یکم: علم کلام را على رغم آنکه فقه اکبر خوانده‏اند، علم نابختیارى است. اگر آن را با علم‏فقه مقایسه کنیم، چه از حیث‏شمار متکلمان و چه از حیث تعداد کتابهاى کلامى، درمى‏یابیم‏که هم شمار فقها بیش از متکلمان بوده و هم تعداد کتابهاى فقهى بیش از کتابهاى‏کلامى. و در نتیجه آن اندازه که در مباحث تو در توى فقهى توغل شده و تاسیس اصول‏وتفریع‏فروع گردیده، در مباحث کلامى تامل نشده است. این کم عنایتى به علم کلام‏وحتى‏کلام‏گریزى، غیر از آن بى‏عنایتى به کلام و کلام‏ستیزى است که در گذشته دامنگیربرخى از مسلمانان بوده و کتابهاى متعددى در مخالفت‏با کلام و در تحریم آ ن نوشته شده‏است.
آن مخالفتهاى پراکنده و سترونى که با علم کلام شده چندان دامنگستر و شایسته جدى گرفتن نبوده، آنچه رواج داشته و دارد و باید جدى گرفته شود، همان کم‏عنایتى به علم کلام است و على رغم فقه اکبر خواندن آن،فقه را بر آن مقدم کردن.
سالهاست که در حوزه‏هاى علمیه یکسره به فقه پرداخته مى‏شود. حوزه‏هاى علمیه به حوزه‏هاى فقهیه تبدیل شده و کتابهاى درسى منحصر در فقه (و اصول فقه و آنچه در فقه مدخلیت دارد) شده است. تحقیق در باره اصول دین (علم کلام)، فرع گردیده و تحقیق درباره فروع دین (علم فقه)، اصل گردیده است. یک صدم آن تاملات و تدقیقاتى که در فقه شده‏که اگر در اتم مى‏شد، شکافته مى‏شد در علم کلام نشده است.

دوم: چنانکه مى‏دانیم علم کلام سه وظیفه بر عهده دارد: تبیین عقاید دینى و مذهبى، اثبات عقاید دینى و مذهبى، دفاع از عقاید دینى و مذهبى (در برابر مخالفان بیرون از دین و مذهب). کلام امروزه را به لحاظ اینکه در مقام تبیین و اثبات عقاید و دفاع از آن به مسائل جدیدى مى‏پردازد، کلام جدید خوانده‏اند. البته تسمیه کلام جدید تنها به لحاظ مطرح بودن مسائل جدید در آن نیست، بلکه به لحاظهاى دیگرى، از جمله تجدد در روش و تجدد در مبادى، نیز هست. بنابراین نباید پنداشت کلام جدید فقط همان مسائل جدید کلامى است. ضمن اینکه نباید پنداشت کلام جدید مغایر با کلام قدیم است.
کلام جدید عهده‏دار همان وظایفى است که کلام قدیم بر گردن داشته است. فقط در انجام‏این وظایف با یکدیگر تفاوت دارند. بنابراین کلام جدید در طول کلام قدیم و در ادامه آن‏است.

سوم: علم کلام در هر دوره جدیدى ( به مفهوم راستین کلمه)، جدید است و یا شایسته است که جدید باشد. نمى‏شود پذیرفت که در دوره جدیدى زیست، اما کلام جدیدى نداشت; مگر اینکه متکلمان چندان به انحطاط و واپسگرایى فروافتاده باشند که در دوره جدیدى زندگى کنند، اما کلام دوره‏هاى قدیم را ارائه کنند. بنابراین در هر دوره جدیدى علم کلام، جدید مى‏شود و یا باید جدید شود.
کلام را در هر دوره جدیدى که در نظر بگیریم، نسبت‏به دوره گذشته، جدید است و سبت‏به دوره آینده، قدیم. مثلا آنچه به عنوان علم کلام در این دوره جدید (قرن چهاردهم و پانزدهم قمرى، برابر با بیستم میلادى) در میان مسلمانان وجود دارد، کلام جدید است; اما همین کلام جدید در دوره آینده، کلام قدیم شمرده خواهد شد.

