روزنامه همشهری دوشنبه 8 مرداد ,1375 29 جولای ,1996 سال چهارم , شماره 1029

گزارش کنگره ادب و هنر در دوره تیموری
دو شاهکار جهانی مکتب هنری هرات یکی شاهنامه بایسنقری و دیگری
مسجد گوهرشاد است

هنر تیموریان ماحصل حضورهنرمندانی از گوشه و کنارممالک مختلف
تحت سلطه تیموردر سمرقند و اختلاط ذوق و هنراین هنرمندان با
یکدیگر و بافرهنگ قومی سلسله تیموری بوده است

برگی از شاهنامه بایسنقری

ضرورت توجه به عناصر تداوم دهند و هویت فرهنگی کشورمان و تاکید بر
این عناصر در گسترش روابط فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با ملل دیگر,
اهداف کنگره ادب و هنر دوره تیموری بود که توسط کنگره بین المللی
مطالعات ایرانی در 28 و 29 تیرماه امسال در شهر مشهد برگزار شد. این
کنگره با شرکت اساتیدادب و هنر فارسی از کشورهای ایران, ترکمنستان,
هند, افغانستان, تاجیکستان و با حضور سفیر ازبکستان تشکیل و با
سخنان مهندس میرسلیم, وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی رسما افتتاح شد. از
جمله نکاتی که در آغاز سمینار توسط برگزارکنندگان و سپس تعدادی از
سخنرانان کنگره بر آن تاکید شد, این بود که این کنگره نه برای معرفی
یا تجلیل از شخصیت تیمور, که برای معرفی ادیبان و هنرمندان و
دانشمندانی برپا شده که در سراسر دوران تیموری با خلق آثار و
ابداعات خود, یکی از شکوفاترین دورانهای کشورهای اسلامی را به وجود
آوردند.
در خصوص برگزاری کنگره ادب و هنر ویژه تیموری, شعاعی دبیر کنگره
گفت: برگزاری این کنگره در واقع یک بخش از وظایف دبیرخانه کنگره
بین المللی مطالعات ایرانی است و در سالهای آینده نیز شاهد تشکیل
همین کنگره در ایران و یا یک کشور خارجی خواهیم بود. وی در گفتگویی
با خبرنگار همشهری درباره انگیزه های تشکیل کنگره گفت که تاکنون
همیشه خارجیها به تحلیل و تدوین تاریخ و آثار هنری ایران
پرداخته اند, که در مواردی نگاه آنها خالی از غرض نبوده است. اما
اینک ما درصدد آن هستیم تا به کمک پژوهندگان و اساتید فن, به
بازشناسی هویت تاریخی خود بپردازیم و علاوه بر آن نقش خود را در
ارتباطات فرهنگی منطقه و جهان ایفا کنیم, درغیر این صورت باز هم
دیگران آثار و مفاخر ما را به نام خود ثبت خواهند کرد و برطبق علایق
خود درباره تاریخ و هویت ما اظهار نظر خواهند کرد. وی افزود که
البته ایران هم مثل مصر و یونان جزو چند کشور استثنایی است که
تاریخی بس دیرینه و متشکل از عناصر گوناگون و آمیخته با تاریخ و
فرهنگ ملل همسایه دارد, و مجموع این عوامل, فرهنگ ما را در عین غنا
بسیار پیچیده ساخته است. به همین جهت ما در ابتدای کاری گسترده و
راهی دشوار و طولانی هستیم. خلاصه ای ازتاریخ تیموریان, که در متن
سخنرانی چند تن از سخنرانان نیز بدان اشاره شد:
با فروپاشی و اضمحلال قدرت ایلخانان در ایران , به سال 736 هجری قمری ,
هرج و مرج کامل سیاسی تمام این قسمت از جهان اسلام را فرا گرفت. در
نبودیک دولت مقتدر مرکزی, دولتهاو سلسله های متعدد محلی
سربرآوردند و همراه آن عقاید مختلف مذهبی که خصوصا از مکتب تشیع
مایه گرفته بودند در سرزمینهای مختلف شکوفا شدند. سربداران نیز از
جمله این سلسله ها بودند. در اوایل سال 782 هجری قمری در پی اختلافات
داخلی و ضعفی که در نهضت سربداران به وجود آمده بود, تیمور به خراسان
حمله کرد و آن را متصرف شد. قلمرو تیمور در سالهای بعد گسترش یافت و
به دو قسمت بزرگ غربی و شرقی تقسیم شد. این قلمرو پس از تیمور به
وسیله پسران و نوادگانش اداره می شد تا بالاخره در سال 911 هجری قمری
با قتل سلطان حسین میرزا بایقرا سلسله تیموریان منقرض شد.
