مجله  فرهنگ زیارت  زمستان 1397، دوره 10، شماره 37 

در واقعة عاشورا، حضور زنان بسیار پررنگ بود. در کاروان حسینی زنانی از بنی هاشم و دیگر قبایل، حضور داشتند؛ اگر چه غلبه با زنان بی هاشم بود و سرآمدان این گروه سرفراز، بزرگ زنانی از فرزندان امیر مؤمنان علیه السلام بودند که با صبر و تحمل و به جان خریدن مصائب و ناملایمات، ماندگاری اهداف و آرمان های قیام ابا عبدالله علیه السلام را رقم زدند و دسیسه و ریاکاری معاندان در سرپوش نهادن بر جنایت قتل نوادة رسول الله (ص) و اصحاب باکرامتش را ناکام گذاردند. از جمله این بانوان گران ارج، زینب صغرا، معروف به ام کلثوم، دخت امیر مؤمنان علیه السلام است که مورخان و روات به صراحت از حضورش در صحنه کربلا و نقش آفرینی او در رسوا کردن بنی امیه و بیدارگری افکار عمومی، یاد کرده اند. مقالة حاضر  که بخشی از جلد سوم کتاب الامام الحسین و اصحابه نوشتة علامه فضل علی قزوینی است  تحقیقی است در زندگی و زمانة زینب صغرا و کاوش و روشنگری در اختلافات روایی و تاریخی که در این باره بین خاصه و عامه وجود دارد.
نویسنده : قزوینی، شیخ فضل علی – رضایی، محمدمهدی
زینب صغرا
بنا بر اتفاق علمای خاصه و عامه، فاطمه (س) دخت مکرم رسول خدا (ص) دو دختر داشت: یکی زینب کبرا با کنیة «ام کلثوم کبرا» و دیگری زینب صغرا که به وی «ام کلثوم صغرا» می گفتند. زینب صغرا دو سال پس از جناب زینب کبرا به دنیا آمد و در سال وفات جدش، رسول خدا (ص) و مادرش، فاطمه زهرا (س) سه یا چهار سال داشت.
گویا یکی از این دو دختر را عمر به همسری گرفت و دیگری به نکاح عبدالله بن جعفر در آمد. اما آنچه در بعضی کتب آمده و به تبع، بعضی خاصه نیز گفته اند که عبدالله بن جعفر پس از درگشت همسرش زینب، و پس از مرگ عمر، با زینب زوجة او ازدواج کرد، یک اشتباه و از دروغ ها و خبرهای ساختگی ا ست. بلکه به تصریح علامه نقدی، این مسئله از ساخته های زبیر بن بکار است (نقدی، بی تا، ج1، ص79).

عجیب است که علامه شهرستانی در حاشیة کتاب نهضة الحسین گفته است:

امیر مؤمنان علیه السلام دو دختر به نام زینب و ملقب به «ام کلثوم» داشت. زینب کبرا همان است که در واقعة عاشورا حاضر بود و ابن عباس با عنوان «عقیلة بنی هاشم» از او یاد می کرد. فاطمه زهرا (س) وی را دو سال پس از تولد حسین علیه السلام به دنیا آورد و پس از وفات خواهرش زینب صغرا، در زمان خلافت عثمان یا معاویه، عبدالله بن جعفر او را به همسری گرفت. وی در کربلا، تکیه گاه اهل بیت امام حسین علیه السلام بود (شهرستانی، 1343ق، ص152).

علامه نقدی در شرح حال عبدالله بن جعفر به نقل از الاصابه و الاستیعاب گوید: «وی از شنیدن غنا ابایی نداشت». در این دو کتاب حکایتی در این باب نقل، و جزو مسلمات تلقی شده است. علامه نقدی پس از بیان این سخن می گوید:

به نظر بنده متهم کردن عبدالله بن جعفر به غنا و گرد آمدن شاعران نزد سکینه بنت الحسین و نقد و داوری اشعار از طرف وی و ماجرای طلاق دادن عبدالله بن جعفر، همسر زینب و اکثر حکایات بدگویانه و طعنه آمیز در حق بنی هاشم از روایات جعلی زبیر بن بکار است (نقدی، بی تا، ج1، ص79).

محدث قمی= پس از نقل کلام ابوالفرج اموی اصفهانی از زبیر بن بکار در موضوع ازدواج فاطمه بنت الحسین علیه السلام می گوید:

از گفتة ما معلوم شد که آنچه ابوالفرج اصفهانی مروانی از زبیر بن بکار  که به دشمنی با علوی ها و اولاد ائمه: مشهور است  ذکر کرده، هیچ مسلمانی به نقل آن راضی نیست؛ چه رسد که شیعه و از اهل ایمان باشد. البته چنین امری از این راوی که از نسل اموی ها و مروانی هاست، تعجب ندارد (قمی، 1429ق، ص611).

محمد بن طلحة شافعی نیز به تبع ابوالفرج، در کتاب مطالب السؤول سخن زبیر بن بکار را آورده است که می گوید:

ام کلثوم با عمر بن خطاب ازدواج کرد و دو فرزند برای او آورد و چون عمر کشته شد، به همسری عون بن جعفر درآمد؛ اما بچه دار نشد. او پس از مرگ عون، همسر محمد بن جعفر شد و برایش فرزندی زاد و آن گاه پس از محمد بن جعفر، عبدالله بن جعفر، پس از مرگ زینب دیگر، با او ازدواج کرد و فرزند یافت. زینب در همسری عبدالله از دنیا رفت (شافعی، 1999م، ص47).

فساد این سخن بسیار روشن است؛ چون با همة تواریخی که خاصه و عامه نوشته اند و با روایات ایشان در تضاد است. همچنین وجود زبیر بن بکار در آغاز سند این روایت، دروغ بودن آن را از جهات مختلف اثبات می کند. بی شک جعل چنین روایاتی و نقل آنها در کتب ایشان، تنها به دلیل دشمنی آنها با اهل بیت: و پیروان آنان بوده است.

