این روزها مشغول ورق زدن روزنامه های اطلاعات دهه های 20 و 30 شمسی هستم تا «گاهشمار زندگی امام صدر» را ان شاءالله تدقیق و تکمیل کنم. از حدود سال 1376 پروژه گاهشمار را آغاز کردم. در زمستان سال 1377 اولین نتایج آن را طی مقاله یی در مجله «نامه مفید» منتشر کردم. از نوروز سال 1388 نیز پس از آنکه برای همیشه دغدغه «پیگیری مساله امام صدر» را از سر بیرون راندم 1 تمام اوقات فراغت خود را به ادامه و تکمیل این پروژه پژوهشی نفسگیر اختصاص داده ام.
امروز پنجشنبه مورخ 5/6/88 شادمانه خبر مهمی را در روزنامه اطلاعات مورخ پنجشنبه 20/5/25 (شماره 6102) رصد کردم که مدت ها بود آرزوی یافتنش را داشتم؛ «آیت الله آقای شیخ محمدکاظم شیرازی که از علمای طراز اول نجف است، چند روز پیش به علت کسالت برای معالجه به طرف تهران حرکت کردند. در اهواز و قم از طرف طبقات مختلف مردم و علما از ایشان استقبال شایانی به عمل آمده است. فردا صبح به طرف تهران حرکت خواهند کرد و از قرار معلوم به منزل آقای میرزا سیدعلی قمی وارد خواهند شد.»
خواننده محترم شاید از خود سوال کند نگارنده چرا از یافتن تاریخ سفر آیت الله العظمی شیرازی به ایران چنین خوشحال شده است؟ پاسخ خیلی ساده است. به این دلیل که موفق شده است تاریخ یکی از شیرین ترین وقایع مربوط به دوران تحصیل امام صدر را تدقیق کند.
مرحوم آیت الله العظمی حاج شیخ محمدکاظم شیرازی یکی از اعاظم فقهای حوزه کهنسال نجف اشرف بود و هم سنگ آیات عظام حاج آقا حسین قمی و سیدحسن بروجردی. وقتی مرحوم آیت الله العظمی سیدابوالحسن اصفهانی مرجع مطلق وقت شیعه در 13 آبان 1325 ش از دنیا رفت 2 سه مرجع بزرگ بیش از دیگران در مظان جانشینی آن بزرگوار قرار گرفتند؛ آیات عظام قمی، بروجردی و شیرازی. آیات عظام قمی و شیرازی به ترتیب در 17 بهمن 1325 ، 3 و در 13 فروردین 1327 ، 4 دار فانی را وداع کردند و در نتیجه مرجعیت مطلق شیعه در آیت الله العظمی بروجردی متعین شد. آیت الله العظمی شیرازی در تیرماه سال 1325 به عشق زیارت امام رضا(ع) سفری به ایران آ مدند. در شهر مقدس قم بر مرحوم آیت الله میرزا محمد فیض وارد شدند5 و چند روزی را در این شهر توقف کردند. روز ورود آن بزرگوار به شهر قم، با استقبال و تجلیل بسیار گرم آیات عظام بروجردی، سیدصدرالدین صدر (پدر امام صدر)، سیدمحمد حجت و سیدمحمدتقی خوانساری همراه بود. 6 اغلب اوقات آن بزرگوار در شهر قم به دید و بازدید با مراجع، علما، فضلا و طلاب حوزه علمیه نوپای شهر گذشت. آیت الله العظمی شیرازی مردی بسیار بحاث بود. هر جلسه یی که در آن حضور می یافت، خیلی زود با طرح یک مساله فقهی یا اصولی، به یک جلسه مباحثه علمی صمیمانه بدل می شد. در قم نیز اغلب جلسات دید و بازدید آن بزرگوار از این نوع بود. خصوصاً هم آیت الله العظمی شیرازی حتماً مایل بود سطح علمی حوزه علمیه قم را از نزدیک ارزیابی کند و هم قمی ها قطعاً مایل بودند بالندگی علمی حوزه نوپای خود را در برابر بزرگان حوزه نجف به نمایش بگذارند. مشروح دو تا از جلسات مباحثه علمی آیت الله العظمی شیرازی در قم، طی خاطرات برخی بزرگان معاصر حوزه های علمیه ثبت شده است که در زیر خواهم آورد. خاطره اول اگرچه مستقیماً به امام صدر مربوط نیست، اما مطالعه آن حلاوت و شیرینی خاطره دوم را مضاعف می سازد.