چهارم: برخى به هر چیزى که مهر جدید بر جبین دارد، بى مهرى مى‏کنند و از نوگرایى‏هراس دارند. از همین روست که گفته‏اند: علیکم بالعتیق وایاکم والمحدثات. وحتى‏گفته‏اند: یک اشتباه قدیمى بیشتر هواخواه دارد تا یک حقیقت جدید. هراس از کلام‏جدیدوپافشارى بر اینکه امروزه نیز فقط کلام قدیم کار آمد است و تنها با آن مى‏توان به‏پاسدارى ازعقاید دینى پرداخت، ناشى از همین روحیه گذشته‏گرایى و مخالفت‏با نوگرایى‏است. آنان که امروزه از کلام جدید هراس دارند و به همان کلام گذشته بسنده مى‏کنند،اگر در گذشته هم بودند از کلام آن دوره هراس مى‏داشتند. زیرا کلام قدیم در قدیم،نسبت‏به دوره‏هاى قدیمتر، جدید بوده و تنها نسبت‏به این دوره است که قدیم شمرده مى‏شود.
قل لمن لایرى المعاصر شیئا
ویرى’ للاوائل التقدیما
ان هذا القدیم کان حدیثا
وسیبقى هذا الحدیث قدیما
اصولا هیچ چیز براى علم زیانبارتر از این نیست که بگوییم همه گفتنیها را گذشتگان گفته‏اند و دیگر سخن جدیدى براى دیگران نگذاشته‏اند. گذشتگان فراوان سخن گفته‏اند، اما سخنهاى فراوانى هم نگفته‏اند. نادرست است اگر بگوییم: سخن هر چه گویم همه گفته‏اند/بر باغ دانش همه رفته‏اند. و نادرست است اگر بپنداریم: سخن گفته شد گفتنى هم نماند. آرى نباید گفت: ماترک الاول للآخر، بلکه باید گفت:کم ترک الاول للآخر.
بیقین در حوزه کلام بسى گفتنیها هست که گذشتگان نگفته‏اند. بسا تاییداتى براى دین‏پیداشده که در مقام تبیین عقاید دینى (وظیفه اول علم کلام) و اثبات عقاید دینى (وظیفه دوم‏علم‏کلام) مى‏توان به آنها متمسک شد. چنانکه بسا شبهات و اشکالات جدیدى به دین شده‏که‏درمقام دفاع از عقاید دینى (وظیفه سوم علم کلام) باید به آنها پاسخهایى از سنخ آن،که‏لزوماجدید است، داده شود. پندار اینکه با علم کلام قدیم مى‏توان به نبرد با شبهات جدیدرفت، چنان است که پنداشته شود با سلاحهاى قدیم مى‏توان به نبرد با سلاحهاى جدیدرفت.

پنجم: اصطلاح کلام جدید با انتشار کتاب شبلى نعمانى (1274-1332ق) از عالمان نامدار هندى، رواج یافته است. وى با نگارش کتابى زیر عنوان علم کلام جدید، که به خامه سید محمدتقى فخر داعى گیلانى به فارسى ترجمه شده است (تهران، 1329) این اصطلاح را رایج کرد. اما معلوم نیست واضع این اصطلاح کیست و چه کسى براى نخستین بار آن را به کار برده است. از سخن شبلى نعمانى چنین بر مى‏آید که اصطلاح کلام جدید در زمان او به کار برده مى‏شده است. وى مى‏گوید: امروزه «در عقاید و افکار مذهبى... تزلزل و سستى و دودلى پیدا شده... و افق مذهب غبار آلوده و تیره به نظر مى‏رسد. صداهایى از هر طرف بلند است که پس به یک علم کلام جدید نیازمندیم.» همچنین از سخن او چنین بر مى‏آید که اصطلاح کلام جدید در زمان او در هند و مصر و شام به کار برده مى‏شده و حتى کتابهاى متعددى درباره آن نوشته شده بود. او مى‏گوید: «حالیه در هندوستان و مصر و شام راجع به علم کلام جدید کتابهاى متعددى تالیف یافته‏» است.
ظاهرا اصطلاح کلام جدید در میان متکلمان مغرب زمین رایج نیست و تنها در میان مسلمانان رواج دارد. آنچه را ما کلام جدید مى‏نامیم، متکلمان غربى فلسفه دین مى‏گویند.
برخى به اصطلاح کلام جدید خرده گرفته‏اند و گفته‏اند اگر قرار باشد علم کلام را به لحاظ تجدد مسائل و مبادى و روش آن کلام جدید نامید، دیگر علوم را هم باید به سبب همین ملاحظات، جدید نامید و مثلا فلسفه جدید و تاریخ جدید و فیزیک جدید گفت. حال آنکه امروزه از این علوم، با همه تطورات و تحولاتى که یافته و مسائل جدیدى در آن مطرح شده، به صفت جدید یاد نمى‏شود.
راست است که اصطلاح کلام جدید اندکى مسامحه‏آمیز است و هم آنان که آن را استعمال‏مى‏کنند، با مسامحه و از سر ناچارى تن به استعمال آن مى‏دهند. با وجود این فایده این‏اصطلاح این است که توجه متکلمان را به تامل در مباحث جدید کلامى جلب مى‏کند و آنهارابه جستجو براى یافتن دلایل جدید و توجه به شبهات جدید و دادن پاسخ جدید به آنها وامى‏دارد.