حاصل آنکه مسلّماً یکی از این دو زینب همسر عبدالله بن جعفر، و دیگری همسر عمر بوده است. اختلاف در این است که همسر عمر، زینب کبرا بوده یا زینب صغرا.

سخنان مورخان و محدثان عامه در این باره آشفته و ناهماهنگ است. بعضی از علمای شیعه نیز از سر غفلت و بی فکری همان حرف ها را تکرار کرده اند. ابن حجر در الصواعق المحرقه روایت بیهقی را ذکر کرده که وقتی عمر گفت: «دوست دارم با رسول خدا (ص) پیوند سببی و نسبی داشته باشم»، امام علی علیه السلام به امام حسن و امام حسین علیه السلام فرمود: «عمویتان را همسر دهید». آن دو گفتند: «منظور او زنی از جملة زنان است که خود اختیاردار خویش است» (هیتمی، 1385ق، ص187). این روایت صراحت دارد که زینبِ مورد نظر عمر، دختر بزرگ امیر مؤمنان علیه السلام بوده است.

ابن حجر آن گاه روایت دیگری به این مضمون نقل می کند:

عمر روی منبر رفت و. . . علی به زینب گفت که خود را بیاراید. پس او را نزد عمر فرستاد. عمر با دیدن زینب به سویش رفت و او را بوسید و برایش دعا کرد. . . ؛ چون زینب برخاست، عمر ساق پایش را گرفت. . . .

این بوسیدن و در آغوش گرفتن و. . . ، از سر تکریم و احترام بوده است؛ چون زینب با وجود کمی سن، به حدّ میل زنانه نرسیده بود که حرام باشد. اگر او کم سن و سال نبود، پدرش وی را نزد عمر نمی فرستاد (همان).

بی تردید این عذرآوری در صورتی که ازدواج در سال هفدهم هجرت واقع شده باشد، هیچ سودی ندارد؛ چه مورد ازدواج زینب کبرا باشد و چه زینب صغرا.

بنا بر آنچه از تواریخ و روایات ایشان برمی آید، باید زینب کبرا را همسر عمر بدانیم؛ هرچند که مشهور در سخنان علمای عامه، زینب صغرا است و این راهی است برای حفظ شئون خلافت و توجیه رفتارهای زنندة عمر.

بعضی علمای ما نیز، این روایات را پذیرفته و نقل کرده اند و ملتزم شده اند که همسر عبدالله بن جعفر، زینب کبرا بوده است و این علاوه بر اینکه خلاف تحقیق و صریح تواریخ و بعضی روایات فریقین است، با عرف و عادت نیز نمی سازد؛ چون در تاریخ آمده است که وقتی عمر از زینب خواستگاری کرد، امام علی علیه السلام به وی فرمود: «من او را برای فرزند برادرم عبدالله بن جعفر در نظر گرفته ام» (ابن حجر عسقلانی، 1328، ج8، ص465).

بنابراین باید ازدواج زینب با عمر را پیش از ازدواج عبدالله بن جعفر با زینب دانست. در نتیجه ازدواج زینب صغرا پیش از زینب کبرا بوده است و این برخلاف عرف و عادت، از گذشته تا به امروز است. پس تحقیقاً باید گفت که همسر عبدالله بن جعفر، زینب صغرا بوده است.

بعضی مصائب ام کلثوم
زینب صغرا در شرافت و بزرگواری و تربیت و علم و بردباری و فضائل و عظمت ها و شناخت الهی و انقطاع الی الله و زهدورزی و قناعت و عبادت و تحمل مصائب و تسلیم بودن در برابر امر خداوند و فصاحت و بلاغت و دیگر صفات پسندیده و اخلاق کریمانه، همچون خواهرش زینب کبرا بود و چرا چنین نباشد، درحالی که در دامان یک مادر پرورش یافتند و در خانه نبوت و تحت تربیت ولایت رشد و تعالی پیدا کردند. ما در اثبات این مطالب به برهان و ذکر روایت نیاز نداریم و تنها از باب تیمن و تبرک، بعضی روایات وارد شده در فضایل وی و خواهر والامرتبه اش(س) را در اینجا یادآور می شویم:

1- در ینابیع المودة شیخ سلیمان حنفی در باب پنجاه و هشتم آمده است:

ابوالشیخ ابن حبان در کتاب التنبیه الکبیر، و نیز حافظ جمال الدین محمد بن یوسف زرندی مدنی در کتاب درر السمطین، از ربیعة السعدی نقل کرده اند که گفت: نزد حذیفه رفتم و مطالبی از او پرسیدم. گفت: سخنانم را بشنو و خوب به خاطر بسپار و به گوش مردمان برسان. من رسول خدا (ص) را دیدم و با گوش خودم شنیدم. روزی حسین بن علی علیه السلام وارد مسجد شد و از منبر بالا رفت. پیامبر (ص) او را بر شانه گرفت و گفت: «مردم، این حسین بهترین پدربزرگ و مادربزرگ را دارد.

جدش رسول خدا سرآمد فرزندان آدم است و جده اش خدیجه، که از همه کس در ایمان سبقت گرفت. این حسین از جهت خاله و دایی نیز برترین است. دایی اش قاسم و عبدالله و ابراهیم، و خاله اش زینب و رقیه و ام کلثوم است. این حسین بهترین مردم از جهت عمو و عمه است. عمویش حمزه و جعفر و عقیل، و عمه اش ام هانی است. این حسین بهترین پدر و مادر و برادر و خواهر را دارد. پدرش علی، مادرش فاطمه، برادرش حسن و خواهرش زینب و رقیه است». پس حسین را پایین آورد و کنار خود نشاند و فرمود: «ای مردم، این حسین، جد و جده اش در بهشت اند؛ خاله ها و دایی هایش در بهشت، عموها و عمه هایش در بهشت، پدرش در بهشت، مادرش در بهشت، برادرش در بهشت و خواهرانش در بهشت اند. ای مردم، آنچه به حسین بن علی علیه السلام عطا شده به هیچ یک از فرزندان پیامبران گذشته، جز یوسف بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم، داده نشده است. ای مردم، فضل و شرافت و بلندمرتبگی و ولایت از آن رسول خدا و فرزندان اوست. اباطیل و یاوه گویی ها شما را از راه به در نبرد» (قندوزی، بی تا، ج2، ص380).

