سالانه حدود یک هزار حادثه طبیعی در کشور رخ می‌دهد و این وضعیت ما را جزو لیست بلاخیزترین کشورهای جهان قرار می‌دهد؛ زلزله، سیل، خشکسالی، سرمازدگی محصولات باغی و... هر یک در حد بحرانی جدی می‌توانند مطرح باشند که البته تاریخ کشور ما نشان می‌دهد در این میان زمین‌لرزه سرآمد همه بلایای طبیعی این مرز و بوم بوده است. رئیس سازمان مدیریت بحران در همین زمینه می‌گوید: «زمین لرزه از لحاظ وزن و حجم بزرگ‌ترین حادثه طبیعی در ایران محسوب می‌شود و پس از آن حوادث ناشی از تغییرات آب و هوایی مانند برف و کولاک، یخبندان، سرمازدگی محصولات باغی و کشاورزی، سیلاب و خشکسالی را می‌توان نام برد.»
به گفته وی: «امسال 60 هزار میلیارد ریال برای جبران خسارات ناشی از حوادث طبیعی در ایران تخصیص یافته است که برای خشکسالی، کم‌آبی و پیشگیری و سامانه‌های هشدار و بازسازی نقاط آسیب‌دیده بر اثر حوادث طبیعی هزینه می‌شود.»
یکی از شیوه‌های اجرایی برای مدیریت بحران، مدیریت ریسک نام دارد که رئیس سازمان مدیریت بحران با توجه به عمق بلایا بویژه در زلزله آن را کارآمد نمی‌داند: «بهره‌گیری از مدیریت ریسک به جای مدیریت بحران در زمین‌لرزه ناممکن است و از این شکل مدیریت می‌توان در حوادثی مانند سیلاب و بعضی حوادث جوی استفاده کرد.»
حسین باقری با اشاره به این‌که طرح‌های فراوانی در زمینه مهار آب‌های سطحی با هدف جلوگیری از وقوع سیلاب در نقاط مختلف کشور در حال اجراست، می‌گوید: «سازمان مدیریت بحران ایران از ریسک‌پذیری در برابر حوادثی که قابل پیش‌بینی و پیشگیری هستند، به شکل علمی استفاده می‌کند و علاوه بر نقاط آسیب‌دیده و بازسازی آنها برای پیش‌بینی و پیشگیری هم اعتبارات قابل ملاحظه‌ای تخصیص می‌یابد.»
وی همچنین درباره نوع مدیریت این سازمان عنوان می‌کند: «سازمان مدیرت بحران ایران پیشگیری را در اولویت برنامه‌های خود قرار داده است و حوادث را باید سازمان‌ها و ادارات در استان‌ها و در نقاط مختلف ایران مدیریت کنند تا تبدیل به بحران نشود و در صورتی که به شکل بحران درآمد این سازمان وارد عمل می‌شود.»

● آمارهای جهانی
آمارهای جهانی از میزان صدمات حوادث و بلایای طبیعی نشان می‌دهد سال 2008 یکی از بلاخیزترین سال‌ها بوده است. در این سال بیش از 220 هزار نفر بر اثر سیل و زلزله و سایر حوادث طبیعی در سراسر جهان کشته شده‌اند و چند برابر این رقم نیز درگیر پیامدهای ناشی از بلایا هستند.
گزارش‌های رسمی حاکی از آن است که آمار بلایای طبیعی سال ۲۰۰۸ از سال ۲۰۰۷ کمتر است اما از آنجا که آمار تلفات و همچنین خسارت‌های مالی در این سال بیشتر بوده نشان می‌دهد که شدت بلایای طبیعی و حوادث سال ۲۰۰۸ شدید‌تر بوده است. بیشترین تلفات در سال ۲۰۰۸ بر اثر توفان موسمی «نارجیس» در میانمار بود که ۱۳۵هزار نفر جان خود را از دست دادند و بیش از یک میلیون نفر بی‌خانمان شدند. چند روز بعد از این حادثه، زلزله چین اتفاق افتاد که بر اثر آن ۷۰ هزار نفر کشته و ۱۸ هزار نفر مفقودالاثر شدند و در این حادثه ۵ میلیون نفر بی‌خانمان شدند و پس از آن حدود یک هزار نفر در افغانستان، گرجستان و تاجیکستان بر اثر سرمای بی‌مقدمه جان خود را از دست دادند و در ماه آگوست و سپتامبر نیز بر اثر سیل در هند، نپال و بنگلادش ۶۳۵نفر جان باختند و... کارشناسان می‌گویند گرمایش زمین ناشی از گازهای گلخانه‌ای و فعالیت‌های کارخانجات و گرم‌ شدن زمین و تغییرات آب‌وهوایی ناشی از آن تأثیر زیادی بر روی حوادث طبیعی دارند و موجب ایجاد توفان‌های حاره‌ای و موسمی می‌شوند.