ششم: دانشوران اسلامى از چند دهه پیش به لزوم تالیف و تدریس کلام جدید اشاره‏کرده‏اند. این موضوع در ایران از دهه شصت جدى گرفته شده و درسى با عنوان‏کلام‏جدیددردانشکده الهیات دانشگاه تهران دایر شده است. چندى از پى آن نیز درسى با همین‏عنوان دربرخى از مراکز علمى وابسته به حوزه علمیه قم برگزار شده‏است.
ازاین کتابشناسى چنین برمى‏آید که تالیفات روشنفکران دینى در باره کلام جدید بیشتر از روحانیون است. افزون بر اینکه شمارى از تالیفات روحانیون ناظر به تالیفات روشنفکران و متاثر از آن و یا در نقد آن است. به هر رو لازم است‏حوزه‏هاى علمیه هم کلام را جدى بگیرند و هم کلام جدید را.

هفتم: در پایان این نوشته به چگونگى تدوین این کتابشناسى مى‏پردازیم.
کتابشناسى حاضر عهده‏دار معرفى کتابهایى است که درباره کلام جدید (با نگرش اسلامى یا غیر آن) به فارسى تالیف یا ترجمه و در ایران چاپ شده است. در این کتابشناسى آثارى که تا خرداد 1374 به صورت کتاب چاپ شده، معرفى گردیده است. جزوه‏هاى درسى و مقالات نشریات در این کتابشناسى معرفى نشده است.
کتابشناسى حاضر بر اساس مسائلى که در کلام جدید از آن بحث مى‏شود، فراهم آمده است. عنوان برخى از این مسائل چنین است: علم و دین، عقل و دین، زبان دین، انگیزه پیداشدن دین، انتظار از دین، تحلیل تاریخى دین، روانشناسى دین، جامعه‏شناسى دین، معرفت‏دینى.
در باره برخى از این مسائل، مانند انتظار از دین و زبان دین، تاکنون کتابى به فارسى منتشرنشده و طبعا در این کتابشناسى اثرى درباره این مسائل یافت نمى‏شود. اما در باره برخى‏دیگر ازمسائل کلام جدید آثار متعددى به فارسى منتشر شده است. مثلا در باره علم ودین‏آثارمتعددى‏نوشته شده که البته بیشتر آنها ناظر به تئورى داروین، به لحاظ تعارض یا عدم‏تعارض آن با دین، است. همچنین درباره معرفت دینى آثار متعددى نوشته شده که البته همه‏آنها ناظر به‏تئورى قبض و بسط تئوریک شریعت است. مختصر اینکه بیشترین کتابهایى که‏درباره کلام جدید نوشته شده نخست در باره علم و دین و سپس در باره تئورى قبض و بسط تئوریک شریعت‏است.
در این کتابشناسى تنها آثارى معرفى شده که در آن از «مسائل جدید در علم کلام‏» که به آنها اشاره شد سخن رفته است. آثارى که در آن با «نگرش جدید به مسائل کهن کلامى‏» پرداخته شده، معرفى نشده است. زیرا اگر قرار بود آثارى را که در آن با نگرش جدید به مسائل کهن کلامى پرداخته شده، معرفى مى‏کردیم، باید همه یا بیشتر آثارى را که امروزه در باره اصول عقاید اسلامى نوشته شده، معرفى مى‏کردیم.
روشنتر بگوییم امروزه اغلب نویسندگانى که در باره مسائل کهن کلامى (توحید و نبوت و معاد و...) کتاب نوشته‏اند، با نگرش جدید به آن مسائل پرداخته‏اند. ما از آوردن این دسته از کتابها در این کتابشناسى خوددارى کردیم و تنها به معرفى کتابهایى پرداختیم که در باره مسائل جدید در علم کلام است.
این را هم یاد آور شویم که در این کتابشناسى آثارى که در آن به بررسى علمى اسلام و قرآن پرداخته شده، معرفى نشده است. مثلا چون در کتابهایى مانند قرآن و علوم طبیعت، قرآن و علم امروز، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزى، طرح علمى اصول اسلام و نظایر اینها، به بررسى علم و اسلام (یعنى یک دین از میان ادیان) پرداخته شده، در این کتابشناسى معرفى نشده است. تنها کتابهایى معرفى شده که در باره علم و دین (نه یک دین بخصوص) است.
در پایان خاطر نشان سازیم که در باره علم کلام در فرهنگ اسلامى دو کتابشناسى فراهم شده که مشخصات آنها براى اطلاع محققان آورده مى‏شود:
سعید نفیسى. «علم کلام در اسلام‏». مجله دانشکده ادبیات. (سال 2، شماره 1، 1333). ص 115.
مظفر بختیار. «کتابشناسى کتب کلامى و منابع تحقیق در تاریخ علم کلام و سرگذشت و آراء متکلمان‏». معارف اسلامى. (شماره 10، 1348). ص 78-86.

