مجله  فرهنگ کوثر  مرداد 1376، شماره 5 

نویسنده : (1151 - 1231 ه.ق) - محمدرضا آزمو
22
مقدمه
خدای حکیم پس از انبیا و امامان معصوم(ع) نگهبانی از قوانین و احکام الهی را بر عهده عالمان دین قرار داده است. عالمان بزرگ چراغ راه امت و مرزبانان خطه سعادت اند. از جمله این ستارگان هدایت، حضرت آیت الله میرزا ابوالقاسم قمی است. پدرش مرحوم آخوند ملاحسن از عالمان سرشناس شفت گیلان بودند در قرن 13 هجری می زیست. ایشان برای استفاده بیشتر از علما، گیلان را به قصد دیار عالم پرور اصفهان ترک نمود و در آنجا محضر میرزا هدایت الله و میرزا حبیب الله دو عالم روشن ضمیر آن سامان را درک کرد و بهره های وافری از درس آنان برد. زمان زیادی نگذشته بود که آن دو استاد بزرگ برای تصدی امر قضاوت و هدایت و ارشاد مردم به چاپلق از توابع بروجرد عازم شدند و ملاحسن نیز به دنبال آنان عزم سفر نمود و سرانجام با دختر استاد خویش میرزا هدایت الله ازدواج کرد و زندگانی تازه ای را آغاز نمود.

تولد میرزا
تاریخ سال 1151 هجری قمری را نشان می داد و خانه ملاحسن را انتظاری دلنشین آکنده ساخته بود. خانواده ایشان منتظر مولودی بودند که می رفت تا از عالمان تشیع و آغازگر تحولی عظیم گردد. عاقبت این انتظار با گریه های کودکی سعادتمند به پایان رسید و خانه کوچک آن عالم ربانی را شادمانی فرا گرفت. کودک را ابوالقاسم نام نهادند. وی در دامان پاک مادری دلسوز دوران کودکی را سپری می کرد و در زیر سایه پدری عالم و متقی به حیات خویش ادامه می داد چهره ابوالقاسم آینده ای درخشان را نشان می داد.

آغاز حیات علمی
ابوالقاسم هوش و استعدادی فراوان و از دیگر همسالان خویش برتر در خور توجه داشت. از همان ابتدای کودکی با استمداد الهی تحصیل علوم دینی را آغاز کرد و اولین درسهای دینی را در مکتب پدر فرا گرفت و بعد از مدتی درس آموزی از محضر پدر با اجازه او راهی خوانسار شد و مشتاقانه در درس آیت الله حسین خوانساری حاضر شد و پس از کسب فیض از مجلس درس آن بزرگمرد قصد عتبات عالیات را نمود و به مانند پرنده ای عاشق به سوی آن سرزمین علم و فقاهت پرواز نمود و در آنجا توفیق حضور در محفل علمی استاد کل محمدباقر وحید بهبهانی را نصیب خود ساخت.

باغبانهای بوستان
باغبانی سرزمین پرخیر وجود ابوالقاسم را مردانی پاک سرشت بر عهده داشتند که در ذیل از آنها یاد می کنیم. آیت الله حسین خوانساری (متوفی 1191ق. در اصفهان). محقق خوانساری یکی از فقیهان قرن دوازدهم هجری است که در شهرستان اصفهان می زیست. و با قدرت علمی وی بود که قامت علم و حکمت راست ایستاد و علوم مختلف مسیر اصلی خویش را باز یافت. فقیهان ژرف اندیش وی را فرید عصر، یگانه زمان خویش، سلطان حکما، مربی فقها، برهان متکلمان لقب داده اند.

از شاگردان ایشان می توان به شیخ حر عاملی(ره) (مؤلف وسائل الشیعه) محمدباقر مجلسی(ره)، میرزا عبدالله افندی (مؤلف ریاض العلما) اشاره کرد.

از جمله تالیفات وی شرحی بر کتاب «اللمعة الدمشقیه » شهید، تفسیر سوره حمد و مشارق الشموس است.