بعضی همچون صاحب عمدة الطالب از این روایت استفاده کرده اند که ام کلثوم صغرا دو اسم داشته است: رقیه و زینب، و این، نظائر فراوان دارد؛ به خصوص در فرزندان خاندان پیامبر (ص)-

2- در بحار الانوار، از معانی الاخبار، از برقی، از پدرش، از ابن ابی عمیر، از جمیل بن صالح، از محمد بن مروان نقل کرده است که گفت:

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا این سخن رسول خدا (ص) است که «فاطمه خود را پاک و مطهر نگاه داشت و خداوند نسلش را از آتش برکنار داشت»؟ فرمود: «آری. منظور ایشان از نسل، حسن و حسین و زینب و ام کلثوم بوده است» (مجلسی، 1403ق، ج49، ص217).

3- در بحارالانوار از ابن الولید، از صفار، از ابن معروف، از ابن مهزیار، از وشاء، از محمد بن قاسم بن مفضل، از حماد بن عنان نقل شده است که گفت:

از امام صادق علیه السلام پرسیدم: معنای این سخن رسول خدا (ص) چیست که فرمود: «فاطمه خود را پاک و مطهر نگاه داشت و خداوند آتش را بر فرزندانش حرام کرد»؟ فرمود: «آزدشدگان از آتش، فرزندان بی واسطة فاطمه، یعنی حسن و حسین و زینب و ام کلثوم اند» (همان، ج43، ص231).

همچنین در بحارالانوار از مناقب و تاریخ بغداد و کتاب سمعانی و اربعین مؤذن و مناقب فاطمه از ابن شاهین به اِسنادشان از حذیفه و ابن مسعود نقل شده است:

پیامبر (ص) فرمود: «فاطمه خود را پاک و مطهر نگاه داشت و خداوند ذریه اش را از آتش ایمن گرداند». ابن منده گوید: «این روایت، ویژه حسن و حسین است» و گفته شده که منظور، فرزندان بی واسطة فاطمه است.

ابن حجر در الصواعق و تمام و طبرانی و بزار و ابونعیم روایت کرده اند که رسول خدا (ص) فرمود: «فاطمه خویش را پاک و مطهر نگاه داشت و خداوند آتش را بر فرزندانش حرام ساخت». و در روایتی آمده است: «خداوند او و فرزندانش را از آتش ایمن گرداند». (همان، ص232).

این سخن پیامبر (ص) دربارة فاطمه (س) که فرمود: «خداوند آتشی را بر فرزندانش حرام گردانید»، شاید از روایات متواتر باشد که خاصه و عامه در کتاب ها و صحاح خود آن را نقل کرده اند. قدر متیقن از فرزندان  که در احادیث خاصه به آنها اشاره شده است  حسن و حسین و زینب و ام کلثوم اند.

همچنین اینکه حضرت فرمود: «خود را پاک نگاه داشت»، یعنی خود را از فساد و آلودگی حفظ کرد؛ همچنان که در تفسیر مجمع البیان در معنای آیة {وَ مَرْیَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها} (تحریم: 12) می خوانیم: «یعنی مریم دختر عمران خود را از ناپاکی و فساد برحذر می داشت و طهارت پیشه کرده بود». سخن اهل لغت نیز این معنا را تأیید می کند و دال بر آن است. در قاموس آمده است: «فرج همان عورت انسان است و بر پیش و پس اطلاق می شود» و عورت به تصریح لغت شناسان، نقص و عیب را گویند. پس معنای روایت این می شود که فاطمه خود را از نقص و کاستی و فساد محفوظ داشته بود و از آنجا که فساد در اصطلاح قرآن و روایات، هر گناهی را شامل می شود که ممکن است شخص مرتکب شود، منظور این است که فاطمه زهرا (س) از هر معصیتی روی گردان بود و به پاداش این خویشتن داری، خداوند او و ذریه اش را از آتش در امان داشت.

ماجراها و حوادث زندگی
ام کلثوم در مصائب و رنج های زندگی، با خواهرش زینب همراه بود و سختی هایی به او رسید که اگر بر کوه ها وارد می شد، از هم می گسیختند و نابود می شدند. اما این بانو در همه حال صبور و تسلیم مقدرات الهی بود.

ایشان نخستین مصیبت را در سه سالگی و با رحلت جانسوز جدش رسول خدا (ص) و بلاهایی که پس از آن بر سر خاندان وی آمد، تجربه کرد. آن گاه شهادت مادرش فاطمه (س) و حوادث ناگفتنی آن روزگار تیره و تار پیش آمد. مسمومیت و شهادت برادرش حسن علیه السلام و دیدن تکه های جگر وی در تشت و تیرباران شدن جنازه آن حضرت، واقعة تلخ و کشندة دیگری بود که روح لطیف ایشان را به سختی آزرد.