1. اقبال لاهورى، محمد. احیاى فکر دینى در اسلام. پیشگفتار سلیم نیسارى. ترجمه احمد آرام. تهران، کانون نشر پژوهشهاى اسلامى، 1356. شش+235ص، وزیرى.
کتاب حاضر از مهمترین آثارى است که درباره کلام جدید به فارسى منتشر شده است. اصل کتاب به زبان انگلیسى در سال 1930 منتشر شد و ترجمه فارسى آن در سال 1346 انجام شد و از آن پس بارها به چاپ رسید.
این کتاب حاصل سخنرانیهایى است که مؤلف بنا به درخواست انجمن اسلامى مدرس در شهرهاى مدرس و حیدرآباد و علیگره القا کرده است. اقبال زمانى در نظر داشت‏براى این کتاب عنوان «اسلام به گونه‏اى که من درک مى‏کنم‏» را بگذارد.
در دیباچه کتاب آمده است: تقاضاى شکل علمى از معرفت دینى داشتن، امرى طبیعى است و در این سخنرانیها... کوشش من آن بوده است که گرچه به صورت جزئى هم باشد، به این نیازمندى جواب بدهم. (ص‏2).
عنوان مباحث کتاب عبارت است از: معرفت و تجربه دینى، محک فلسفى تجلیات تجربه‏دینى، تصور خدا و معنى نیایش، من بشرى آزادى و جاودانى آن، روح فرهنگ و تمدن اسلامى، اصل حرکت در ساختمان اسلام، آیا دین ممکن است؟
از این کتاب ترجمه دیگرى شده که مشخصات آن چنین است: محمد اقبال لاهورى. بازسازى اندیشه. ترجمه محمد بقائى (ماکان). چاپ اول: بى‏م، مترجم، 1368. 229ص، رقعى.
براى آشنایى بیشتر با این کتاب رجوع شود به: سید غلامرضا سعیدى. اقبال شناسى: هنر و اندیشه محمد اقبال. تهران، انتشارات بعثت، 1356. ص‏123142.

3. انجمن خیریه حجتیه مهدویه. مناسبات علم و دین. [تهران]، بى‏نا، بى‏تا. دوره اول کتاب دوم، 57ص، رقعى.
در آغاز چند تعریف از دین به دست داده و سپس به شرح این مساله پرداخته شده که مبارزات کلیسا با علم و مسخ مفهوم دین موجب شده که اندیشه تضاد علم و دین پیدا شود. آنگاه چند تعریف از علم آورده شده و نظریات چند تن از دانشمندان غرب درباره عدم تعارض علم و دین نقل شده است. در پایان به شکست علم در تحقق ادعاها و رسالتهایش اشاره شده و از برتریهاى دین سخن رفته است.

