گوناگون شهر حله جایگاه و نقش اساسی نداشته اند.

وجود اختلاف اساسی میان شیعه و دیگر مذاهب بر سر مسئله خلافت و امامت، و توصیه ائمه: به وجوب دور بودن شیعیان از اماکن و شهرهایی که از یاد و نام اهل  بیت: روی گردانند، سببی بود که شهر حله را دور از مرابطات دولتی و بر کنار از اعمال نفوذ آنان قرار می داد (فیاض، 1392ق، ص75). امام صادق7 فرموده است:

خداوند، سه مجلس و گردهم آمدن را دشمن می دارد و خشم خود را بر حاضران آن فرود می آورد: جلسه ای که کسی در آن فتوای دروغ دهد، جلسه ای که در آن نام دشمن ما تازه و بر زبان باشد و نام ما کهنه و ناخوشایند و جلسه ای که در آن مردم از ما بازداشته شوند و تو این را می دانی. در چنین جلساتی و با چنین کسانی مجالست نکنید (کلینی، 1365ق، ج2، ص378).

بی گمان مقاومات و جبهه گیری های فکری شیعه در دوره های مختلف تاریخی، عاملی مهم در روابط محدود و حساب شده جامعه شیعی با مخالفان و معاندان مکتب اهل بیت: است و موجب شده که شیعیان از هرگونه تأثیر و انفعال عقیدتی و ایمانی در برابر جریان های نامطلوب در امان باشند و هر روز بیش از پیش قوت گیرند.

از مدرسه مقام صاحب الزمان/ در کتاب ها به تعبیرها و نام های متفاوت یاد شده است. گاهی به آن «مدرسه شرعیه» گفته اند؛ مثل این متن که سخن از ابن فهد حلی و محل تدریس وی به میان آورده: «ابن فهد حلی احمد بن شمس الدین محمد بن فهد، جمال الدین حلی اسدی شیعی، در مدرسه شرعیه در حله سیفیه تدریس می کرد. . . »

(احمد بن فهد حلی، 1409ق، ص15). چه بسا این نام با توجه به تدریس علوم دینی و مذهبی امامیه در این مدرسه بر آن نهاده شده است.

«مدرسه زینبیه» نام دیگری است که بازهم در یادکرد از ابن فهد حلی به آن برمی خوریم. بحرالعلوم گوید: «جمال الدین احمد بن شمس الدین بن فهد اسدی حلی، در حله سیفیه زندگی داشت و در مدرسه زینبیه آن شهر طالب علمان را فقه و حدیث می آموخت» (بحرالعلوم، 1363ق، ج2، ص107).

«مدرسه زعیّه و زعنیه» نیز به آن گفته اند که در این میان، نام صحیح و معروف، «مدرسه زینبیه» است. آنچه این رأی را تقویت می کند، وجود نصوصی است که نشان می دهد عالمانی در همین مدرسه تحصیل کرده و فعالیت های متعدد فکری داشته اند.

علت این تعدد عنوان را شاید بتوان به اشتباهات نگارشی یا خطاهای چاپی مربوط دانست. محتمل است کسانی که از این مدرسه به «شرعیه» یاد کرده اند، در این باب اطلاعاتی داشته اند که اکنون در دسترس ما نیست؛ چه اینکه در گذشته معمولاً مصادر نقل قول ها ذکر نمی شده و به این کار اهمیت چندان نمی داده اند.

موضوع دیگری که باید در اینجا به آن اشاره کنیم، این است که هر چند به اعتقاد رایج، مدرسه زینبیه در قرن نهم هجری پایه گذاری شده است، متون تاریخی با تأکید، این مدرسه را با مدرسه مجاور مقام صاحب الزمان یکی می دانند و جز اختلاف در اسم، وجه تمایزی بین آنها قائل نیستند. سخن افندی شاهد روشنی در این باره است:

یادداشتی به خط محمد بن ابی جمهور احسائی بر کتاب تهذیب الاصول دیدم که در آخر آن آمده بود: «احمد بن علی بن ابراهیم بن جمهور احسائی، از قبیله شیبان. . . نوشته شده در: حله سیفیه در مدرسه زینبیه مجاور با مقام صاحب الزمان، در ماه صفر سال 883 قمری» (افندی، 1427ق، ص210).