آیت الله محمدباقر وحید بهبهانی (متوفی 1208ق. در کربلا) وی را محقق بهبهانی و استاد کل لقب داده اند. در سال 1118ه. در اصفهان دیده به جهان گشود. وی از زمره شاگردان پدر عالمش محمد اکمل و ملامیرزا شیروانی و علامه مازندرانی بود که نزدیک به شصت اثر علمی از خود به یادگار گذشته است. از مهمترین آثار وی:

مفاتیح الکلام، مصابیح الظلام، رساله اجتهاد، تقیه در اسلام، تعلیقه رجال، حاشیه وافی حاشیه بر مدارک و معالم و مسالک است.

یکی از شاگردان خوش فهم و با استعداد آن بزرگوار آقا ابوالقاسم قمی است که در کربلا از وی دانش اندوخته است.

آیت الله محمدباقر هزار جریبی (متوفی: حدود 1170ق. در نجف) ایشان از فقیهان نامور، عصر خود بود و در زندگانی وی کمالات اخلاقی و فضائل علمی و عملی زیبا داشت و الگوی اهل کمال به شمار می رفت.

شاگردان با فضیلت ایشان وحید بهبهانی، سید محمدمهدی بحرالعلوم، شیخ جعفر کبیر، سید علی طباطبایی و میرزا ابوالقاسم قمی است.

ایشان به قصد فراگیری علوم الهی، هزار جریب مازندران را به قصد شهرهای مقدس عراق، ترک کرد و سالیانی از زندگانی با برکت خود را در نجف اشرف گذراند.

هجرتها
بعد از آنکه میرزا در عتبات از فقیهان بزرگ عصر بهره ها جست به قصد ترویج دین و ارشاد مرم به ایران بازگشت و به زادگاهش چاپلق آمد ولی چون آنجا را برای انجام وظیفه مناسب نیافت و دچار مشکلاتی شد به اصفهان رفت و در مدرسه کاسه گران به تدریس پرداخت و در آنجا بود که شاگردان و عالمانی توفیق حضور در محفل ایشان را پیدا کردند. با آن حال نتوانست مدت زیادی در آن شهر بماند چرا که از شر حسودان و مدعیان فضل که وی را مانع خود می یافتند در امان نبود و این امر بسیار آزارش می داد. از همین رو اصفهان را به قصد شیراز ترک کرد و مدت سه سال در آنجا اقامت گزید و آنگاه به سوی قم روانه شد. با ورود ایشان به قم در مدتی اندک آوازه او همه جا را فرا گرفت و الطاف الهی با برکات زیاد و ترقی روزافزون خستگی سالهای پر رنج گذشته را از وی دور ساخت. با ورود ایشان در قم علاوه بر تدریس و پرورش طلاب و ارشاد مردم حاکمان زمان خویش را اندرز می داد. ایشان بارها فتحعلی شاه را نصیحت کرد و وظایف او را یادآور می شد.

روزی فتحعلی شاه به قم آمده و به دیدار میرزا مشرف گردیده بود. میرزا او را مورد خطاب قرار داده، می گوید: کاری نکن این ریشهایت (با اشاره به ریش فتحعلی شاه) فردای قیامت به آتش جهنم بسوزد.

اگر چه در بار پیوسته به ارتباط خود با میرزا اصرار می ورزید ایشان همچون دیگر علمای شیعه که در نهانشان ظلم ستیزی نهفته است هرگز تن به ارتباط با دستگاه وقت نداد.

فرزندان علمی میرزا
از محضر آیت الله میرزای قمی شاگردان فراوانی بهره علمی جستند و روح تشنه خود را سیراب ساختند. از جمله:

سید محمد مهدی خراسانی (1182 -1246ق.)
وی فرزند سید حسن خوانساری، نوه آقا حسین خوانساری و معروف به مؤلف رساله ابوبصیر است. از دانشوران مشهور قرن سیزدهم بود که در خوانسار متولد شد و بیشتر مراتب علمی را در محضر میرزای قمی کسب نمود و جناب میرزا هم علاقه فراوانی به او داشت وی در علم رجال و بازشناسی راویان همنام مهارت خاص داشت. از آثار وی می توان به شرح بر مبادی الاصول، شرح تبصره علامه، شرح الفیه سیوطی اشاره کرد.

