مجله  پژوهشگران  خرداد و تیر 1384، شماره 3 

نویسنده : دکتر سیدحسین میرجلیلی
4
مقدمه: با پذیرش درخواست جمهوری اسلامی ایران برای عضویت در سازمان جهانی تجارت در پنجم خردادماه 1384، پرسش های متعددی درباره الحاق به سازمان جهانی تجارت مطرح شده است.

هدف از این مقاله، پاسخ به مهم ترین پرسش های مربوط به الحاق است؛ و بدین منظور، به این پرسش ها پاسخ داده می شود: فرآیند آن چگونه است؟»؛ «چرا فرآیند الحاق طولانی است؟»؛ «از متقاضی الحاق چه درخواست هایی می شود؟»؛ «چه درس هایی می توان از تجربه کشورهای ملحق شده آموخت؟»؛ «پیشرفت کشورهای درحال الحاق چگونه است؟».

1. فرآیند الحاق به سازمان جهانی تجارت چگونه است؟
موضوع الحاق در موافقت نامه مراکش برای تأسیس سازمان جهانی تجارت، مطرح شده است. در ماده 12 این موافقت نامه درباره الحاق چنین نوشته شده است:

1. هر دولت یا قلمرو گمرکی مجزا که در اداره روابط بازرگانی خارجی و سایر موضوعات مطرح شده در این موافقت نامه و موافقت نامه های تجاری چندجانبه، خودمختاری کامل داشته باشد، می تواند برحسب شرایطی که میان آن کشور و سازمان جهانی تجارت توافق می شود، به این موافقت نامه ملحق شود. این الحاق، ناظر به این موافقت نامه و موافقت نامه های تجاری چندجانبه منضم به آن خواهد بود.

2. تصمیمات مربوط به الحاق در کنفرانس وزیران اتخاذ خواهد شد؛ همچنین، در این کنفرانس، موافقت نامه مربوط به شرایط الحاق با اکثریت32 اعضای سازمان جهانی تجارت تصویب خواهد شد.

3. الحاق به موافقت نامه تجاری میان چند طرف، مشمول مقررات آن موافقت نامه خواهد بود.» (دبیرخانه گات، 1995: 15)

همان طور که در ماده 12 موافقت نامه مراکش ذکر شده است، الحاق به سازمان جهانی تجارت، «برحسب شرایط مورد توافق» میان دولت درحال الحاق و سازمان جهانی تجارت خواهد بود. بنابراین، الحاق به سازمان جهانی تجارت اساسا یک فرآیند مذاکره است و با الحاق به سایر مؤسسات بین المللی مانند صندوق بین المللی پول و بانک جهانی که تا حد زیادی به صورت خودکار صورت می گیرد، تفاوت دارد. (WTO ؛ به نقل از سایت www.wto.org...، ص 1)

فرآیند الحاق به سازمان جهانی تجارت، دشوار، پیچیده و طولانی است. این فرآیند، از چهار مرحله تشکیل شده است: تقاضای الحاق و تشکیل گروه کاری، تقدیم یادداشت رژیم تجاری، حقیقت یابی، و مذاکرات.

کشور متقاضی باید از ابتدا تا انتهای فرآیند الحاق، ضوابط و الزامات سازمان جهانی تجارت و نیز درخواست های اعضای موجود را تأمین کند. مذاکره الحاق جز در چند مورد استثنا، یکطرفه بوده، یعنی از متقاضی عضویت خواسته شده است نشان دهد چگونه می خواهد مقررات موجود سازمان جهانی تجارت را رعایت کند. اعضای موجود می توانند از متقاضی عضویت بخواهند سطح حمایت در بازارهای کشورش را کاهش دهد؛ اما عکس آن معمولاً اتفاق نمی افتد.

مرحله اول: تقاضای الحاق و تشکیل گروه کاری
فرآیند الحاق با تقدیم تقاضای مکتوب و رسمی کشور متقاضی آغاز می شود. بدین ترتیب که متولّی این کار در کشور متقاضی نامه ای برای مدیر کل سازمان جهانی تجارت ارسال و در آن تمایل کشورش برای الحاق را ذکر می کند. این درخواست در شورای عمومی سازمان، که از نمایندگان تمامی اعضا تشکیل شده است، بررسی می شود. جلسات این شورا به دفعات در طول سال تشکیل می شود. معمولاً یک گروه کاری، با حیطه اختیارات مناسب در شورای عمومی تشکیل می شود تا درخواست الحاق را در آن بررسی کنند. اعضای این گروه، یک رئیس انتخاب می کنند. عضویت در گروه کاری برای تمامی اعضای سازمان جهانی تجارت امکان پذیر است. تمامی اسناد مورد بررسی، تا کامل شدن فرآیند الحاق، طی فرآیند مذاکره، محرمانه (با دسترسی محدود) در گروه کاری الحاق باقی می ماند. در مورد درخواست کشورهای بزرگ ــ مانند چین یا روسیه ــ کشورهای زیادی در گروه کاری شرکت می کنند؛ و درمورد کشورهای کوچک، گروه کاری معمولاً تنها از کشورهای گروه چهار (کانادا، کشورهای عضو اتحادیه اروپا، ژاپن و ایالات متحده امریکا) به علاوه کشورهای همسایه که طرف های تجاری مهم متقاضی عضویت هستند، تشکیل می شود. مرحله اول ممکن است کوتاه باشد و طی کردن آن بیش از چند ماه طول نکشد. جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر (شهریور 1384) در مرحله نخست قرار دارد. تقاضای الحاق در 5 خرداد 1384 در شورای عمومی سازمان پذیرفته و گروه کاری تشکیل شده است.