درهای مدرسه زینبیه به روی تمام عالمان و شیفتگان دانش های دینی گشوده بود و حلقه های متعدد درس در آن برپا می شد و در روزهای معمول و مناسبات دینی که بزرگان و علما گردهم می آمدند و به هم می رسیدند، بازار مباحثه و تبادل آرای مربوط به مسائل دینی و مصالح عامه، در این مدرسه داغ می شد و گفت وگوها در موضوعات مناسبتی و جز آن، بین آنها بالا می گرفت. جناب شیخ خضر حبلرودی که برای زیارت اربعین امام حسین7 به کربلا می رود، هنگام عبور از حله سری هم به مدرسه زینبیه می زند و با یکی از مدرسان آن حوزه به نام شیخ محمد بن محمد بن نُفیع حلی که از دوستانش است، دیدار می کند و با او در موضوع زیارت اربعین به بحث و مناظره می نشیند و همین امر سبب تألیف کتابی به نام التوضیح الانوار به قلم شیخ خضر حبلرودی می شود. او خود در این باره گفته است:

چون در سال 839 قمری تصمیم به زیارت اربعین گرفتم و در میانه راه وارد مدرسه زینبیه شدم، دوست عزیز و بااخلاصم، محمد بن نُفیع از من خواست کتابی در موضوع زیارت اربعین تألیف کنم و. . . .

خوب است نکته ای هم در باب بنا و بازسازی این مدرسه نقل کنیم. کرکوش می گوید:

پس از آنکه رؤوف پاشا، «مرادالعزی» را به عنوان حاکم شهر حله منصوب کرد، وی در مدت مسئولیت خود در سال 1289 قمری مدرسه رشدیه را در ابتدای «سوق العرج» بازسازی کرد و رونق دوباره بخشید و این همان مدرسه زینبیه بود که به گمان بنده، از جمله مدارس و حوزه های علمی در آغاز نهضت فکری در حله، در قرون وسطا است (کرکوش، 1385ق، ج1، ص145).

2- مسجد شیخ عبدالسمیع بن فیاض اسدی حلی (م. 876ق): جز معلومات باارزشی که طباطبائی در موضوع این مسجد ارائه کرده (ر. ک: طباطبائی، 1416ق، ج2، ص98) در منابع تاریخی به هیچ مطلب و اشاره خاصی درباره مسجد دست نیافته ایم؛ همچنان که هیچ اشاره دقیقی هم وجود ندارد که معلوم کند این مسجد در چه منطقه ای از حله قرار داشته و سازنده آن دقیقاً چه کسی بوده است؟ آیا عبدالسمیع بن فیاض، شخصاً خود آن را بنا کرده یا کار متعلق به یکی از فرزندان اوست؛ فرزندانی همچون غیاث الدین بن فیاض که در نسخه برداری از بعضی کتب در همین مسجد نقش بارزی داشته، هرچند که تاریخ استنساخ این کتب به وسیله او، به سالیانی اندک پس از قرن نهم مربوط می شود؟

بر اساس گزارش ها استنساخ کتاب های فقهی و روایی از مهم ترین فعالیت های فکری در مسجد شیخ عبدالسمیع بوده است؛ از جمله استنساخ کتاب تذکرة الفقهاء علامه حلی به دست شیخ حامی بن بدر بن برکة بن صدقة بن شداد اسدی حلی که در پایان آن آمده است: «در روز دوشنبه هشتم ربیع الاول 905 قمری کار استنساخ کتاب در مسجد شیخ عبدالسمیع بن فیاض اسدی در حله به اتمام رسید». همچنین استنساخ کتاب الزکاة الی افعال الحج از مؤلفات علامه حلی در سال 917 قمری و کتاب دیگر او قواعد الاحکام و نیز کتاب تذکرة الفقهاء در سال 918 قمری به دست فرزند عبدالسمیع بن فیاض، انجام شد. (همانجا).