3. ایورت، جان ر. مذهب در آزمایشها و رویدادهاى زندگى بشر. ترجمه مهدى قائنى. قم و تهران، انتشارات دارالفکر با همکارى شرکت‏سهامى انتشار، 1348. 206ص، جیبى.
نویسنده در این اثر به تحلیل روانشناختى و جامعه شناختى دین پرداخته و کوشیده است آثارو نتایج دین را در زندگى فردى و اجتماعى تبیین کند و اهمیت آن را نشان دهد.
در پاره اول کتاب با عنوان «مذهب چیست؟» از این مسائل سخن رفته است: تعریف مذهب، مذهب و فلسفه، مذهب و علم کلام، مذهب و اخلاق، مذهب و فرهنگ. پاره دوم کتاب با عنوان «خصوصیات بارزه مذهب‏» مشتمل است‏بر: مقدسات، خدا یا خدایان، عبادت، داستانهاى مذهبى و الهام، روح، رستگارى. خاتمه کتاب درباره «مذهب و آینده‏» است.

4. باربور، ایان. علم و دین. ترجمه بهاءالدین خرمشاهى. تهران، مرکز نشر دانشگاهى، 1362. ن+533ص، وزیرى.
نویسنده کتاب فیزیکدان و صاحب کرسى ادیان و متکلم برجسته‏اى است. در پیشگفتار مترجم به مقام و موقع علمى نویسنده و کتاب او و چگونگى ترجمه آن به فارسى اشاره رفته است.
«علم و دین کتابى است در تطبیق فلسفه علم و دین. و به کندوکاو در روشهاى پژوهش در علم و دین، و رابطه انسان با طبیعت و رابطه خداوند با طبیعت و رهبردى که بویژه در سه قرن اخیر در حوزه علم و دین نسبت‏به این مسائل معمول بوده مى‏پردازد.» (ص‏ح-ط).
یکى از منتقدان در معرفى کتاب حاضر گفته است: «این کتاب تحلیل منظمى است ازواکنشهاى قدیم و جدید به معارضه‏جوئى علم در برابر اندیشه دینى (مسیحى). سه کانون اصلى‏کتاب عبارتست از 1)قدرت و محدودیتهاى روشهاى علم 2)شناخت طبیعت انسان، آنچنانکه در علم، بعنوان یک مکانیسم زیست‏شیمیائى مطرح است 3)بررسى امکان دست ودخالت داشتن خداوند در امور جهانى که قانونمند است (و تفسیر معتقداتى چون آفرینش و مشیت).» (ص‏ى).
مؤلف نیز در مقدمه کتاب گفته است: «یکى از هدفهاى اصلى این کتاب، برقرارى پیوند بین فلسفه دین و فلسفه علم است، یعنى بررسى تطبیقى مسایل شناخت‏شناسى، متافیزیک و تحلیل زبانى در هر دو حوزه.» (ص‏12).
کتاب حاضر مهمترین و مفصلترین اثرى است که درباره علم و دین به فارسى منتشر شده‏است. گروههایى را که نویسنده به عنوان خوانندگان اصلى این کتاب در نظر داشته‏عبارتنداز: اهل علم و دانشجویان رشته‏هاى علمى و روحانیون و طلاب حوزه‏هاى علمیه.(ص‏13).
عنوان مباحث اصلى کتاب عبارت است از: فیزیک و متافیزیک در قرن هفدهم، خداوند و طبیعت در قرن هجدهم، زیست‏شناسى و الهیات در قرن نوزدهم، علم و دین در قرن بیستم، روشهاى علم، از علوم تا علوم انسانى، روشهاى دین، زبانهاى علم و دین، فیزیک و عدم تعین، زندگى و ذهن، تکامل و آفرینش، خداوند و طبیعت.
براى آشنایى بیشتر با کتاب مزبور رجوع شود به : بهاءالدین خرمشاهى. «پرسش و پاسخ پیرامون کتاب "علم و دین"». کیهان فرهنگى. سال اول، شماره هشتم، آبان 1363. ص‏2831.