میرزا ابوطالب قمی (متوفی 1249ق. در قم)
فرزند میرزا ابوالحسن قمی و از فقیهان بزرگ شیعه است که مورد اعتماد فراوان میرزای قمی بود به گونه ای که بسیاری از کارهای دینی را به ایشان ارجاع می داد.

میرزا ابوطالب ثروت انبوهی داشت ولی به همان میزان دست بخشش او همیشه به سوی مستمندان گشاده بود و بعد از حیات خود یک سوم از اموال و املاک خویش را در راه کارهای خیر وقف نمود.

این عالم بزرگوار پس از رحلت در قبرستان شیخان قم دفن گردید.

سید عبدالله کاظمینی (شبر) (متوفی: حدود1246ق.)
سید عبدالله فرزند سید محمدرضا کاظمینی، یکی از عالمان بی نظیر قرن سیزدهم هجری بود که سالهای متمادی از عمر با برکت خویش را در کاظمین سپری کرد و از همان آغاز زندگی علمی خویش در محضر پدر و اساتیدی همچون شیخ جعفر کبیر، سید مهدی شهرستانی، محقق قمی حاضر شده و از آنان بهره های وافر برد.

از ایشان آثاری همچون: مصابیح الظلام، جامع المعارف و الاحکام، کشف المجمع، زبدة الدلیل و دهها کتاب دیگر به جای مانده است.

از دیگر شاگردان میرزای قمی می توان به این بزرگواران اشاره کرد:

حضرات آیات: حاج محمد ابراهیم کرباسی [کلباسی]

- میرزا علیرضا قمی

- سید اسماعیل قمی

- سید باقر شفتی (معروف به حجة الاسلام)

- محمدعلی هزار جریبی

- آقا احمد کرمانشاهی

- سید علی خوانساری

- شیخ حسین قمی

- حاج ملا اسدالله بروجردی

آینه صفات برگزیده
زندگانی میرزا را چنان یاد کرده اند که اگر صبر و استقامت وی نبود هرگز بدین مقام و عظمت نایل نمی گشت. او استوارتر از کوه در مقابل مشکلات ایستاد و هرگز رکود و یاس بر دریای وجودش غالب نشد.

ایشان در مسیر تحصیل با فقر شدید دست و پنجه نرم می کرد و در این راه استاد وی آیت الله محمدباقر بهبهانی نقش بسزایی در دستگیری از او داشته است به طوری که در بسیاری از اوقات خود نماز و روزه استیجاری می پذیرفت و پولش را به میرزا می بخشید تا به تحصیلش بپردازد. با این همه میرزا هرگز از راهی که برگزیده بود دست برنداشت. از خصوصیات میرزا جدیت ایشان در مسیر علم آموزی بود به گونه ای که محبوبترین کارها نزد او مطالعه و تحقیق بود تا آن اندازه که ستارگان آسمان کمتر شاهد خواب میرزا بوده اند. وی بیشتر شبها را تا به صبح به مطالعه می پرداخت.

او احترام خاصی برای اساتید خویش قائل بود و حتی بعد از رحلت آنان احترام آنها را حفظ می کرد. چنانکه نوشته اند بعد از درگذشت استاش وحید بهبهانی وقتی به کربلا مشرف می شد به خانه آقا می رفت و در خانه او را می بوسید و به این طریق از زحمات چندین ساله استاد قدردانی می کرد. از سویی دیگر وی در حسن معاشرت نمونه بود. هنگامی که با دیگران سخن می گفت با چهره ای گشاده مواجه می شد و مردم از همنشینی با وی لذت می بردند.

مؤلف کتاب روضات الجنات در شخصیت ایشان می گوید: ... آن بزرگوار مردی با تقوا و جلیل القدر، کامل و باهوش بود. او استادی زبردست، پیشوایی بزرگ، ادیبی ماهر، خطیبی توانا بود او خشوعی فراوان، چشمی پر اشک و دلی نالان و دیدگانی گریان داشت ....