همچنین سازمان ملل در آخرین گزارش خود بر گسترش بی‌رویه شهرها و تغییر آب و هوا در زمینه ایجاد بلایای طبیعی تأکید دارد. در این گزارش می‌خوانیم: «از سال ۱۹۷۵ یک میلیون و هفتصد هزار نفر در اثر بلایای طبیعی جان باخته و انتظار می‌رود به علت گسترش بی‌رویه شهرها و گرمایش جهانی این آمار رو به فزونی برود.» در این گزارش با اشاره به زندگی یک میلیارد نفر از جمعیت جهان در زاغه‌ها آمده است این انسان‌ها در مقابل خطر سیل، زلزله و رانش زمین بی‌دفاع و بدون محافظت می‌باشند. براساس گزارش مذکور، سالیانه ۲۵ میلیون نفر به شمار زاغه‌نشینانی که محل سکونتشان به علت عدم برخورداری از تأسیسات زیربنایی کافی بیشتر در معرض خطر بلایای طبیعی قرار دارند، افزوده می‌شود.
طبق این گزارش میزان خسارات وارده به اقتصاد جهانی در اثر سیل، نسبت به سال ۱۹۹۰ به دو برابر رسیده و طی 20 سال میزان افرادی که خانه‌ها و شغل‌های خود را به سبب بلایای طبیعی از دست داده اند، ۲۸درصد افزایش نشان داده است اما جالب‌ترین بخش گزارش که به دسته‌بندی برخی کشورهای بلا خیز می‌پردازد: «بنگلادش، چین، هندوستان، فیلیپین، میانمار و ماداگاسکار بیشتر در معرض فلاکت تندباد قرار داشته و در اندونزی، هندوستان و اتیوپی نیز بیشتر رانش زمین مردم را تهدید می‌کند. همچنین چین و هندوستان در معرض خطر زلزله و کشورهای آفریقایی نیز در پنجه خشکی و خشکسالی اسیر می‌باشند.»
براساس آمار سازمان ملل متحد در 15سال گذشته به طور متوسط سالانه 41هزار نفر در منطقه آسیا و اقیانوسیه بر اثر حوادث طبیعی جان خود را از دست داده‌اند و 29میلیارد دلار نیز زیان وارد شده است و در این میان جایگاه کشور ما از جهاتی جالب توجه است به این معنی که از نظر بلاخیزی در رتبه‌های نخست قرار داریم اما روند مدیریت بحران در ایران نشان می‌دهد تلفات بلایا و حوادث طبیعی در حال کاهش است.
بنا به آمار رسمی بین‌المللی ایران برای پیشگیری از آثار بلایای طبیعی اقدامات فراوانی انجام داده است به طوری که در سال 1385 هفتصد و بیست و سه مورد حادثه در ایران روی داده و تلفات آن سیصد و نه نفر بوده است در حالی که در سال گذشته تعداد حوادث به نهصد و چهل و شش مورد رسیده ولی تعداد تلفات آن به دویست و ده نفر کاهش یافته است. با این همه نباید فراموش کنیم که کشور ما جزو 10 کشور بلاخیز محسوب می‌شود موضوعی که باید در اکثر برنامه‌ریزی‌ها بدان توجه داشت.