مرحله دوم: تقدیم یادداشت رژیم تجاری
مرحله دوم، آماده سازی و تقدیم یادداشت رژیم تجارت خارجی ازطرف متقاضی عضویت است که در آن سیاست ها و نهادهای آن کشور که بر تجارت بین الملل اثر می گذارند، توضیح داده شده است. این گزارش دربردارنده تمامی جنبه های رژیم حقوقی و تجاری کشور متقاضی است و متن پایه برای حقیقت یابی گروه کاری است. متقاضی عضویت، مسئول آماده سازی یادداشت رژیم تجاری است و لذا هر تأخیری در آماده سازی آن برعهده متقاضی است. حتی اگر یادداشت اولیه به سرعت آماده شود، اگر جزئیات آن ناقص یا قانون و اقدامات توصیف شده با مقررات سازمان جهانی تجارت ناسازگار باشد، دوره پرسش و پاسخ متعاقب آن، به طول می انجامد. کشور متقاضی عضویت می تواند از دبیرخانه سازمان جهانی تجارت درخواست کند پیش نویس یادداشت رژیم تجاری را قبل از توزیع، مرور کند تا از ارائه اسناد ناقص برای انتشار جلوگیری شود. با این حال، دبیرخانه هیچ مسئولیتی درمورد محتوای یادداشت رژیم تجاری کشور متقاضی عضویت ندارد.

ویرایش اول یادداشت رژیم تجاری ایران در آذر 1376 تهیه شد؛ و از آن زمان، با توجه به تحولات صورت گرفته در مقررات و وضعیت تجاری کشور، تاکنون چهار بار در آن تجدید نظر شده است؛ و سرانجام ویرایش پنجم یادداشت رژیم تجاری ایران در تیرماه 1384 در وزارت بازرگانی تهیه شد که پس از ترجمه به زبان انگلیسی، برای ارائه به دبیرخانه سازمان جهانی تجارت آماده است. این گزارش همان طور که در الگوی سازمان ذکر شده، گزارشی توصیفی از وضع تجاری و اقتصادی کشور است و شکل تحلیلی ندارد.

مرحله سوم: حقیقت یابی اعضا از طریق پرسش و پاسخ
زمانی که یادداشت رژیم تجاری میان اعضای سازمان جهانی تجارت توزیع شد، فرآیند الحاق وارد مرحله سوم می شود که در آن اعضا برای حقیقت یابی، پرسش هایی درمورد اطلاعات ارائه شده در یادداشت رژیم تجاری مطرح می کنند و توضیحاتی درباره نهادهاو سیاست های کشور متقاضی عضویت،به دست می آورند. این کار نوعا چند ماه طول می کشد. تا زمانی که یادداشت رژیم تجاری و پرسش ها و پاسخ های اولیه توزیع نشده باشد، گروه کاری معمولاً با یکدیگر ملاقات نمی کنند. هدف از مرور تفصیلی که طی این مرحله انجام می شود و ممکن است متضمن چند نشست گروه کاری باشد، عبارت است از حصول اطمینان از اینکه نهادها و قوانین کشور متقاضی، بامقررات سازمان جهانی تجارت منطبق است.

از کشور متقاضی عضویت درخواست می شود مقررات مرتبط را برای بررسی اعضای گروه کاری ارائه کند. اگر عضوی احساس کند پاسخ های ارائه شده به یک پرسش یا اقدامات اتخاذشده برای اصلاح یک ناسازگاری، کافی نیست، آن پرسش را در دور بعدی مذاکرات مجددا مطرح می کند. هر چند موضوعات مطرح شده در هر گروه کاری الحاق، با توجّه به کشور، تغییر می کند، برخی موضوعات مشترک در مباحث الحاق مطرح می شود. برخی از این مباحث مشترک به شرح زیر است:

در متن قوانین و عملیات نهادهای دولتی، به دو موضوع گسترده نوعا به شکل ویژه توجه می شود: درجه خصوصی سازی در اقتصاد و میزانی که مؤسسات دولتی مسئول تنظیم فعالیت اقتصادی هستند؛ و این اقدام تنظیمی را بر مبنای معیارها و قواعد شفاف انجام می دهند، نه بر مبنای مصلحت اندیشی قوه مجریه. در مورد شرکت های دولتی این پرسش مطرح می شود که آیا در شرایط بازار فعالیت می کنند یا از امتیازات و حقوق انحصاری ویژه بهره مندند. موضوع دیگر، مربوط به حکمرانی است. در این زمینه این پرسش مطرح می شود که آیا مؤسسات ملی صلاحیت و ظرفیت اجرای تعهداتی را که در شرایط الحاق به سازمان جهانی تجارت می سپرند دارند یا نه. درواقع، نگرانی اصلی درمورد نقش و حوزه صلاحیت مقامات محلی است و اینکه آیا آنها حق و فرصت بی اثر کردن تعهدات سپرده شده توسط مقامات ملی در مذاکرات الحاق را دارند یا نه.