اما از همة صحنه ها دهشت انگیزتر، واقعه کربلا و مشاهدة قتل برادرش امام حسین علیه السلام و دیگر اهل بیت و کشته شدن بزرگان شیعه بود. آن گاه بردبارنه ناگواری های بسیاری را تحمل کرد: هجوم دشمنان به خیمه ها و غارت و اسارت و اهانت و ضرب و شتم دختران خاندان نبوت و بازماندگان رسالت، و سرپرستی یتیمان و اطفال و زنان. آن گاه پا به پای کاروان اسیران، مسیر کربلا تا کوفه، و از آنجا تا شام را طی کردن، درحالی که منزل به منزل و مجلس به مجلس ایشان را می بردند و می گرداندند و دیگر مصیبت هایی که زبان به گفتنشان نمی چرخد.

از آنجا که ام کلثوم بسیار به خواهرش زینب احترام می گذاشت و در برابرش متواضع بود، موقعیت او در حوادث کربلا با دیگر زنان یکی بوده و نقش خاصی در آن ایام از وی دیده و روایت نشده است.

در بعضی مقاتل، سخنان و کلماتی به ایشان نسبت داده شده است که معلوم نیست از اوست یا از خواهر بزرگش. اما قرائن نشان می دهد که بیشتر آن سخنان از زینب کبرا بوده است.

در بعضی کتب، به خصوص دربارة ایشان به اموری تصریح شده است که جای شک و تردید در آنها نیست؛ از جمله خطبة معروفی که آن حضرت در روز ورود اسیران به کوفه ایراد کرد و محدثان و تاریخ نویسانی همچون ابن نما در مثیر الاحزان، سید بن طاووس در اللهوف، مجلسی در بحار الانوار، اسفراینی در مقتل و. . . آن را پس از خطبة زینب کبرا یادآور شده اند.

ما در اینجا این خطبه را که کوتاه اما پرمحتوا، دردمندانه و آگاهی بخش است، از لهوف سید بن طاووس نقل می کنیم:

ام کلثوم، دخت علی بن ابی طالب علیه السلام، در آن روز از پس حجاب، سخنرانی کرد و با صدای بلند گریست و گفت: ای کوفیان، بدا به حال شما! از چه رو حسین را تنها گذاشتید و اموالش را به غارت بردید و زنانش را اسیر کردید و آن بلای فجیع را بر سرش آوردید. خدایتان نابود کند و به جهنم در آیید!

وإنّی لَأبکی فی حیاتی علی اخی عَلَی خیر مَن بعدالنبی سَیُولَدُ

بدمعٍ عزیزٍ مستهلٍّ مُکَفکَفٍ علی الخدِّ منّی دائماً لیس یَجمّدُ

و من تا زنده ام می گریم، بر بهترین کسی که پس از پیامبر زاده شد

با اشکی فراوان و جاری که مدام بر گونه هایم فرو می ریزد و خشک نمی شود

راوی گوید: مردم به ضجه و فریاد گریستند و شیون کردند و زنان مو پریشان کردند و خاک بر سر ریختند و صورت خراشیدند و بر سر و روی کوفتند و واویلا و وامصیبتا سر دادند. مردان نیز گریان شدند و موی صورت کندند و در هیچ روزی مانند آن روز، چنان گریه و گریه کنندگانی دیده نشد (ابن طاووس، 1425ق، ص198).

رحلت و بارگاه
تاکنون دربارة تاریخ و چگونگی وفات زینب صغرا نظری درست و تحقیقی ابراز نشده است. البته بعضی معاصران و نزدیکان به عصر زندگی وی در کیفیت و تاریخ وفات او مطالبی گفته اند که بسیاری از آنها قطعاً دروغ و غیر واقعی است.

در کتب گذشتگان  چه خاصه و چه عامه  آرایی که انسان درباره آنها آسوده خاطر باشد و بتواند به آنها اعتماد کند، دیده نمی شود. علمای عامه، به ویژه متأخرین، کتاب هایی درباره زندگی زینب (س) تألیف کرده اند که خوانندة دقیق و متأمل از خواندن آنها نیک در می یابد که تنها هدف از نگارش آنها رد کردن شیعه و اثبات این مطلب است که قبر ایشان در مصر قرار دارد. متأسفانه بعضی مؤلفان متأخر شیعه نیز، بی تحقیق و اندیشه، همان حرف ها را تکرار کرده اند. بحث در این مورد و نفی و اثبات آنچه گفته شده، چندان به کار ما نمی آید؛ چه اینکه جماعتی از محققان و مؤلفان عامه تصریح کرده اند که زینب را دو قبر است: یکی در شام که شیعه بدان معتقد است و دیگری در مصر که نظر عامه است. اما از علامه نقدی تعجب است که با وجود اطلاعات تاریخی بسیار و تحقیقات گسترده، در موضوع رفتن زینب (س) به شام و درگذشت وی، به مذهب عامه گرویده و با آنان همداستان شده است. خوب است کلام وی را با وجود اینکه طولانی است، بیاوریم تا مخالفتش با متن تواریخ خاصه و عامه روشن گردد:

بنابر نقل مؤلف کتاب السیده زینب، نسب شناس معروف «عبیدلی» در اخبار الزینبات گوید: زینب کبرا پس از بازگشت به مدینه شروع کرد به شوراندن مردم علیه یزید بن معاویه. عمر بن اشدق ترسید که کار از دستش بیرون رود. ازاین رو در نامه ای موضوع را با یزید در میان گذاشت. نامه ای از یزید به دست عمر رسید که باید رابطة زینب را با مردم قطع کند. والی مدینه دستور داد از مدینه به هر جا که می خواهد برود. زینب اِبا کرد و گفت: «خداوند خود می داند که چه بر سر ما آمده است. بهترین افراد ما کشته شدند و بازماندگان همچون گوسفندان به این سو و آن سو رانده شدند. به خدا سوگند بیرون نخواهم رفت، اگرچه خونمان را بریزند». زینب دختر عقیل به وی گفت: «دختر عمو، خداوند به وعده اش دربارة ما وفا کرده و هر زمینی را که بخواهیم، در اختیارمان گذاشته است. پس خوشحال باش که خداوند ظالمان را کیفر خواهد کرد. آیا می خواهی بار دیگر خوار و ذلیل شویم. به شهر و سرزمینی امن کوچ کن و آسوده خاطر باش».

