مجله  فرهنگ کوثر  خرداد 1376، شماره 3 

نویسنده : محمد جواد صاحبی
42
دیار آل محمد(ص)
یکی از جهانگردان پرآوازه ای که بسیار به ایران سفر کرده، تاورنیه است; اما بر خلاف شهرتش، آگاهی چندانی از زندگی او در دست نیست. تاورنیه یکی از بزرگترین جهانگردان قرن هفدهم میلادی است که با واقع بینی و موشکافی قابل تحسینی ایران را به بیگانگان شناسانده است.

تاورنیه ایران را نسبتا خوب شناخته است; زیرا در شش سفر طولانی اش با نظری دقیق به همه امور توجه کرده، مشاهداتش را با صراحت و صداقت به رشته تحریر درآورده است. بدون شک گزارشهای تاورنیه از نوشته های جهانگردان دیگر مهمتر است; زیرا نه تنها تعداد مسافرتها و مدت اقامتش در هر یک از این سفرها بسیار بیشتر از دیگران بوده، بلکه در دوره شکوفایی هنر و صنعت ایرانی بدین سرزمین گام نهاده است. او به جای توصیف جنگها و ستایش پادشاهان به شرح دقیق راهها، شهرها، روستاها، گفتگوها، برخوردها و حوادث پرداخته، به یاری نقاش ویژه اش تصاویر زیبایی از شاهکارهای معماری، نقشه شهرها، قلعه ها، پلها، البسه مخصوص ایرانیان و حتی وسایل ساده زندگی آن دوره را ترسیم کرده است.

تاورنیه از اولین کسانی است که تخت جمشید و دشت مرغاب و دیگر آثار پر عظمت روزگار گذشته ایران را دیده، در سفرنامه خود از آنها یاد کرده است.

تاورنیه، میان سالهای 1632 و 1668، شش بار به مشرق زمین سفر کرد و بیش از9 بار به ایران آمد. نخستین سفرش در عصر سلطنت شاه صفی، نوه کوچک و جانشین مستقیم شاه عباس کبیر، و سفرهای دیگرش در زمان شاه عباس دوم و شاه سلیمان تحقق یافت. او در باره شهر مقدس قم می نویسد:

«قم یکی از شهرهای بزرگ ایران است که در جلگه صافی واقع شده و برنج در آنجا به حد وفور به عمل می آید. میوه های آن هم خوب می شود. خصوصا انارهای درشت اعلی دارد. حصار و باروی شهر از خاک و گل و دارای برجهای متعدد است که در فاصله های کم ساخته شده اند. خانه ها هم چون همه از خاک و گل است داخله آنها تمیز است. در ابتدای ورود به شهر، از رودخانه توسط پل سنگی باید گذشت، و از روی سد قشنگی طرف دست راست پیچید و به کاروانسرای خیلی عالی راحتی رفت.

چیزی که در قم خیلی قابل ملاحظه است، مسجد خیلی بزرگی است که ایرانیان احترام آن را کمتر از مسجد اردبیل بجا نمی آورند و در همان جا است که مقبره شاه صفی و شاه عباس ثانی دیده می شود، و همچنین مقبره سیدتی فاطمه دختر حسین بن علی فرزند فاطمه زهرا و محمد(ص) می باشد.

درب بزرگ این مسجد در یک میدان طولانی باز می شود که در آنجا یک کاروانسرا و دکاکین بسیاری ساخته شده که در ظاهر شکوه و جلوه دارد، یکی از اضلاع آن با دیوار کوتاهی بسته شده که از فراز آن رودخانه و سواحل آن پیداست. همین میدان نیز به رودخانه فوق منتهی می شود. بالای درب مسجد عبارتی به خط طلا نوشته شده که شامل مدح شاه عباس ثانی است. اول داخل حیاتی مربع شکل و طولانی می شوند که می توان آن را باغ نامید به جهت اینکه در دو طرف خیابان وسط آن که یک سنگ فرش است، باغچه های مربع گلکاری درست کرده اند که از جمله گلهای متعدد قشنگ که در آنجا دیدم یاس زرد بود، انواع و اقسام گل و ریاحین در آنجا بعمل آورده و به توسط نرده از چوب که در طول خیابان از طرف باغچه کشیده شده مردم را از چیدن گل ممانعت می نمایند و خیلی مواظبت دارند که آنجا را به حال شادابی نگهداری نمایند.