مرحله چهارم: مذاکرات
بعد از بررسی همه جنبه های رژیم تجاری موجود کشور درحال الحاق، گروه کاری وارد بخش اصلی مذاکرات چندجانبه می شود که در آن شرایط ورود برای دولت متقاضی تعیین می شود. این شرایط عبارت است از تعهدات برای مراعات ضوابط و قواعد سازمان جهانی تجارت درصورت الحاق و دوره های انتقالی لازم برای انجام هرگونه تغییرات ساختاری و قانونی، که برای اجرای این تعهدات، ضروری است.

در این مرحله، از متقاضی درخواست می شود جدول اولیه پیشنهادهای مربوط به تعرفه کالاهای وارداتی و تعهدات مربوط به دسترسی به بازار در خدمات را تقدیم کند. این جدول شامل موارد زیر است:

الف ـ جدول تفصیلی تعرفه هایی که کشور متقاضی برای کالاهای وارداتی و تثبیت آنها پیشنهاد می کند؛

ب ـ تعهدات (و محدودیت هایی) در خدمات که آن کشور برای فراهم کردن دسترسی به بازار می پذیرد.

علاوه بر آن، از کشور متقاضی درخواست می شود در مورد سطح حمایت از بخش کشاورزی آن کشور تعهداتی بپذیرد. این حمایت ها در ارتباط با یک دوره پایه مرجع (معمولاً سه سال نمایندگی قبل از درخواست الحاق) در نظر گرفته می شود. همچنین از آن کشور درخواست می شود سایر حمایت های آن کشور برای تجارت کشاورزی مانند یارانه های صادراتی را کاهش دهد.

زمانی که این پیشنهادها جدول بندی شدند، فرآیند الحاق وارد مرحله نهایی آن می شود؛ و آن عبارت است از مذاکرات دوجانبه خاص میان کشور متقاضی و هر عضو سازمان جهانی تجارت که داوطلب است در مذاکرات مربوط به سطح تعرفه یا درجه بازبودن بخش خدمات که عضو بالقوه (آتی) پیشنهاد کرده است، وارد شود. نتایج این مذاکرات دوجانبه در سندی ذکر می شود که بخشی از بسته نهایی الحاق خواهد بود.

غالبا مذاکرات دوجانبه به موازات نشست های رسمی گروه کاری انجام می شود. این مذاکرات، به پرسش ها و پاسخ های مربوط به رژیم تجارت خارجی اختصاص دارد. مرحله مذاکرات نیز بسته به درجه بازبودن پیشنهادهای متقاضی عضویت و تقاضاهای اعضای سازمان جهانی تجارت برای دسترسی به بازار، ممکن است طولانی باشد.

هنگامی که این مذاکرات در فرآیند نهایی شدن قرار گرفت و کشور متقاضی تضمین هایی ارائه کرد مبنی بر اینکه قوانین و نهادهای آن با مقررات سازمان جهانی تجارت منطبق است، پیش نویس گزارش مربوط به الحاق، شامل جدول تعهدات توافق شده درباره کالاها و خدمات، از طرف دبیرخانه برای بررسی در گروه کاری تهیه می شود. «بسته الحاق» بعد از تصویب در گروه کاری، به شورای عمومی ارسال می شود. این بسته شامل سه سند و نشان دهنده نتایج مذاکرات دو جانبه و چندجانبه است. این اسناد عبارت اند از: الف ـ گزارش گروه کاری شامل خلاصه رویه ها و شرایط ورود و پروتکل الحاق، ب ـ جداول تعهدات دسترسی به بازار در کالاها و خدمات که میان دولت درحال الحاق و اعضای سازمان جهانی تجارت توافق شده است (دو سند: یکی برای کالاها و دیگری برای خدمات).

زمانی که پیش نویس گزارش هر دو گروه کاری و پروتکل الحاق و تعهدات دسترسی به بازار در کالاها و خدمات کامل شد، با رضایت اعضای گروه کاری، «بسته الحاق» در جلسه رسمی نهایی گروه کاری پذیرفته می شود؛ و سپس، این اسناد برای تصویب به شورای عمومی یا کنفرانس وزرا ارائه می شود.

پس از تصمیم موافق شورای عمومی یا کنفرانس وزرا که معمولاً تشریفاتی است، از آن کشور دعوت می شود پروتکل الحاق را امضا کند. با تصویب شورای عمومی، بسته الحاق به عنوان سند بدون محدودیت دسترسی توزیع می شود. پس از تصویب پروتکل الحاق در مجلس کشور متقاضی، آن کشور عضو سازمان جهانی تجارت می شود. (میکالوپولوس، 2002: 64ـ62؛ WTO، به نقل از www.wto.org...، ص 3ـ2)

2. چرا فرآیند الحاق به سازمان جهانی تجارت طولانی است؟
برای پاسخ به این سؤال، توجّه به مراحل مختلف فرآیند الحاق و دلایل وقوع این تأخیرها ضروری است. ابتدا دلایل:

پیگیری ضعیف: مواردی پیش آمده که یک دولت گام اولیه برای تسلیم تقاضای الحاق را برداشته و گروه کاری هم بدین منظور تشکیل داده، اما پس از آن نتوانسته است فرآیند الحاق را با آماده سازی یادداشت رژیم تجاری یا برداشتن گام های بعدی پیگیری کند یا اینکه بعد از گذشت مدتی طولانی، اقدام نکرده است.