. ادب دوره تیموری: در این دوران ادب و هنر و علوم مختلف به
شکوفایی و ارجی کم نظیر دست می یابد و تعدادزیادی شاعران نامی و
هنرمندان گرانقدر به خلق آثار مختلف دست می یازند. دکتر حاکمی که در
دومین روز سمینار درباره سبک شعری دوره تیموری سخنرانی کرد, ضمن
اشاره به اهتمام شاهزادگان و امیران این سلسله در ترویج شعر و ادب و
ویژگیهای زبان فارسی در این دوران را این گونه برشمرد: نفوذ کلمات و
ترکیبات ترکی در زبان فارسی متمایل شدن شعر فارسی به سادگی و
روانی, که گاهی به ضعف تالیف در زبان گویندگان و عدم رعایت نکات
دستوری منجر می شده است بروز افکار دقیق در غزلها مبالغه در مضمون
سازی با گرایش به آرایشهای لفظی و معنوی و بالاخره فراهم شدن مقدمات
ظهور سبک هندی.
ابوالفضل ذابح در تحقیقی که در همین زمینه انجام داده می نویسد:
تیمور با انتخاب سمرقند به پایتختی خود به گردآوری دانشمندان ,
ادیبان و ارباب معرفت همت گماشت و جانشینان او همچون شاهرخ,
بایسنقرمیرزا و سلطان حسین بایقرا به حمایت از دانشمندان و ادیبان
پرداختند. یک نکته جالب توجه این است که دربار سلطان حسین بایقرا نه
فقط باعث ترویج زبان فارسی گردید, بلکه نظر دانشمندان ایرانی را به
زبان ترکی متوجه نمود و تاثیر عظیم افکار ایرانی در ادبیات ترک
عثمانی از آن تاریخ شروع شد. میرعلی شیرنوایی وزیر دانشمند حسین
بایقرا در نظم فارسی و ترکی استاد بود و شاعر مشهور ایران شیخ
عبدالرحمن جامی, با سلطان با یزیدعثمانی مکاتبه می نمود و.. . همچنین
عالم معروف تفتازانی, بوستان سعدی را به شعر ترکی درآورده است.
درباره خدمات تیموریان هند وپاکستان به ادب و هنر ایران دکتر
آفتاب اصغر (از پاکستان )با قرائت چند شعر ازاقبال, میل و آرزوی
او را به تجدید حیات ملی کشورهای ماوراءالنهر مورد توجه ودقت
قرار داد. همچنین وی افزود که حمایت تیموریان هند و پاکستان باعث
شد که این دو کشور از نظر فرهنگی به کشورهای ماوراءالنهر و ایران
نزدیک بمانند. دکتر باستانی پاریزی نیز از جمله سخنرانان روز دوم
این سمینار بود. وی که در موضوع تعلق ساقی نامه به حافظ سخنرانی کرد,
در ابتدا از احتمال ملاقات تیمور با حافظ سخن گفت و سپس با معرفی
شخصیت خواجه عبدالله معروف به مروارید, درباره وی گفت که خواجه
عبدالله پس از کنار گذاشتن وزارت, تولیت اماکن خواجه عبدالله انصاری
را پذیرفته و در ضمن دستور داده بود تا چهارصد نسخه باقیمانده از
اشعار حافظ را گردآورند و عده ای را مامور کرده بود تا با مقایسه این
نسخه ها به تصحیح آن بپردازند.
نتیجه تصحیح این عده نیز تقریبا همان دیوانی است که اکنون منبع
تحقیق ومطالعه علاقه مندان است. دکترباستانی پاریزی سپس با اشاره
به این که یکی از ا ین نسخه های تصحیح شده اکنون موجود است بر این
نکته تاکید کرد که برطبق یادداشتی که در این نسخه وجود دارد,
ساقی نامه توسط حافظ و برای شاه منصور سروده شده است.
دکتر سیرت طالقانی (از افغانستان) نیز که در روز دوم به سخنرانی
پرداخت گفت که به دلیل دیر دعوت شدن به کنگره قادر به تهیه مقاله ای
مکتوب نشده است. وی به طور خلاصه به وجود و رواج عرفان در عهد تیموری
اشاره کرد و با تقسیم این دوره از نظر سطح عرفان, دوره سوم را که از
زمان اورنگ زیب شروع می شود, دوران اوج عرفان نامید.