فهرست منابع

ابن حنبل، احمد بن محمد شیبانی (1414ق). المسند، تحقیق: عبدالله محمد الدرویش، بیروت، دار الفکر.

ابن شبه، ابوزید عمر النمیری (1410ق). تاریخ المدینة المنورة، تحقیق: محمد فهیم شلتوت، بیروت، مطبعة دار التراث.

ابن فهد حلی، احمد اسدی (1409ق). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، تحقیق: سیدمهدی رجائی، قم، مطبعة سیدالشهداء.

افندی، عبدالله اصفهانی (1403ق). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق: احمد حسینی، قم، مکتبة المرعشی.

(1427ق). الفوائد الطریفة، تحقیق: سیدمهدی رجائی، قم، مطبعه ستاره.

بحرانی، علی بن حسن بلادی (1414ق). انوار البدرین فی تراجم علماء القطیف والاحساء و البحرین، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات.

بحرانی، شیخ یوسف بن ابراهیم بن احمد (بی تا). لؤلؤة البحرین فی الاجازات و تراجم الحدیث، تحقیق و تعلیق: سیدصادق بحرالعلوم، نجف، مطبعة النعمان.

بحرالعلوم، سیدمحمدمهدی طباطبائی (1363ق). رجال السید بحرالعلوم المعروف ب‍الفوائد الرجایة، تحقیق: محمدصادق بحرالعلوم، طهران، مکتبة الصادق.

حرزالدین، محمد (1391ق). مراقد المعارف فی تعیین مراقد العلویین والصحابة والتابعین والرواة والعلماء والادباء والشعراء، تحقیق: محمدحسن حرزالدین، نجف، مطبعة الآداب.

حرعاملی، محمد بن حسن (1962م). امل الآمل فی علماء جبل عامل، تحقیق: احمد الحسینی، قم، مطبعة دار الکتاب الاسلامی.

خزعل، سهاد (2002م). المساجد و اثرها فی التعلیم، بغداد، مجلة دراسات تاریخیة.

خوانساری، محمدباقر موسوی اصفهانی (1411ق). روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، بیروت، الدار الاسلامیة.

شهید ثانی، زین الدین جبعی عاملی (1409ق). منیة المرید فی آداب المفید والمستفید، تحقیق: رضا مختاری، طهران، مکتبة الاعلام الاسلامی.

طباطبائی، سیدعبدالعزیز (1416ق). مکتبة العلامة الحلی، قم، مطبعة ستاره.

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (بی تا). تاریخ الامم والملوک، تحقیق: لجنة من العلماء الاجلاء، بیروت، موسسة العلمی.

فیاضی، عبدالله (1392ق). تاریخ الترابیة عند الامامیة واسلافهم بین عهدی الصادق والطوسی، بغداد، مطبعة اسعد.

کحالة، عمر رضا (بی تا). معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

کرکوش، یوسف (1385ق). تاریخ الحلة، نجف، المکتبة الحیدریة.

کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق (1365ق). الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، طهران، دار الکتب الاسلامیة.

اللجنة العلمیة فی مدرسة الامام الصادق7 (1420ق). موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف: جعفر سبحانی، بیروت، دار الاضواء.

مجلسی، محمدباقر (بی تا). بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

محمود، علی عبدالکریم (1976م). المسجد واشره فی المجتمع الاسلامی، قاهره، دار المعارف.

وناس، د. زمان عبید (2006م). ملامح الحرکة التعلیمیة فی الحلة منذ نشأتها حتی نهایة القرن الثامن للهجرة، حله، دار الصادق.

هروی، ابوالحسن علی بن ابی بکر (2002م). الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق: علی عمر، قاهره.

یعقوبی، محمدعلی (1951م). البابلیات، نجف، مطبعة الزهراء.