موضوعات سیاسی: مواردی هم پیش آمده ــ برای مثال، درمورد کشورهایی مانند چین، تایوان و مقدونیه ــ که موضوعات سیاسی میان کشور متقاضی و یک یا بیشتر از اعضای با نفوذ سازمان جهانی تجارت، تأخیرهایی ایجاد کرده است. با توجه به وضعیت رابطه میان جمهوری اسلامی ایران و امریکا، پیش بینی می شود که با مانع تراشی های امریکا، فرآیند الحاق ایران به سازمان جهانی تجارت به طول بینجامد.

فرآیندهای ذاتا وقت گیر: حتی اگر مسایل فوق وجود نداشته باشد، الحاق ذاتا فرآیندی وقت گیر است. آماده سازی یادداشت رژیم تجاری، برای دولت هایی که نوعا منابع مادی و انسانی کافی ندارند، مشکلاتی جدی به بار می آورد. اغلب کشورها درپی کمک گرفتن از کارشناسان خارجی بوده اند که نیاز مالی آن ها از طریق مؤسسه های مخصوصِ کمک دوجانبه، از خود سازمان جهانی تجارت و از بانک جهانی تأمین می شود.

فرآیند پرسش و پاسخ نیز وقت گیر است؛ ضعف های نهادی کشور متقاضی هم باعث تأخیرهای طولانی می شود. از آنجا که دولت ها به دنبال ایجاد سازگاری میان مقررات و قوانین موجود و الزامات سازمان جهانی تجارت هستند، متمم ها یا مقررات و قوانین جدیدی را که موردنیاز است، وضع می کنند. تصویب قوانین جدید در مجلس قانونگذاری نیز طول می کشد.

مشکلات در مرحله مذاکرات: مرحله مذاکرات ممکن است وقت گیرترین مرحله الحاق باشد و غالبا هم چنین بوده است. بخشی از مذاکرات در این باره است که آیا نهادها و سیاست های کشور درحال الحاق با جنبه های متعدد موافقت نامه های سازمان جهانی تجارت سازگار است؛ و بخش دیگر، مربوط به تثبیت تعرفه ها و تعهدات در کشاورزی و خدمات است.

تأخیرها ممکن است در هر دو طرف مذاکره رخ دهد. دولت درحال الحاق ممکن است مایل نباشد تعهدات آزادسازی لازم را بپذیرد؛ مثلاً ممکن است آزادسازی موانع غیرتعرفه ای را مطرح نکند یا تثبیت تعرفه ها در سطوح بسیار بالاتر از سطوح موجود را پیشنهاد کند. از طرف دیگر، اعضا ممکن است با سطح آزادسازی پیشنهادشده راضی نباشند یا با تأخیر در تصویب قوانین و تغییر نهادهای کشور متقاضی منطبق با مقررات سازمان جهانی تجارت موافق نباشند.

استراتژی و تاکتیک های کشور متقاضی عضویت: استراتژی اتخاذشده در مذاکرات الحاق در طولانی شدن فرآیند الحاق مؤثر است.

استراتژی ای که برخی کشورها در مذاکرات الحاق خود دنبال کرده اند، عبارت است از تلاش برای آزادسازی در کمترین حدّی که برای الحاق ضروری است. از آنجا که این کشورها نمی توانند برای بهبود دسترسی خود به سایر بازارها مذاکره کنند، می کوشند حمایت زیادی کسب کنند تا از آن برای چانه زنی برای به دست آوردن دسترسی بهتر در دوره های مذاکراتی آینده بهره ببرند. علاوه بر آن، کشورهایی که از این استراتژی استفاده کرده اند ــ مانند چین و روسیه ــ احساس می کنند طی دوره گذار که شرکت های دولتی ناکارا و در حال بازسازی هستند، حمایتِ زیاد ضروری است. در این کشورها نوعا پیشنهادهای اولیه ای ارائه می شد که در آن، تعرفه ها در نرخ هایی بسیار بالاتر از نرخ های مورد عمل درحال حاضر، تثبیت می شدند.

در چندین کشور درحال گذار که اخیرا عضو سازمان جهانی تجارت شده اند ــ مانند آلبانی، استونی، گرجستان و جمهوری قرقیزستان، لاتویا و مغولستان ــ استراتژی متفاوتی دنبال شده است. در این کشورها، استراتژی تجارت آزاد به عنوان بخشی از فرآیند الحاق پذیرفته شده است. این استراتژی شامل موارد زیر است:

الف ـ تثبیت تعرفه ها معمولاً در سطوح پایین کنونی یا موافقت با کاهش دادن و تثبیت تعرفه ها در سطوح پایین به عنوان بخشی از مذاکرات الحاق؛

ب - موافقت با رژیم تجاری آزاد در کشاورزی و خدمات؛

ج ـ شرکت در موافقت نامه هایی مانند ضوابط خرید دولتی، بلافاصله بعد از الحاق، که رقابت و شفافیت را در عملیات بازارهای آنها افزایش می دهد.