عیسوی ها به سهولت نمی توانند داخل آن مکانها بشوند خصوصا آنهایی که قیافه و لباسشان به چشم بزند، اما با آن وضعی که من در ایران و هندوستان مسافرت کردم هرگز هیچ دری به روی من بسته نمی شد. در حیاط اول، وقت دخول در طرف چپ اطاقکهای کوچکی دیده می شود. اشخاصی که باید هر روز از موقوفات مسجد جهت خیرات غذا بخورند در آن اطاقها جمع شده بعد از صرف غدا متفرق می شوند، اشخاصی هم که برای عدم بضاعت از دست طلبکار، بستی می شوند مثل مسجد اردبیل در همین اطاقها منزل می کنند و محل پناه آنها می شود. محل های بست ایران مثل بست گاههای ما نیست که شخص متحصن باید کفیل مخارج خود شود، در ایران هر کس داخل بست می شود تمام حوائج او را از موقوفات می دهند و او ابدا به خیال خوراک و لوازم زندگی نیست و در کمال فراغت خاطر بدون نگرانی در بست می ماند تا دوستانش از روی فرصت، اصلاحی در کار او بعمل بیاورند.

از حیاط اول، داخل حیاط بزرگتری می شوند که صحن آن سنگ فرش است و از آنجا با چند پله داخل حیاط بلند مهتابی دار مربعی می شوند که در اطراف آن حجره طلبه های مسجد واقع است.

از حیاط سیم، باز از ده دوازده پله آجری بالا رفته حیاط چهارم می شوند که آن هم شبیه مهتابی مرتفعی است و حوض زیبایی در وسط آن واقع است که از آب جاری دائما لبریز است، آب آن توسط نهرهای کوچک می رود که جاهای دیگر را مشروب نماید، این نهرها داخل همان محوطه هستند. در اطراف این حیاط هم حجراتی ساخته شده و نمای مسجد یک ضلع آن را اشغال کرده که سبب جلوه و قشنگی آن شده است. سه درب بزرگ با سبک خوب دیده می شود که در جلو آنها درب آجری مشبکی به ارتفاع قد انسان واقع شده است، آستانه درب وسطی از یک صفحه نقره پوشیده شده است. در میان این سه در و درب گنبد مسجد، ملاهای متعدد نشسته و کتابهایی در دست دارند و مشغول قرائت هستند. این مسجد هشت گوشه است (مثمن) و در هر ضلعی یک درب کوچک از چوب گردو واقع است که روی آنها را با رنگ زرد و بخور براق کرده اند. مقبره سیدتی فاطمه نواده محمد(ص) در آخر مسجد واقع شده است. بطوری که میان دیوار و قبر، یک آدم فقط می تواند عبور کند، اطراف قبر ضریح بزرگی از نقره کشیده شده که شانزده پای مربع مساحت آن است، میله های آن گرد و محل تقاطع آنها مانند سیب گرد است، در روشنایی چراغهایی بسیار که از چراغدانهای طلا و نقره بی شمار نورافشانی می کنند جلوه و تلالؤ غریبی به این مکان می دهند. داخل مسجد تا زیر زوایای هشت گوشه که پایه طاقهای گنبد روی آن است تمام از کاشی های الوان بسیار اعلی است و طاق گنبد مسجد بسان طاق درب مدخل آن از طلا و لاجورد به سبک اعراب نقش و نگار شده است.

در هر طرف مسجد نزدیک قبر سیدتی فاطمه تالار بزرگی است برای فقرا و اشخاصی که باید از مطبخ و خیرات سلطنتی غذا بخورند و در آنجا جمع شده اند. چنانچه سابقا گفته ام در میان آنها پلو و انواع گوشتها که در کمال نظافت تدارک شده تقسیم می نمایند.

از این مقبره به طر ف چپ در فاصله 25 الی 30 قدم راه پله ای دیده می شود و این راه هم دری دارد که بالای آن با خط طلا باز مدح شاه عباس ثانی نوشته شده است.

وقتی که در باز شد محلی که بدن آن پادشاه در آنجا استراحت کرده است دیده می شود. به توسط درب مشبک دیگری یک گنبد کوچکی به نظر می رسد که مقبره شاه صفی پدر شاه عباس است که از یک روپوش زری پوشیده شده است. دائما در مقبره شاه عباس کار می کنند و می خواهند بنای خیلی زیبایی بوجود آورند.

اهالی مسجد به من گفتند که گنبد آن از طرف داخل نقره پوش خواهد شد.

خان قم مرد نجیب مؤدبی است و هیچ مسافر خارجی نیست که وضع رفتار او را تمجید نکرده باشد وقتی که وارد میدان شد و مرا با آن آلمانی که از اسلامبول همراه من آمده بود دید یا اینکه او را آگاه کردند که در نزدیک او خارجی هست فورا ما را احضار کرد، بعد از آنکه بعضی سؤالها از موضوع مسافرت ما نمود یک نیم تخت خواست و آوردند، آنگاه ما را روی آن نشانیده از ما پرسید از کجا می آئیم و برای چه به اصفهان می رویم؟ جواب گفتم که برای ملاقات شاه می رویم. عزیمت ما را تحسین کرد، اما اظهار تاسف نمود که چرا قبل از وقت ورود خودمان او را مطلع نساختیم. شب که به کاروانسرا برگشتم دیدم چهار نفر از ملازمین او تعارفی چندی از ماکولات برای ما آوردند که از جمله شش عدد خربوزه بسیار خوب و چهار تنگ بزرگ شراب اعلی بود.