آثار علمی
1- قوانین الاصول مهمترین و مشهورترین اثر اوست که اهمیت آن در نزد اهل نظر مخفی نیست. نگارش این اثر گرانسنگ در سال 1205ق. پایان یافت و سالها جزو مهمترین کتب درسی طلاب در علم اصول بوده و بسیاری از علما بر این کتاب پرارزش حاشیه زده اند. مرحوم شیخ آقابزرگ طهرانی تعداد این شرحها را47 شرح ذکر کرده که یکی از آنها نوشته شیخ انصاری(ره) است. سیدصدرالدین موسوی عاملی صدر اصفهانی در وصغ این کتاب این گونه فرمود:

لیت ابن سینا دری اذ جاء مفتخرا باسم الرئیس بتصنیف القانون ان الاشارات و القانون قد جمعا مع الشفا فی مضامین القوانین

یعنی: ای کاش ابن سینا که به سبب نگارش کتاب قانون به شیخ الرئیس معروف شد می دانست که کتاب اشارات و قانون و شفا هر سه در مضامین کتاب قوانین الاصول میرزای قمی جمع شده اند. این عالم اصولی، در علم اصول دارای نظرات ویژه خود است که در کتابهای علم اصول پیرامون آن اظهار نظرها کرده اند.

2- حاشیه بر زبدة الاصول شیخ بهایی

3- مرشد العوام (فقه فارسی)

4- رساله استدلالی فارسی در اصول دین

5- حاشیه بر تهذیب الاصول علامه حلی

6- منابع الاحکام (فقه به زبان عربی)

7- معین الخواص (مختصر فقهی است)

8- منظومه ای در علم بدیع که دارای 139 بیت است.

9- رساله هایی در وقف، طلاق و مباحث منطقی

10- دیوان شعر به فارسی و عربی که نزدیک 5000 بیت شعر را داراست.

یادگاران
خداوند متعال به این عالم گرانقدر یک پسر و هشت دختر عنایت کرد که پسرش در زمان حیات آن بزرگوار درگذشت. هفت دختر میرزا هر یک همسر عالمی از عالمان روزگار خود شدند افرادی که افتخار دامادی این عالم والامقام را پیدا کردند عبارتند از:

مولا علی بروجردی، آقا محمدمهدی کلباسی، شیخ علی بحرینی (از فرزندان وی شیخ محمدحسین بحرینی است)، میرزا علیرضا طاهری، حاج ملا اسدالله بروجردی (ایشان دارای سه پسر به نامهای فخرالدین محمد، جمال الدین محمد، نورالدین محمد بود)، ملا محمد نراقی (میرزا ابوالقاسم نراقی از فرزندان ایشان است)، میرزا ابوطالب قمی.

غروبی غم انگیز
سال 1231ق. یادآور غروب زندگانی عالمی وارسته و متقی است. آری میرزای قمی در آن سال از جمع دوستان و شاگردان خویش رخت بربست و به سوی حضرت حق بال گشود و با رفتن خود شهر قم را سیه پوش ساخت. مقبره شیخان افتخار این را داشت که آن عالم با منزلت را در آغوش گیرد و اکنون نیز زیارتگاه عام و خاص شود خداوند روحش را با پیامبران و امامان معصوم - علیهم السلام - محشور گرداند.

منابع و مآخذ

- اعیان الشیعه، سید محسن امین، دارالتعارف للمطبوعات بیروت

- علمای بزرگ شیعه، جرفادقانی، انتشارات معارف اسلامی قم، چاپ اول

- گنجینه دانشمندان، حاج میرزا شریف رازی، کتابفروشی اسلامیه

- سیمای فرزانگان، رضا مختاری، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم

- روضات الجنات، محمد باقر موسوی خوانساری، مکتبة اسماعیلیان

- قصص العلماء، میرزا محمد تنکابنی، انتشارات علمیه اسلامیه

- معارف الرجال، محمد حرزالدین، منشورات مکتبة آیت الله نجفی