آن گاه زنان بنی هاشم نزد وی آمدند و با کلامی خوش با وی سخن گفتند. پس مصر را انتخاب کرد و با فاطمه و سکینه، دختران حسین علیه السلام، راهی آنجا شد و در اواخر ماه ذی حجه به مصر درآمد. والی مصر، سلمة بن مخلد انصاری، با عده ای به پیشواز آنان آمدند و او را در خانه ای در الحمراء منزل دادند. زینب یازده ماه و پانزده روز در این خانه بود در شام یکشنبه پانزدهم ماه رجب از سال 62 قمری از دنیا رفت و در حمراء القصوی، کنار باغ های عبدالله بن عبدالرحمن بن عوف زهری، در اتاق شخصی اش به خاک سپرده شد.

ناشر کتاب الزینبیات در پاورقی، در موافقت با این نظر، از ابن عساکر در تاریخ کبیرش، و مورخ ابن طولون دمشقی در الرسالة الزبنبیه مطالبی نقل کرده است. همچنین در کتاب لواقح الانوار شعرانی، اسعاف الراغبین شیخ محمد صبّان، نور الابصار شبلنجی، الاتحاف شبراوی، مشارق الانوار شیخ حسن العدوی به نقل از الانوار القدسیة شعرانی و الطبقات علامه مناوی و الرسالة الزینبیه جلال الدین سیوطی و علی مسلسل عاشوراء علامه اجهوری سخنانی موافق آنچه عبیدلی گفته، وجود دارد.

مؤلف کتاب السیده زینب گوید: یک سال پس از وفات زینب، در روز رحلتش، اکثر مردم مصر با حضور فقیهان و قاریان و. . . بر سر مراز وی گرد آمدند و به رسم معهود خود، مراسمی بزرگ در تجلیل از او بر پا کردند و این تکریم سالانه، تا اکنون باقی مانده و هر سال برگزار می شود. . . . در این روز، شمار کثیری از عالمان و اولیا و فضلا، قبر زینب را زیارت می کنند و این عادت، تا به امروز در میان اهل سنت جاری و معمول است. (قرشی، 1420ق، ص329).

اینکه علمای عامه از زینب به «کبرا» تعبیر می کنند  همچنان که اشاره شد  در واقع برای حفظ این اصل است که عمر با زینب صغرا ازدواج کرده تا بدین وسیله ایرادهایی که بر رفتار ناهنجار عمر در رابطه با زینب وارد شده، منتقی گردد. اما گفتیم این حرف ها و توجیهات از اساس باطل است و ارزش تاریخی ندارد.

ناگفته نماند که آنچه عبیدلی و دیگر مورخان و راویان موثق ایشان نقل کرده اند، با همة تواریخ معتبر و مورد اعتماد، از جهات مختلف ناسازگار است و آن که اندکی با تاریخ آشناست، ضعف و بی اعتباری این مطلب را به خوبی در می یابد.

ایرادات مختلفی بر این قول عبیدلی وارد است؛ از جمله یکی اینکه بنا بر تصریح تاریخ خود عامه، زینب صغرا در روز یکشنبه پانزدهم رجب سال 62 قمری رحلت کرده است. از طرفی تاریخ ورود او به مصر را اواخر ذی حجه سال 61 قمری گفته اند و دانستیم که طبق آنچه اکثر محدثان و مورخان گفته اند، واقعه عاشورا در سال 61 قمری رخ داده است. حال جز با تکلف و توجیهات بعید نمی توان این دو قول را جمع کرد و با هم سازگارشان نمود.

ایراد دوم اینکه: به تصریح مورخان خاصه و عامه، قیام عبدالله بن زبیر پیش از بازگشت اهل بیت به مدینه بوده است. زبیر با شایع شدن خبر حادثة کربلا در مدینه و مکه، علم قیام برافراشت و مردم را به خود دعوت کرد و مدینه و دیگر شهرهای حجاز علیه اموی ها دگرگون شدند و این، در سال 61 قمری، پیش از رسیدن علی بن حسین علیه السلام به مدینه بود. به دنبال این ماجرا، مردم مدینه بیعت با یزید را شکستند و از خلافت برکنارش نمودند و با عبدالله بن حنظله و غسیل الملائکه بیعت کردند. در مکه نیز مردم با ابن زبیر بیعت کردند.

ایراد سوم اینکه: یزید در سال 61 قمری عمرو بن سعید اشدق را از ولایت مکه و مدینه و دیگر مناطق حجاز برکنار کرده و ولید بن عتبه را به جای او نشانده بود. طبری می گوید: «یزید، عمرو بن سعید بن عاص را در آغاز ذی الحجه سال 61 قمری عزل کرد و ولید بن عتبه را والی گرداند و او در سال 61 قمری امیرالحاج بود» (نقدی، بی تا، ج1، ص79).

سیره نویسان در این مطلب اختلافی ندارند که سلمة بن مخلد انصاری، والی مصر، در سال 61 قمری از دنیا رفت. همة اینها با اینکه بگوییم واقعه کربلا در سال 61 قمری اتفاق افتاده و در همان سال زینب صغرا وارد مصر شده است، منافات دارد. این مطلب حتی با قول به وقوع حادثة عاشورا در سال 60 قمری نیز سازگار نیست؛ مگر با تکلّف بسیار.

