محدودۀ قم در سال 1320 ش
مرحوم حاج محمد خوش نژادیان (1305 ـ 1392) از سالمندان قمی و خوش حافظه بود. سال 1384 از ایشان خواستم محدودۀ قم در سال 1320 را به من نشان دهد. او را سوار موتور سیکلت کرده به محلههای قدیمی قم بردم و محدودۀ شهر را اینگونه نشانم داد:
قم از طرف شمال، به محلههاى باغ پنبه و آلوچو منتهی میشد. و بیمارستان کامکار و شهربانى واقع در خیابان باجک و اطراف آنها باغ و زمین زراعى بود.
از طرف جنوب، چهارراه شهدا و مدرسۀ علمیۀ حجتیّه زمین بود. کوچههاى پشت کتابخانۀ آیتاللّه نجفى و منزل امام خمینى هم باغ بود.
از طرف شرق، به بیمارستان نکویى نمىرسید و در زمین این بیمارستان زراعت میکردند و خیابان چهارمردان تا محلۀ سجادیه میرسید. خیابانهاى آذر و چهارمردان وجود نداشتند و هنوز ادامۀ کوچهها پیچ در پیچ در یک طرف خیابان، در طرف دیگر معلوم است. محلۀ چهارمردان قدیمىتر از آذر است.
قم از طرف غرب به رودخانۀ بزرگ منتهی میشد و این رودخانه تقریبا یک سوم مسجد اعظم و همۀ خیابان بهار را در بر میگرفت. خیابانهاى اراک و خاکفرج جادهاى با عرض تقریبا چهار متر بود و بقیۀ آن جزو رودخانه بود. در گذشته رودخانه دیوار نداشت تا اینکه سیل آمد و برخى خانهها را خراب کرد. پس از آن، در دو طرف رودخانه دیوار کشیدند. طرف غرب رودخانه، بیابان و زمین زراعى و باغ قرار داشت و اوایل کوچههاى حاج زینل (خیابان هفت تیر فعلى) و آقابقّال را تازه ساخته بودند و از آنجا تا رودخانه را زراعت مىکردند. پمپ بنزین در خیابان امام کاملا خارج قم قرار داشت.
سید حسن فاطمی موحد
نظر شما