الحاق چین که در 2001 به امضا رسید، ترکیبی از عناصری از هر دو استراتژی بود:

از یک طرف، چین از فرآیند الحاق به سازمان جهانی تجارت برای به حرکت واداشتن و غیرقابل برگشت کردن آزادسازی تجاری و انجام اصلاحات گسترده استفاده کرد.

از طرف دیگر، چین به دلایل مختلف یک اقتصاد درحال گذار دارد و خود را یک کشور درحال توسعه می داند و پیوسته به دنبال آن بوده است که دوره های انتقالی و رفتار ویژه و متفاوتی به دست آورد که در موافقت نامه های سازمان جهانی تجارت به کشورهای درحال توسعه اعطا شده است.

چین با توجّه به موقعیتش به عنوان یک بازار بزرگ، درمورد جنبه های معین دسترسی به بازار مانند نساجی و همچنین درمورد موضوعات مرتبط با تعیین چین به عنوان یک اقتصاد غیربازاری، چانه زنی کرده است.

چنان که ملاحظه می شود، نوع استراتژی مذاکراتی کشور درحال الحاق در کوتاه یا طولانی شدن فرآیند الحاق تأثیر دارد.

3. از کشور متقاضی الحاق به سازمان جهانی تجارت، چه درخواست هایی می شود؟
موارد درخواست شده از کشورهایی که جدیدا درحال الحاق هستند، بیش از ضوابط سازمان جهانی تجارت درمورد اعضای کنونی است. براساس تجربه اخیر الحاق، زمینه های بحث شده در زیر، زمینه هایی هستند که در آنها اعضا نوعا درخواست می کنند که کشورهای درحال الحاق تعهدات بیشتری از اعضای کنونی بپذیرند.

تعرفه ها: از کشورهای درحال الحاق خواسته می شود تمامی تعرفه ها را تثبیت کنند؛ درحالی که در بسیاری از کشورهای درحال توسعه عضو، هنوز بخش بزرگی از جدول تعرفه های خارج از کشاورزی شان تثبیت نشده است. تثبیت های سقف نیز برای برخی اعضا پذیرفته شده است؛ ولی فشار برای تثبیت نرخ های تعرفه (متقاضیان الحاق) نزدیک به نرخ های مورد عمل وجود دارد.

از سوی دیگر، از کشور متقاضی الحاق خواسته می شود تعرفه هایش را کاهش دهد و تعهد به کاهش تعرفه ها را در یک جدول زمانی اعلام کند. درخواست اصلی درمورد تعرفه کالاهای صنعتی این است که تعرفه صنعتی کشور درحال الحاق باید به میزان دو برابر متوسط نرخ تعرفه کالاهای صنعتی در کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه تثبیت شود. این به معنای آن است که میانگین وزنی نرخ های تعرفه کالاهای صنعتی بیش از 10 درصد نباشد. این درخواست به دلیل نداشتنِ توان رقابت بسیاری از کالاهای صنعتی کشورهای درحال توسعه متقاضی الحاق و پایه مالیاتی محدود ممکن است مشکل آفرین باشد.

کشاورزی: معمولاً درمورد کاهش میزان کلی حمایت، تعرفه ای کردن محدودیت های کمّی و کاهش یارانه های صادراتی کشاورزی، تعهداتی اخذ می شود. از آنجا که بسیاری از کشورهای درحال الحاق از کشاورزی خود حمایت اساسی نکرده بلکه برعکس، آن را جریمه کرده اند، تقاضای کاهش میزان کلی حمایت ممکن است موجّه نباشد.

قواعد و مقررات: از کشورهای درحال الحاق نوعا خواسته می شود تمامی تعهدات را در هنگام ورود به سازمان جهانی تجارت برآورده سازند، همچنین از کشور متقاضی می خواهند درمورد جنبه هایی که در آنها ضعف دارد، یک برنامه تفصیلی ارائه و اعلام کند که چگونه و در چه دوره زمانی اصلاح آنها را پیشنهاد می کند.

آزادسازی تجارت خدمات: از متقاضی عضویت خواسته می شود در تعدادی از بخش های خدماتی مهم مانند خدمات مالی و خدمات ارتباطات راه دور، تعهداتی برای آزادسازی بپذیرد. از این رو مستثنی کردن بخش های خدماتی موردنظر اعضای سازمان جهانی تجارت از تعهدات آزادسازی، به راحتی برای آنها قابل قبول نیست. از سوی دیگر، به دلیل غیرقابل تقسیم بودن بسیاری از خدمات و نیاز به بهره برداری از صرفه های مقیاس، محدودساختن عرضه کنندگان خدمات در مناطق خاص کشور، به آسانی برای اعضای سازمان جهانی تجارت پذیرفتنی نیست.

موافقت نامه های میان چند طرف: کشورهای متقاضی برای شروع بررسی مقررات موافقت نامه های میان چند طرف (برای مثال، در زمینه خرید دولتی و هواپیمای غیرنظامی) در زمان الحاق، و نیز تعّهد جهت تنظیم یک جدول زمانی برای تکمیل مذاکرات بلافاصله بعد از الحاق، تحت فشار قرار می گیرند.