این سخن که گفته اند زینب مردم را علیه یزید شوراند و به مخالفت با او برانگیخت نیز، نادرست است؛ زیرا امام علی بن حسین علیه السلام  به تصریح مورخان  پس از بازگشت به مدینه، از مردم دوری گزید و کسانی را که خواستند با او بیعت کنند، نپذیرفت و در مکاتبه با یزید، به او نوشت که سر جنگ ندارد و او و خاندانش قصد ندارند قیام کنند؛ بنابراین از عبدالله بن حنظله و ابن زبیر کناره جست و با همراهانش به بوستانی اطراف مدینه رفت. در روایتی آمده است که حضرت علیه السلام به طائف رفت؛ همچنین گویند که به ینبع رفت. این همه ازآن رو بود که آن حضرت در قیام ها مداخله نکرد و قصد نداشت موضع بگیرد.

حتی وقتی مروان بن حکم خواست به شام برود، همسرش عایشه، دختر عثمان بن عفان، و دیگر زنان قومش را نزد علی بن حسین علیه السلام فرستاد تا از فتنه و قتل و اسارت در امان بمانند. امام نیز آنان را پناه داد و حفظ کرد. حتی وقتی یزید، مسلم بن عقبه را به مدینه گسیل داشت، توصیه کرد که به علی بن حسین علیه السلام آسیب نرساند و شأن و حرمت و مقام او را ملاحظه کند.

با این همه چگونه می توان پذیرفت که صدیقه [زینب] (س) با امام سجاد علیه السلام از در ناسازگاری درآمده و مردم را علیه یزید شورانده باشد؛ درحالی که تاریخ خلاف این را می گوید.

تمام این سخنان ناروا به آنچه عبیدلی در کتاب الزینبیات خود آورده برمی گردد و به هیچ روایت و اصل درست یا تاریخ معتبری استناد نکرده است؛ بلکه شاید از شنیده های وی، یا جعلیات زبیر بن بکار یا روایات ساختگی عبدالله بن حکم باشد. چه بسا سخن مشهوری که به یک تن باز می گردد.

با این همه اثبات وفات و خاک سپاری صدیقه در مصر، بسیار بعید است و حتی گمان به درستی آن هم نمی رود.

از جمله چیزهایی که سستی، بطلان و دروغ بودن این باور را روشن می کند، این است که گفته اند: «هنگام ترک مدینه، فاطمه و سکینه، دختران حسین بن علی علیه السلام نیز، با او بودند» و این خلاف تواریخ خاصه و عامه است. در نهایت برای کلام او می توان این توجیه را آورد که بگوییم در بعضی کتب عامه همچون نور الابصار، المنن و. . . آمده که قبر سیده زینب در نزدیکی قناطر السباع و الحمراء القصوی است. البته آنان معیّن نکرده اند که این زینب، همان دختر فاطمه است یا زینب دیگری است. عده ای معتقدند که هموست و بعضی تصریح کرده اند که دختر علی است؛ اما نه از فاطمه.

در تحفة الاحباب آمده که منظور، زینب دختر یحیی متوج بن حسن الانور بن زید بن حسن سبط بن علی بن ابی طالب علیه السلام است و زینبی ها به زینب دختر یحیی المتوج منسوب اند (سخاوی، 1406ه‍، ص70). هم در کتاب های عامه دیده ام و هم کسی که به مصر سفر کرده بود، برایم نقل کرد که آنجا حدود شش قبر وجود دارد که همه به قبر سیده زینب مشهورند و روی یکی از آنها نوشته شده: این قبر شریف زینب، دختر احمد بن عبدالله بن جعفر بن محمد بن علی بن ابی طالب علیه السلام است.

من پس از تحقیق و پژوهش بسیار در کتب انساب و تاریخ، به ظن نزدیک به علم، بلکه به علم یقینی مطمئنم که قبر زینب صغرا  روحی فداها  حدود یک فرسنگی شام است. . . بارها به زیارت این قبر تشرف یافته ام و نزدیک سه ماه مجاور آن بارگاه بوده ام و آثار شگفت و کراماتی بزرگ از آن مزار دیده ام.

جمعی از مورخان موثق به صراحت قبر زینب صغرا را در شام می دانند و این قول در الدر المنثور به شیعه نسبت داده شده است. چگونگی دفن آن بانوی مکرم این گونه گزارش شده است که گفته اند: عبدالله بن جعفر در زمان معاویه به شام رفت. معاویه به او خوشامد گفت و او را گرامی داشت. در این سفر میان او و معاویه ماجراهایی رخ داد که معروف است. از جمله هدایای معاویه به او تکه زمین زراعتی و آبادی ای حوالی شام بود؛ همان جایی که قبر زینب صغرا در آنجا تا به امروز شناخته شده است.

چون عبدالله بن جعفر به مدینه بازگشت، هر سال خراج آن مِلک به دستش می رسید؛ یعنی تا زمان عبدالملک بن مروان. آن گاه پس از قیام مدنی ها علیه یزید و خلع او از خلافت و بیعت مکیّان با ابن زبیر و پیش آمدن واقعه حرّه و مردن یزید و ماجراهای بعدی، مردم مکه و مدینه و به خصوص بنی هاشم در مخمصه ای سخت قرار گرفتند و عبدالله بن جعفر که به جود و سخاوت معروف بود و یکی از چهار سخاوتمند آن عصر به شمار می آمد نیز در تنگدستی افتاد. چون کار مِلک کشاورزی اش مختل شد و خراج سالانه به دستش نرسید، راهی شام شد تا کار خود را به سامان آورد. در این سفر که در عصر عبدالملک بن مروان بود، همسرش، زینب صغرا و یکی از بنی هاشم نیز با او بودند. وقتی به آبادی رسیدند، زینب در آنجا اقامت گزید و به شهر شام نرفت. اما عبدالله به مجلس عبدالملک رفت و آمد می کرد. بانو صدیقه، همان جا بیمار شد و پس از چند روز رحلت نمود و به خاک سپرده شد. علت بیماری اش این بود که روزی هنگام عبور از کوچه های قریه، نگاهش به دیواری افتاد که در سفر اول شام وقتی کاروان اسرا به آنجا رسیده بودند، نیزه داری که حامل سر امام حسین علیه السلام بود، نیزه را بر آن دیوار تکیه داد و اثر خون سر آن حضرت بر آن دیوار ماند. زینب با مشاهدة این صحنه و یادآوری آن سر مقدس به گریه افتاد و مضطرب و پریشان شد و بیمار و بستری گردید و با همان حال از دنیا رفت.