اولین خاطره از جلسات مباحثه علمی آیت الله العظمی شیرازی در قم، که بی شک مهم ترین آنها نیز هست، به مباحثه آن بزرگوار با آیت الله العظمی بروجردی مربوط است. موضوع مباحثه، فرع فقهی «تنجیس متجنس» بود.7 این مباحثه در منزل آیت الله العظمی بروجردی صورت گرفت. آیت الله حاج آقا رضی شیرازی (حفظه الله) که ملازم آیت الله العظمی شیرازی در این سفر و ناظر همه مباحثات آن بزرگوار بود، در خاطرات خود آورده است8؛ در این جلسه «نشان داده شد که آقا شیخ محمدکاظم شیرازی در چه حدی است». بعد از این جلسه «آقای بروجردی ارجاع احتیاطی به ایشان داد ولی قمی ها جلوی این کار را گرفتند و گفتند این کار درست نیست و این شکست قم است».9
آیت الله آقا رضی شیرازی در شرح جزییات این جلسه مباحثه آورده است؛ «آقا شیخ محمدکاظم بحثاً یک طرف بود و آقای بروجردی هم یک طرف. یک بار آقای بروجردی گفت؛ اجازه می فرمایید این چیزهایی که قبلاً نوشتیم، بیاوریم و بخوانیم. آقای بروجردی بلند شد و یک کتاب خطی را که از نوشته های خودش بود و روی پیش بخاری بود، آورد و از روی آن می خواند. همین طور که می خواند، آقا شیخ محمدکاظم اعتراض می کرد و اشکال می گرفت. او می خواست بگوید متنجس منجس نیست و هرچه می خواند آقا شیخ محمدکاظم اعتراض می کرد و نقض می کرد.»10 تا اینکه نوبت به ناهار رسید. آیت الله العظمی شیرازی سر ناهار موضوع سخن را عوض و سوال کرد11؛ «نظر مبارک در این فرع فقهی زکات چیست؟» آیت الله العظمی بروجردی هم رای خود را بیان داشت. البته آیت الله العظمی شیرازی تنها فتوای آیت الله العظمی بروجردی را سوال کرده بود و نه استدلال آن بزرگوار را. آیت الله العظمی شیرازی بعد از خروج از منزل آیت الله العظمی بروجردی در پاسخ آیت الله آقا رضی شیرازی سبب سوال اخیر خود را چنین بیان داشته بود؛12 «خواستم احترامی کرده باشم و جبران جلسه قبل شده باشد»،
دومین خاطره از جلسات مباحثه علمی آیت الله العظمی شیرازی در قم، به مباحثه امام صدر با آن بزرگوار مربوط است. در این جلسه آیات عظام و حجج الاسلام ناصر مکارم شیرازی، سیدموسی شبیری زنجانی و حاج شیخ احمد اثنی عشری، دوست هم بحث خود امام صدر را همراهی می کردند.13 آیت الله العظمی مکارم شیرازی جزییات این جلسه مباحثه را چنین شرح داده است14؛ آقای صدر برای آنکه عمق آیت الله العظمی شیرازی را بیازماید، «اشکال مهمی را در بحث استصحاب مطرح کردند. مرحوم آقای شیرازی جواب دادند. آقای صدر قانع نشدند و مقاومت کردند. مرحوم آقای شیرازی هم جواب دادند و جواب دادند، تا اینکه بحث به جایی رسید که هرگز فراموش نمی کنم؛ آیت الله شیرازی گفتند من بیش از این توانایی دفاع کردن از این مطلبی که مرحوم آخوند در حاشیه اش گفته را ندارم. البته ایشان کاملاً دفاع می کرد، زیرا می خواست کلام مرحوم آخوند خراسانی را تقویت کند اما به جایی رسید که دید اشکال این طلبه جوان، یعنی امام موسی صدر وارد است و اعتراف کرد». آن طور که حجت الاسلام حاج شیخ احمد اثنی عشری سال ها بعد برای نگارنده تعریف کردند؛ 15 «در تمامی لحظات مباحثه، ما رفقای آقای موسی نفس هایمان در سینه ها حبس شده بود. از فرط خجالت عرق می ریختیم و آرزو داشتیم زمین دهان باز کند و در آن فرو می رفتیم،» به گفته آیت الله آقا رضی شیرازی16 از آن پس «هر وقت آقا موسی غبه دیدار آیت الله العظمی شیرازیف می آمدند، شیخ او را به صحبت علمی می کشاندند. من احساس می کردم مرحوم شیخ در این بحث ها و برخوردها با آقا موسی، خیلی مبتهج و مسرور می شود از درک علمی این طلبه جوان؛ مرحوم شیخ ذوق و فهم و شعور علمی ایشان را مورد تحسین قرار می دادند و آتیه درخشانی برای ایشان پیش بینی می کردند.»