این حاکم به قدری به نظر من مرد نجیب با فتوت خوبی آمد و به حدی در باره من انسانیت کرد که مرا بی اختیار قرین غم و مصیبت نمود وقتی که شنیدم شاه با او بی التفات شده است، بی التفاتی ای که بالاخره ظالمانه سبب هلاکت و مرگ او شد. چند سال بعد از رفتن من از قم این خان برای تعمیرات قلعه قم که همه از خاک و گل است و مرمت پل رودخانه و بعضی مخارج دیگر از همین قبیل بدون اینکه به شاه بنویسد و اجازه بخواهد به حکم شخصی خود مالیات خیلی مختصری به سبدهای میوه ای که وارد شهر می شدند بسته بود، در همه شهرهای ایران اشخاصی از طرف شاه موظف هستند که مراقب باشند هر روز نرخ ارزاق چه حال دارد و حکم بدهند که چیزی علاوه از قیمتی که میان خودشان برای هر جنسی معین کرده اند زیاد فروخته نشود و برای خبر عامه در هر هفته قیمت هر چیزی را جار می کشند. آن وقت در سلطنت شاه صفی بود و این حکایتی را که نقل می کنم در اواخر سنه 1632 میلادی واقع شد. به توسط همین اشخاص بزودی به شاه خبر رسید که حاکم بدون اجازه شاه مالیاتی به میوه ها بسته است. شاه به قدری متغیر شد که حکم کرد حاکم را با زنجیر به اصفهان بردند و تشدد فوق العاده نسبت به او بعمل آورد. پسر آن خان که جوان متشخصی بود و از مقربین پادشاه و همیشه در حضور بود و چپق و توتون شاه را بایستی با دست خود به او بدهد و این از مشاغل خیلی محترم و مهم دربار ایران است، همین که خان را وارد اصفهان کردند شاه او را آورد به درب عمارت سلطنتی و با حضور تمام مردم به پسرش حکم کرد که او سبیل های پدرش را بکند و بعد بینی و گوشهایش را ببرد، پس از آن چشم هایش را بترکاند و بالاخره سرش را ز تن جدا کند. همه این احکام که اجرا شد شاه پسر را به جای پدر حاکم قم کرد و پیرمرد عاقلی را به نیابت او مقرر داشت و او را با حکمی به این مضمون به قم فرستاد «اگر تو از آن سگی که به درک رفت بهتر حکومت نکنی تو را به سخت ترین قسمی از اقسام به قتل خواهم رسانید.»

از شگفتیهای گزارش تاورنیه وفور کشت برنج در قم است. راستی در هوای خشک و کویری قم، چگونه برنج بسیار کشت می شد؟ شاید در آن روزگار آب و هوای قم گونه دیگری بوده است؟ البته بودن باغچه های پر گل، زیبا و با طراوت از مساعد بودن آب و هوا و آبادانی قم در آن دوره حکایت می کند. بی تردید این آبادانی مرهون آبهای فراوان و خوشگواری بود که قم و اطراف آن را مشروب می ساخت. چنانکه پوله Poullet ، سیاح هموطن و معاصر تاورنیه، که در سال 1070 ق به ایران سفر کرده است، در این باره می نویسد: «قناتهای آن، چنان به جا و اندازه ساخته شده که در هنگام خشکسالی مردم قم را سیراب می نماید».

آنچه جالب به نظر می رسد گزارش تاورنیه در باره بست نشینانی است که از ترس طلبکار به حرم پناه می آوردند. به نوشته او، این افراد در حرم نه تنها از شر طلبکار در امان بودند، بلکه تا رفع عسر و حرج غذای خود را برایگان دریافت می کرده اند.

این جهانگرد در بخش دیگری از گزارش خود، به اقلیت یهودیان قم اشاره می کند و می نویسد: «در کاشان قریب به یک هزار خانوار یهودی و در اصفهان ششصد خانوار سکنی دارند. اما در قم بیش از ده خانوار نمی شوند. نه این است که یهودی دیگر در ایران نباشد، اما یهودی های قم و کاشان و اصفهان مخصوصا خود را از نسل یهودا می دانند».

گر چه تاورنیه در ارائه گزارش دقیق از اوضاع اجتماعی ایران کوشیده است، ولی در برخی از موارد توفیق به دست نیاورده است. او در بخشی از گزارش خود به مراسم گاوبازی در قم، که به دستور حکام انجام می شد و مورد توجه برخی از مردم قرار می گرفت، رنگ مذهبی می دهد و مطالبی خلاف واقع می نگارد. همانطور که در بسیاری از مطالب این خاورشناس رد پای جاسوسی پیداست.