ابن بطوطه در سفرنامه اش می نویسد:

در قریه ای نرسیده به دمشق، زیارتگاه ام کلثوم، دختر علی بن ابی طالب از فاطمه علیها السلام، قرار دارد. می گویند نامش زینب بوده و به دلیل شباهتش به ام کلثوم، دختر رسول الله (ص)، پیامبر او را به «ام کلثوم» مکنّا کرده است. بر قبر او مسجدی بزرگ ساخته اند و پیرامونش سکونتگاه های متعددی وجود دارد و موقوفاتی نیز متعلق به اوست. مردم شام به آن، «قبر السّت ام کلثوم» می گویند (ابن بطوطه، 1346ق، ص60).

در کامل بهائی آمده است «می گویند ام کلثوم، خواهر حسین علیه السلام، در دمشق از دنیا رفت» (بهائی، 1383ش، ص645).

فرزندان
مورخان در تعداد فرزندان زینب صغرا اختلاف دارند.

به اتفاق نسب شناسان وی از عبدالله بن جعفر دختری داشت با کنیة «ام کلثوم». اما درباره نام این دختر آرای گوناگونی وجود دارد. نام او در ناسخ التواریخ، «زینب»، و در تعدادی منابع، «فاطمه» ذکر شده است. معروف و مورد اتفاق است که وی با پسر عمویش، قاسم بن محمد بن جعفر طیار، ازدواج کرد. قصة این ازدواج در کتب خاصه و عامه، با اختلافی اندک، مذکور است و ما آن را از الکامل ابوالعباس مبرد به نقل از محمد بن هشام، در اینجا می آوریم:

زبیری ها می گویند معاویه به مروان بن حکم  که والی مدینه بود  نوشت: «اما بعد. امیر مؤمنان دوست می دارد که الفت و دوستی را برگرداند و دشمنی را بردارد و صلة رحم به جای آورد. چون نامه ام به تو رسید، ام کلثوم، دختر عبدالله بن جعفر را برای یزید خواستگاری کن و مهریه را بالا بگیر». مروان به سراغ عبدالله بن جعفر رفت و نامة معاویه را برایش خواند و به او گفت که این کار اسباب نزدیکی و الفت و اجتماع دعوت است. عبدالله گفت: «باید با دایی اش حسین علیه السلام رایزنی کنم. صبر کن تا بیاید». . . چون حسین علیه السلام باز آمد، عبدالله بن جعفر مطلب را با او در میان گذاشت. امام علیه السلام برخاست و نزد ام کلثوم رفت و گفت: «پسرعمویت، قاسم بن محمد بن جعفر بن ابی طالب، برایت بهتر و سزاوارتر است. شاید به مهریه بسیار تمایل داری. اگر چنین است، مزرعة بغیبغه را به تو می بخشم».

وقتی جماعت برای عقد گرد هم آمدند، مروان شروع به سخن کرد و گفت که معاویه قصد داشت پیوند خویشی را به جای آورد و اختلافات را بردارد. در اینجا حسین علیه السلام سخن آخر را گفت و ام کلثوم را به همسری قاسم درآورد (مبرّد، 1407ق، ج3، ص132).

در بحار الانوار به نقل از مناقب ابن شهرآشوب آمده است:

معاویه به کارگزار خود در مدینه، یعنی مروان بن حکم نوشت: «ام کلثوم دختر عبدالله بن جعفر را برای پسرم یزید خواستگاری کن». مروان نزد عبدالله رفت و او را از خواستة معاویه آگاه کرد. عبدالله گفت: «اختیار این دختر دست من نیست. دایی اش حسین علیه السلام در این باره تصمیم می گیرد». ازاین رو مروان به سراغ امام حسین علیه السلام رفت. امام علیه السلام فرمود: «من در این باره از خداوند طلب خیر خواهم کرد، خداوندا، آن کسی را از خاندان محمد (ص) که صلاح می دانی، همسر این دختر قرار بده».

وقتی مردم در مسجد پیامبر (ص) گرد آمدند، مروان گفت: «معاویه مرا مأمور کرده که این ازدواج را سر و سامان دهم و مهریه را هر چه پدر دختر بگوید، هرچه باشد، بپذیرم، و صلح و سازش بین بنی امیه و بنی هاشم و ادا کردن قرض عبدالله جعفر نیز جزو مهریه است. می دانم کسانی که به ازدواج با یزید غبطه می خورند بیش از کسانی هستند که آرزوی پیوند با شما خاندان را دارند. در شگفتم که یزید چگونه مهریه قرار می دهد، درحالی که شخصی است بی نظیر و آبرومند. ای ابا عبدالله، این پیشنهاد را بپذیر».