. آثار هنری دوره تیموری: . تیمور دردوران خود سمرقند را مجمع
دانشمندان وهنرمندان کرد و چنان که از اسناد مختلف برمی آید, مبادی
هنر تیموریان ماحصل حضور هنرمندانی از گوشه و کنار ممالک مختلف
تحت سلطه تیمور در سمرقند, و اختلاط ذوق و هنر این هنرمندان با یکدیگر
و با فرهنگ قومی سلطه تیموری بوده است. مضافابر اینکه, تیمور
به خصوص در ساخت بناها اهمیت زیادی برای بزرگی و عظمت آنها قائل بود
و همین باعث نوآوریهای زیادی در ساخت آرامگاه ها, مساجد و مدارس و
کاخها شد. خانم دکتر مهرانگیز مظاهری در سخنرانی خود, در این باره
گفت که بزرگی و عظمت مورد نظر تیمور باعث شد تا گنبدها به صورت دو
پوششه, و پوششها نیز با فاصله زیاد از یکدیگر ساخته شوند. علاوه براین
دکتر مظاهری به تغییر جای مناره ها در مساجد و قرار گرفتن آنها در
گوشه ها به جای قرار گرفتن در سردرها اشاره کرد و این نکته و نیز
افزایش تعداد مناره ها را به احتمال برگرفته از فرهنگ ایلی و
چادرنشینی عهد تیموری دانست.
بعداز مرگ تیمور, پسرانش نیز درقلمروهای خود به پرورش هنر و تشویق
هنرمندان پرداختند. هرات که پایتخت حکومت شاهرخ بود, پرورشگاه
هنرهای مختلف شد و مکتب هرات درنتیجه آن به وجود آمد. مکتب هرات در
زمینه های خوشنویسی, نقاشی, مصورسازی, تذهیب ,تشعیر و تجلید به اوج
شکوفایی رسید و هنرمندان نامی از هر سو به هرات رفتند. مکتب هرات تا
اواخر عصر سلطان حسین بایقرا و اواخر قرن نهم هجری قمری و بعداز آن
نیز دیده می شود. دو شاهکار جهانی این مکتب هنری, یکی شاهنامه
بایسنقری و دیگری مسجد گوهرشاد آستان قدس مشهد است. علاوه بر اینها
در دوران تیموری, فلزکاری, گچبری, کاشی کاری و سایر هنرهای تزیینی
رواج و گسترش بسیار یافت. زهره روح فر در سخنرانی خود درباره
پارچه بافی در دوره تیموری, با تذکر نکته فوق, به تحول پارچه بافی
اشاره کرد و ضمن نمایش چند اسلاید, رابطه نزدیک پارچه بافی آن دوره را
با نقاشی و مینیاتور, و تاثیر نقشهای دوره های گذشته را در پارچه های
این دوره, نشان داد.
آخرین سخنران سمینار ناصر چگینی بودکه در زمینه هنرمندان نجار و
آثار چوبی دوران تیموری در مازندران سخنرانی کرد. وی با اشاره به
نقش صنایع زیست محیطی و اقلیمی در فعالیتهای فرهنگی مردم یک منطقه,
چوب را مهمترین منبع کار هنرمندان خطه مازندران دانست و گفت که در
قرن نهم آثار هنری چوبی این منطقه گسترش و ارتقاء بسیار می یابد و
بقعه ها و درها و کتیبه ها و صندوقهای زیادی با تزئینات و نقوش زیبا
ساخته می شود. همچنین در این قرن چهل هنرمند نجار به شهرت فراوان دست
می یابند که بعدها متفرق شده و عده ای از آنها در دامنه های جنوبی
البرز مستقر می شوند.
گفتنی است, همزمان با برگزاری کنگره, نمایشگاهی از آثار هنری دوره
تیموری در مشهد برپا بود. در این نمایشگاه کتب خطی, مینیاتور و
اشیاء باقی مانده از این دوره به نمایش گذاشته شده بود. همچنین آستان
قدس رضوی نیز نمایشگاه دیگری از نسخه های نفیس خطی را به تماشا
گذاشته بود. (بنابه گفته یکی از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی, بیش
از ششصد بنای دوران تیموری در سراسر کشورمان وجود دارد.) و نکته آخر
اینکه در مهرماه امسال در شهر تاشکند ازبکستان مراسمی در بزرگداشت و
تجلیل از شخصیت تیمور, برگزار خواهدشد و بدین منظور دولت ازبکستان
میهمانان بسیاری را از نقاط مختلف جهان به کشور خود دعوت کرده است.
یونسکو نیز امسال برنامه هایی را درخصوص آشنایی با دوره تیموری درنظر
گرفته است.