● بلایا در ایران
همانطور که عنوان شد زلزله جدی‌ترین بلای طبیعی در ایران محسوب می‌شود اگرچه نباید از سیل، خشکسالی، سرمازدگی میوه‌ها و یا ریزش شکوفه‌های درختان بر اثر تگرگ، توفان و... غافل بود. این‌که آیا می‌توان از بلایای طبیعی جلوگیری کرد یا نه یک سوی بحث و نحوه مدیریت و جلوگیری از عمق و تلفات گسترده آن نیز سوی دیگری است. قاعدتاً بخشی از بلایای طبیعی نتیجه عمل ما ساکنین سیاره محشری به نام زمین است؛ سوراخ شدن لایه ازن بر اثر ازدیاد گازهای گلخانه‌ای، رشد کویر به دلیل غارت جنگل‌ها و مسائلی از این دست مقدماتی برای بلایای بزرگی هستند که از آنها گریزی نیست اما اگر بحث را به کشور خودمان و صرفاً به بخش مدیریت بحران محدود کنیم کارشناسان و صاحبنظران موارد زیر را در کاهش عمق و گستردگی بلایا مؤثر می‌دانند: تعیین به موقع اعتبارات و اجرای سیاست پیشگیری محوری، تعیین دهداران به عنوان مسئولان روستایی در علت‌یابی حوادث، مقاوم‌سازی مدارس و خانه روستایی، توسعه بیمه همگانی و گنجاندن برنامه آموزشی لازم در نیروهای مسلح و بسیج برای سرعت بخشیدن به مقابله با حوادث طبیعی.
دکتر رفعت محبی‌فر و دکتر سعید آصف‌زاده در پژوهشی که در این زمینه انجام داده‌اند به موارد جالب توجهی برای کاهش صدمات بلایای طبیعی اشاره می‌کنند: «رویه‌های اداری دست و پاگیر قطعاً مانع بزرگی بر سر حمایت از صدمه‌دیدگان است. کلیه سازمان‌ها و نهادهای استانی می‌بایست یک برنامه روشن برای انجام عملیات امدادی در هنگام وقوع بلایا داشته باشند. لازم است که هماهنگی بین نیروهای نظامی و شهری در زمینه انجام اقدامات بیشتر شود. طراحی ساختار مدیریت بلایا با دید بلندمدت. توجه به مراحل مختلف مدیریت بلایا اعم از مراحل پیش‌بینی و پیشگیری، آمادگی، مقابله و یا بازسازی. سطح‌بندی ارائه خدمات در راستای مدیریت بلایا در سطح ملی، استانی، شهرستانی، شهری، محله‌ای و روستایی. مشخص شدن یک ساختار سازمانی مطلوب و کارا و همچنین تقسیم کار اصولی، یا در نظر گرفتن یک سازمان مجزا جهت مدیریت بلایا برای انسجام بخشیدن به همه سازمان‌ها و نهادهای پراکنده در امر مدیریت، پژوهش، برنامه‌ریزی و آموزش در زمینه بلایای طبیعی و غیرطبیعی. وجود یک شورای بلندپایه برای مدیریت بلایا به منظور ضابطه‌مندی و قانون‌مندی نظام مدیریت بلایا و مشخص شدن نقش اساسی رهبری دولت در کلیه امور بلایا یا در نظر گرفتن یک مجموعه واحد و متمرکز برای بلایای طبیعی و غیرطبیعی در قالب مدیریت بلایا.»
در این پژوهش می‌خوانیم: «طی سال‌های اخیر تأکید مدیریت بلایا از اقدامات عجولانه و فی‌البداهه بعد از وقوع بلا (کمک‌های فوری) به برنامه‌ریزی قبل از بلا از جمله آمادگی در برابر بلایا تغییر یافته است. نکته‌ای که باید از بسیاری از بلایا که در گذشته وقوع یافته‌اند، آموخت این است که اثرات اکثر بلایا را با برنامه‌ریزی صحیح و مداخله قبل از وقوع می‌توان کاهش داد.
بنا به اعتقاد «بایری» مدیریت بلایا یکی از بزرگترین چالش‌های قرن بیست و یکم است. وقوع هرچه بیشتر ضررهای انسانی، اقتصادی و زیست محیطی ناشی از بلایای طبیعی ساخته دست بشر گواه این مسئله است که باید یک رویکرد سیستماتیک به مدیریت بلایا داشت.»

منبع: / روزنامه / ایران ۱۳۸۸/۰۶/۰۴