در این هنگام امام حسین علیه السلام سخن را آغاز کرد و فرمود: «ستایش ویژة خداوندی است که ما را برای دین خود برگزید و از میان مردم انتخاب کرد. . . . ای مروان، آنچه را گفتی، شنیدیم. اما اینکه مقدار مهریه را به نظر پدر دختر منوط کردی، به جانم سوگند اگر این امر را می پذیرفتم، در میزان مهریه از سنت پیامبر خدا (ص) تجاوز نمی کردم. سنت این است که مهریه، دوازده اوقیه، معادل 480 درهم باشد. اما اینکه گفتی قرض پدرش را خواهی پرداخت، مگر چه وقت زنان ما بدهکاری ما را پرداخت کرده اند که این، بار دوم باشد. اما دربارة صلح و آشتی میان بنی امیه و بنی هاشم باید بدانی که ما در راه خدا با شما دشمنی داریم و هرگز برای دنیا با شما سازش نخواهیم کرد. به خدا سوگند، حسب و نسب نتوانسته ما را در کنار هم آورد؛ چه رسد به سبب. اما اینکه از مهریه قراردادن یزید در شگفتی، آن که از یزید و پدر و جدّش بهتر بود، مهریه قرار داد. اما دربارة بی نظیر و آبرومند بودن یزید، بدان که هرکس پیش از این همسنگ و لایق یزید بوده، امروز نیز هست. این امارت چه چیزی بر مقام و شخصیت وی افزوده است؟ اما اینکه گفتی ابرها به آبروی یزید فرو می بارند، این صفت از آن پیامبر اسلام (ص) بود و نه یزید. اما غبطه خوردن عده ای برای همسری با یزید، این افراد آرزومند، همان جاهلان اند و آنان که مشتاق پیوند با ما خاندان هستند، افرادی دانا و فهمیده اند».

پس از این سخن، امام علیه السلام فرمود: «عموها، شاهد باشید که من ام کلثوم، دختر عبدالله جعفر را با مهریة 480 درهم به ازدواج پسرعمویش، قاسم بن محمد بن جعفر، در آوردم، و زمین زراعتی که در عقیق دارم و درآمدش سالانه هشت هزار دینار طلاست و ان شاء الله این زن و شوهر را بی نیاز می سازد، به او بخشیدم».

در اینجا رنگ مروان دگرگون شد و گفت: «ای بنی هاشم، شما پیمان شکنی می کنید. شما جز دشمنی چیزی نمی خواهید».

امام حسین علیه السلام داستان خواستگاری برادرش حسن علیه السلام از عایشه، دختر عثمان را که مروان مانع آن شده بود، یادآوری کرد و فرمود: «ای مروان، اکنون چه کسی عهدشکنی می کند؟» پس از این ماجرا، مروان این دو بیت شعر را سرود:

اردنا مهرکم لِنجدَّ وُدّاً قد اخلَقَهُ به حَدَثُ الزمان

فَلَما جئتکُم فَجَبَهُتُمُونی وَ بُحتُم بالضمیر من الشّنانِ

خواستیم داماد شما شویم تا تجدید محبت کنیم مودتی که حوادث روزگار کهنه اش کرده بود

چون نزد شما آمدیم، دستمان را پس زدید و آن خصومت های پنهان را نمایان کردید

آن گاه ذکوان، که از آزادشدگان بنی هاشم بود، جواب مروان را این گونه داد:

اماط اللّهُ منهم کل رجس وطَهَّرَ هم بذلک فی المثانی

فما لَهُمُ سواهُم من نظیر ولا کفوٌ هناک ولا مرانی

اتجعلُ کل جبار عنید الی الاخیار من اهل الجنان

خداوند هر پلیدی را از آنان زدوده و در قرآن به پاکی از آنان یاد کرده است

اهل بیت را به جز خود ایشان همانندی نیست و هم طراز و نزدیک و هم پایی ندارند

آیا هر ستمکیش کینه توزی را در کنار بهترین اهل بهشت قرار می دهی

(مجلسی، 1403ق، ج44، ص208).

طبق نقل ناسخ التواریخ:

مروان ماجرای خواستگاری را برای معاویه نوشت و اظهار کرد که: «ما از آنها خواستگاری کردیم، اما جواب رد دادند؛ هرچند که اگر از ما زن می خواستند، می پذیرفتیم» و این یکی از عوامل دشمنی یزید با امام حسین علیه السلام بود (سپهر، 1385ش، ج4، ص231).

نتیجه گیری
زینب صغرا معروف به ام کلثوم، دختر امیرمؤمنان و حضرت فاطمه علیه السلام است که حضور مؤثری در صحنه کربلا، کوفه و شام داشت و در افشای جنایات بنی امیه و بیداری مردم نقش برجسته ای ایفا کرد. با توجه به اخبار، گزارش های تاریخی و قرائن موجود زینب صغرا همسر عبدالله بن جعفر بوده است.

منابع و مآخذ

ابن بطوطة، محمد بن عبدالله (1346ق)، رحلة ابن بطوطه، قاهره، مطبعة الازهریة.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1415ق)، الاصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیة.

ابن حجر هیتمی، احمد بن محمد (بی تا)، الصواعق المحرقه، مصر، مکتبة القاهره.

ابن طاووس، علی بن موسی (1425ق)، اللهوف علی قتلی الطفوف، تحقیق و تقدیم فارس تبریزیان، تهران، دار الاسوه.

سپهر، محمدتقی (1385ش)، گزیدة ناسخ التواریخ، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

سخاوی، علی بن احمد (1406ق)، تحفة الاحباب و بغیة الطالب، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریة.

شافعی، محمد بن طلحه (1999م)، مطالب السؤول، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، بیروت، نشر بلاغ.

شهرستانی، هبة الدین (1343ق)، نهضة الحسین، بیروت، دار الکتاب العربیة.

طبری، حسن بن علی (1383ش)، کامل بهائی، تحقیق اکبر صفدری قزوینی، تهران، انتشارات مرتضوی.

قرشی، باقرشریف (1420ق)، السیدة زینب رائدة الجهاد فی الاسلام، مطبعة شریف.

قمی، شیخ عباس (1429ق)، نفس المهموم، بیروت، دار المرتضی.

قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (1416ق)، ینابیع المودة لذوی القربی، تحقیق علی جمال اشرف حسینی، تهران، دار الاسوة.

مبرّد، محمد بن یزید (1407ق)، الکامل فی اللغة و الادب، تحقیق تعارید بیضون، بیروت، دار الکتب العلمیة.

مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة الاطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء.

نقدی، جعفر (بی تا)، زینب الکبری، قم، منشورات مکتبة المفید.