موضوعات «اقتصاد بازار»: هر چند در موافقت نامه های سازمان جهانی تجارت الزام صریحی در این مورد وجود ندارد که کشور متقاضی عضویت، اقتصاد بازار داشته باشد، این الزام را که کشورهای درحال الحاق باید اقتصاد بازار داشته باشند، در عمل اعضای موجود سازمان جهانی تجارت به عنوان بخشی از اهرم فشار در فرآیند الحاق مطرح کرده اند.

این فشارها بر تمامی کشورهای درحال الحاق ازجمله چین و کشورهای مستقل مشترک المنافع وارد شده است. به همین جهت، برچسب اقتصادهای غیربازاری، یکی از علت های اصلی اختلاف نظر تجاری میان بسیاری از اقتصادهای درحال گذار و چین از یک طرف، و ایالات متحده امریکا و اتحادیه اروپا از طرف دیگر بوده است. امریکا و اروپا به این بهانه، علیه صادرات این کشورها دست به اقدامات ضددامپینگ می زنند.(لانگامر و لوک، 1999: 24 ـ 7؛ میکالوپولوس، 2002:67)

4. از تجربه کشورهای ملحق شده به سازمان جهانی تجارت، چه درس هایی می توان آموخت؟
اولین درس مهم از تجربه الحاق کشورها این است که الحاق هر کشور با کشور دیگر تفاوت دارد؛ لذا تعمیم دادن، مشکل است. با این حال، موارد مشترکی به شرح زیر را می توان ذکر کرد:

ــ تجربه تعدادی از کشورهای کوچک که اخیرا فرآیند الحاق آنها به پایان رسیده، حاکی از آن است که هر قدر کشور کوچک تر و رژیم تجاری آن آزادتر باشد، فرآیند الحاق سریع تر است؛ زیرا اولاً هزینه های حمایت برای کشورهای کوچک، بالا است، ثانیا اندازه کوچک اقتصاد، موارد اندکی برای دسترسی به بازار را برای اعضای اصلی سازمان جهانی تجارت مطرح می کند.

ــ تجربه مذاکرات اخیر الحاق حاکی از آن است که کشورهایی که پیشنهادهای اولیه خود را به گونه ای مطرح کرده اند که بتوانند تعرفه هایشان را در سطوح کاملاً متفاوتی از سطح تعرفه های مورد عمل تثبیت کنند، با مشکلات جدی در الحاق مواجه می شوند؛ حتی اگر این اقدام در بین اعضای درحال توسعه کنونی سازمان جهانی تجارت ــ که بسیاری از آنها بخش بزرگی از جدول تعرفه خود را تثبیت نکرده اند ــ گسترده باشد. وقتی چنین پیشنهاد اولیه ای مطرح شد، اعضای گروه کاری اساسا از بررسی یا واردشدن آن به مذاکرات بر آن مبنا، امتناع کردند. گروه کاری از آن کشور درخواست کردند قبل از آنکه مذاکرات جدّی صورت گیرد، پیشنهاد بازنگری شده ای با نرخ های تثبیت را که به نرخ های تعرفه مورد عمل نزدیک تر باشند، ارائه کنند.

ــ الحاق چین به دلایل سیاسی و اقتصادی، منحصر به فرد است. بی تردید، چین از الحاق به سازمان جهانی تجارت برای توسعه اصلاحات گسترده و درگیرشدن در اقتصاد جهانی استفاده کرده است. چین با اغلب کشورهای اخیرا ملحق شده تفاوت دارد، از این نظر که قادر بوده است دوره های انتقالی ــ به عنوان مثال، برای حذف محدودیت های کمّی، مجوزها و تجارت دولتی ــ به دست آورد و نیز سهمیه های تعرفه ای در کشاورزی را حفظ کند. و اینها به این دلیل بوده که چین بیشتر از سایر کشورهای ملحق شده، قدرت چانه زنی داشته است. برای دسترسی به بازار چین، محدودیت هایی پذیرفته شده که در سایر کشورهای درحال توسعه وجود نداشته است؛ برای مثال: توافق شده است دسترسی به بازار، منوط به حفاظت های گزینشی خاص محصول باشد؛ و در اجرای موافقت نامه نساجی و پوشاک، پذیرفته شده است سه سال بیشتر از محدودیت های اجرای موافقت نامه، کاملاً مستثنی باشد؛ همچنین موافقت شده است برای 15 سال یک اقتصاد غیربازاری درنظر گرفته شود.

ــ پافشاری اعضا بر تبعیت از تمامی تعهدات سازمان جهانی تجارت در ورود و بدون دوره های انتقالی در زمینه هایی (مانند: ارزش گذاری گمرکی، جنبه های تجاری حقوق مالکیت فکری، استانداردها و اقدامات بهداشتی و بهداشت نباتی) که ضعف های نهادی متعددی، در کشورهای کمترتوسعه یافته و اقتصادهای درحال گذار وجود دارد، مسایلی جدی مطرح می کند. کشورهای درحال الحاق، به دلیل تمایل زیادی که برای عضویت دارند، ممکن است تعهداتی را بپذیرند که نتوانند آن را اجرا کنند.