خاطره یی که در این یادداشت از امام صدر آمد به 18 سالگی آن بزرگوار و به زمانی مربوط است که تازه قریب به یک سال از حضور ایشان در دروس خارج آیات عظام سیدصدرالدین صدر، بروجردی و حجت سپری شده بود. امام صدر از آن پس 14 سال تمام در دروس خارج قوی ترین مدرسان حوزه های علمیه قم و نجف زانوی تلمذ زدند تا اینکه هنگام ترک حوزه نجف به جایی رسیدند که آیت الله العظمی خویی جایگاه علمی ایشان را نزد برخی شاگردان خود از جمله مرحوم آیت الله العظمی سیدمحمد روحانی با تعابیری قریب به این مضمون توصیف کردند 17 و 18؛ «کاش غآقا موسی صدرف هرگز به نجف نیامده بود و من ایشان را نمی دیدم و این گونه به وی دل نمی سپردم»...
این یادداشت را با تلنگری اول به خود و سپس به دوستان دانشگاهی و دانشجویانم پایان می برم؛ مهم ترین سبب موفقیت امام صدر در مباحثه علمی اش با آیت الله العظمی شیرازی، عمق و دقت نظر آن بزرگوار در آموخته های اصولی و فقهی اش بود. به راستی ما دانشگاهیان تا چه اندازه موفق شده ایم بسان آن حوزویان سترگ، در دروس و رشته های تخصصی خود عمق و دقت نظر یابیم؟...

پی نوشت ها؛
1- رک به سایت «روایت صدر»، صفحه «بحران پیگیری»، مقدمه کتاب «فریاد در خاموشی»
2- روزنامه اطلاعات، مورخ چهارشنبه 15/8/25 (شماره 6196)، ص آخر
3- روزنامه اطلاعات، مورخ شنبه 19/11/25 (شماره 6270)، ص اول
4- رک به سایت «شبکه آموزش سیما»، بخش «کودک و نوجوان»، صفحه «اطلاعات عمومی»، زندگینامه آیت الله شیخ محمدکاظم شیرازی (نوشته حجت الاسلام ناصرالدین انصاری قمی)
5- رک به محمدشریف رازی، «گنجینه دانشمندان»، جلد اول، انتشارات اسلامیه، 1352، ص271
6- رک به شریف رازی، ص 271
7- رک به جمشید صاعدی سمیرمی، «حافظان شریعت، سیری در حیات علمی و اخلاقی حضرت آیت الله آقا سیدرضی شیرازی»، چاپ اول، پاییز 1384، ص 55
8- رک به جمشید صاعدی سمیرمی، ص 55
9- رک به جمشید صاعدی سمیرمی، ص 55
10- رک به جمشید صاعدی سمیرمی، ص 55
11- رک به جمشید صاعدی سمیرمی، ص 55
12- رک به جمشید صاعدی سمیرمی، صص 55 و 56
13- حجت الاسلام حاج شیخ احمد اثنی عشری، گفت وگو با نگارنده، قم، بهار 1376
14- رک به سیدهادی خسروشاهی، «یادنامه امام موسی صدر» (ویژه نامه شماره 5 فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر)، 1375، ص 118 (گفت وگو با آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی)
15- حجت الاسلام حاج شیخ احمد اثنی عشری، گفت وگو با نگارنده، قم، بهار 1376
16- رک به سیدهادی خسروشاهی، صص 395 و 396 (گفت وگو با آیت الله سیدرضی شیرازی)
17- استاد سیدمهدی صدر (فرزند آیت الله العظمی سیدرضا صدر)، گفت وگوهای مکرر با نگارنده
18- آیت الله العظمی سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، گفت وگو با نگارنده، قم، بهمن 1376

منبع: / روزنامه / اعتماد ۱۳۸۸/۰۶/۱۲
نویسنده : محسن کمالیان