ــ اعطای دوره های انتقالی سخاوتمندانه در زمانی که دوره های انتقالی برای سایر کشورهایی که هم اکنون اعضای سازمان جهانی تجارت هستند، درحال انقضا است، میان اعضای جدید و اعضای کنونی نابرابری ایجاد خواهد کرد. راه حل این مسئله می تواند گسترش اصولی برخی از این دوره های انتقالی برای اعضای کم درآمد موجود سازمان جهانی تجارت و همچنین برای کشورهای کمترتوسعه یافته درحال الحاق و اقتصادهای درحال گذار باشد

ــ تجربه کشورهای ملحق شده حاکی از آن است که کشورهای متقاضی الحاق می توانند با اقدامات زیر، فرآیند الحاق را تسریع و تسهیل کنند:

اول: تأسیس یک مرکز هماهنگی برای ارائه جهت گیری و مدیریت چندگانه تغییرات قانونی و تنظیمی در رژیم تجارت خارجی که برای الحاق ضروری است.

دوم: پذیرش هر چه بیشتر سیاست های تجاری آزادتر، تا ورود به سازمان جهانی تجارت آسان تر شود.

سوم: تأکید بر زمینه هایی از موافقت نامه های سازمان جهانی تجارت که در آنها ضعف هایی در زیرساخت نهادی وجود دارد و اقتضا می کند که اجرای مقررات سازمان جهانی تجارت به تأخیر افتد.

کشور متقاضی الحاق باید یک برنامه واقع گرایانه برای اجرای اقدامات اصلاحی آماده کند و درپی توافق برای به دست آوردن تأخیرهای مناسب در اجرای توافقات، به عنوان بخشی از فرآیند الحاق (به رغم بی میلی ظاهری اعضا برای توافق با چنین مواردی تاکنون) باشد و بدین منظور کمک فنی تقاضا کند.

5. پیشرفت کشورها در الحاق چگونه است؟
از اول ژانویه 1995، سازمان جهانی تجارت جانشین موافقت نامه عمومی تعرفه ها و تجارت (گات) شد که از سال 1947 به وجود آمده بود. دولت هایی که به گات پیوسته بودند، «طرف های متعاهد گات» نامیده می شدند. با تأسیس سازمان جهانی تجارت در ابتدای سال 1995، تمامی طرف های متعاهد گات رسما به عنوان اعضای سازمان جهانی تجارت شناخته شدند. بنابراین، 128 قلمرو گمرکی که طرف های متعاهد گات بودند، اعضای اصلی سازمان جهانی تجارت در بدو تأسیس به حساب آمدند.

از سال 1995 تا اوت 2005، بیست عضو به اعضای سازمان جهانی تجارت اضافه شده اند. به عبارت دیگر، طی مدت 10 سال 20 قلمرو گمرکی عضو شده اند؛ و این به معنای آن است که به طور متوسط سالی دو عضو به عضویت این سازمان درآمده اند. بنابراین، در حال حاضر، 148 قلمرو گمرکی عضو سازمان جهانی تجارت هستند.

در جدول 1، مدت فرآیند الحاق برای 20 عضو ملحق شده به سازمان جهانی تجارت نشان داده شده است. همان گونه که در جدول ملاحظه می شود، کوتاه ترین فرآیند الحاق متعلق به جمهوری قرقیزستان با دو سال و 10 ماه و طولانی ترین فرآیند الحاق متعلق به چین با 15 سال و 5 ماه بوده است. به طور متوسط فرآیند الحاق 20 عضو یادشده 5/7 سال به طول انجامیده است.

در حال حاضر، 31 کشور درحال الحاق به سازمان جهانی تجارت هستند. پیشرفت این کشورها در الحاق، در جدول 2 نشان داده شده است. همان طورکه در از جدول ملاحظه می شود، الحاق الجزایر تاکنون بیش از 17 سال، روسیه بیش از 10 سال، عربستان سعودی بیش از 10 سال، سودان بیش از 10 سال، اوکراین بیش از 10 سال و ویتنام بیش از 10 سال به طول انجامیده است. بنابراین، به نظر می رسد میانگین مدت فرآیند الحاق متقاضیان جدید بیش از 5/7 سال باشد که بیست عضو ملحق شده طی کرده بودند. 31 کشور درحال الحاق به سازمان جهانی تجارت، ازجمله جمهوری اسلامی ایران، ناظر به حساب می آیند. درواقع، با پذیرش درخواست الحاق در شورای عمومی، کشور متقاضی خودبه خود وضعیت ناظر پیدا می کند و می تواند در نشست های گروه کاری و سایر نهادهای مشخص شده شورای عمومی شرکت کند و به اسناد سازمان دسترسی یابد. البته کشور ناظر حق رأی ندارد. وضعیت ناظر، مستلزم پرداخت نیمی از کمترین حق عضویت سازمان است. باید توجه داشت که وضعیت ناظر به این کشورها محدود نیست و تعداد زیادی از نهادهای بین المللی در سازمان جهانی تجارت، به عنوان ناظر حضور دارند که تفصیل آن در سایت سازمان ذکر شده است.

آخرین وضعیت عضویت جمهوری اسلامی ایران آن است که گروه کاری تشکیل شده است و رئیس گروه کاری باید معرفی شود. پس از آن، یادداشت رژیم تجاری باید به گروه کاری تقدیم شود و سپس پرسش ها و پاسخ ها آغاز می شود.

ملاحظات پایانی
از آنجا که الحاق به سازمان جهانی تجارت، مبتنی بر مذاکره و توافق طرفین است، شرایط الحاق کشورها با یکدیگر متفاوت است و تعهدات متفاوتی برای عضویت سپرده می شود. به همین جهت، کیفیت مذاکره (توانایی مذاکره کنندگان و محتوای مذاکره)، نقشی تعیین کننده در شرایط الحاق جمهوری اسلامی ایران به سازمان جهانی تجارت دارد.

الحاق به سازمان جهانی تجارت برای جمهوری اسلامی ایران هدف نیست، بلکه وسیله ای برای تحقق توسعه اقتصادی ایران است. اگر الحاق، هدف باشد، مذاکره کنندگان برای عضویت، شتاب خواهند کرد و تعهداتی می پذیرند که به بنیان تولیدی کشور آسیب می رساند و به تبع آن مشکلات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی برای کشور ایجاد می شود. کشور قرقیزستان نمونه عینی در این زمینه است؛ که تعهدات سنگینی پذیرفت و سپس دچار بحران شد. وسیله بودن الحاق بدین معنا است که به الحاق به عنوان راهی برای توسعه کشور نگریسته و لذا در مذاکرات سعی شود با چانه زنی، به آن شرایط الحاق دست یافت؛ که در این صورت، توسعه اقتصادی کشور محقق می شود. کشور چین، نمونه عینی این مسئله است؛ آنقدر در مذاکره چانه زنی کرد که توانست به شرایط نسبتا مطلوب خود دست یابد.

موفقیت در مذاکرات الحاق، مستلزم آن است که کشور برای الحاق هدفمند، برنامه ای جامع داشته باشد؛ برنامه ای شامل استراتژی توسعه صنعتی و تجاری، وظایف مرکز هماهنگ کننده، مواضع مذاکراتی در هر بخش و...

الحاق هدفمند آن است که از الحاق به عنوان وسیله ای برای ایجاد توان رقابت در اقتصاد در شرایط جهانی شدن استفاده شود؛ از سوی دیگر، شرایط توافق شده در پروتکل الحاق به گونه ای باشد که کمترین پیامدهای نامطلوب برای اقتصاد به همراه داشته باشد. تمامی موارد یادشده در صورتی تحقق می یابد که کشور استراتژی تجاری و صنعتی داشته، صنایع و فعالیت های خدماتی موردنظر خود را برای حمایت انتخاب کرده و مواضع مذاکراتی روشنی داشته باشد؛ همچنین در مذاکرات، اهداف خود را با چانه زنی و بده ـ بستان تجاری دنبال کند.

هر چند در جریان الحاق باید اقدامات هماهنگ و گسترده ای انجام شود، برخی اقدامات از هم اکنون می تواند در برنامه عمل قرار گیرد؛ ازجمله: تعیین استراتژی تجاری و صنعتی، انجام مطالعات مربوط به شناخت بخش ها و اثرهای الحاق در هر بخش، عدم کاهش تعرفه ها تا قبل از شروع مذاکرات الحاق، مطالعه تطبیقی تعهدات سایر کشورها در پروتکل های الحاق خصوصا جدول تعهدات کالاها و خدمات و تهیه جدول مقدماتی امتیازهای پیشنهادی کشور ما درمورد کالاها و دسترسی به بازار خدمات. اقدامات یادشده می تواند آمادگی بیشتری برای مذاکرات مطلوب ایجاد کند و شرایط مطلوب تری برای الحاق هدفمند فراهم آورد.

مآخذWTO Secretariat, WT/ACC/11/Rev.5, PP. 2-3 :

کتابنامه

Bacchetta, Mark and Zdenek Drabek. APril 2002. Effects of WTO Accession on Policy making in Sovereign States. WTO staff working PaPer.

GATT Secretariat . 1995. The Result of the Uruguay Round of Multilateral Trade Negotiations.

Langhammer, Rolf J. Lücke Matthias. February 1999. WTO Accession Issues. Kiel Institute of World Economics.

MichaloPoulos, Constantine. 2002. ``WTO Accession"", in: DeveloPment, Trade and the WTO, A Handbook, Edited by Bernard Hoekman, Aaditya Mattoo and PhiliP English, The World Bank Publication.

WTO, How to become a member of the WTO, in: www. wto.org/english / the wto-e/ ACC-e/ access-e.htm

WTo Secretariat. March 1995.``Accession to the World Trade Organization, Procedures for Negotiations under Article ×II"", WT/ ACC/ 1.

WTO Secretariat, October 2004.``Technical Note on the Accession Process"", WT/ ACC/ 10/ Rev.2.

WTO. 2003. 10 Benefits of the WTO trading system. WTO Publication.

WTO Secretariat. APril2005. "Technical Note on the Accession Process", WT/ACC/11/ Rev. 5.