5. بازرگان، مهدى. توحید و طبیعت و تکامل. [تهران]، انتشارات قلم، 1356. 56ص،خشتى.
در پاره اول و دوم کتاب با عنوان «رابطه انسان با طبیعت‏» و «رابطه قرآن با طبیعت‏» به شرح نگرش انسان به طبیعت و توجه قرآن به طبیعت پرداخته شده است. در پاره سوم کتاب با عنوان «تکامل‏»، اشارات مجمل و مبهمى به این نظریه و رابطه آن با دین شده و میان وجود خدا و نظریه تکامل منافاتى دیده نشده است.

6. باهنر، محمد جواد. رابطه علم و دین. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1361. 112ص، رقعى.
به نظر نویسنده پیدا شدن فکر ناسازگارى علم و دین ریشه در جهان مسیحیت دارد و ناشى ازبرخورد نادرست کلیسا با دانشمندان است. ولى در اسلام به علم اهمیت داده شده و این دین مروج علم و پایه گذار تمدنى بزرگ بوده است و میان اسلام و علم ناسازگارى وجود ندارد. نویسنده براى اثبات این مدعا نخست از برخورد کلیسا با دانشمندان سخن گفته و سپس به شرح نظراسلام در باره علم و از جمله علوم تجربى پرداخته و آنگاه به تاریخ علوم در اسلام اشاره کرده‏است.
برخى از عناوین کتاب عبارت است از: تصور ناسازگارى علم و دین، رابطه قرآن با مسائل‏علمى و تجربى، خطر سعى در تطبیق دادن کلیه مسائل جدید بر آیات قرآن، رابطه علم‏ومعجزه، تاریخ علوم اسلام، رکود علمى جامعه اسلامى، موقعیت دین در جامعه صنعتى‏وعلمى.

7. تارا، جواد. چهارمقاله: فلسفه یا کلام جدید. تهران، کتابفروشى بوذرجمهرى (مصطفوى)، 1335. 260ص، رقعى.
شامل چهارمقاله با عناوین ذیل است: فلسفه (سر خلقت)، فلسفه نو، فلسفه حقوق‏واحکام، معرفة الروح. مقاله اول درباره مفهوم وجود است. در مقاله دوم از وحدت‏وجودو ربط وجود و ماهیت‏سخن رفته است. مقاله سوم عهده‏دار بحث درباره‏حق‏وحکم است. و سرانجام در مقاله چهارم از روح و ادله بر عود ارواح سخن رفته‏است.
در روى جلد کتاب حاضر، این عنوان براى آن انتخاب شده است: علم کلام جدید یا چهارمقاله. ضمن اینکه عنوان روى جلد کتاب با عنوان در صفحه عنوان آن تفاوت دارد، اساسا در این کتاب به کلام جدید پرداخته نشده است.

8.جوادى آملى، عبدالله. شریعت در آینه‏معرفت. ویراسته حمید پارسا. چاپ اول: [تهران]، مرکز نشر فرهنگى رجاء، 1372. 456ص، رقعى.
کتاب مزبور عهده‏دار دین‏شناسى و بررسى مبادى و اصول موضوعه فلسفى عرفت‏شناسى‏وتحلیل معرفت‏شناسانه معرفت‏شناسى و تمایز دین‏شناسى و معرفت‏شناسى دین است.نویسنده در عین حال که در ورود به این مسائل متاثر از کتاب قبض و بسط تئوریک شریعت‏به قلم دکتر سروش است، به طور ضمنى و بدون یادکرد از کتاب فوق و نویسنده آن،به‏نقد آن پرداخته است. به نظر نویسنده «اگر فلتاتى چند در احیاء العلوم غزالى، مرحوم‏ملامحسن‏فیض را واداشت که احیاى او را تهذیب بلکه احیاء نماید، لغزش‏هاى فراوانى‏که‏درفرضیه قبض و بسط وجود دارد، ایجاب مى‏نماید که آن را تهذیب بلکه احیاء نمود.»(ص‏89).
پیشگفتار کتاب در بیش از پنجاه صفحه به قلم نویسنده، و متن آن حاصل سخنرانیهاى اوست. عنوان برخى از مباحث کتاب چنین است: ثبات و تحول فهم شریعت، معناى نسبیت،مبادى تصورى و تصدیقى مساله قداست، احیاء معرفت دینى، حقیقت دین، ثبات وبازسازى دین، دین فهمى و دین دارى، مسانخت علم و ایمان، علم و دین، همراهى وحى وعقل، خاتمیت و کمال دین و تفاسیر مختلف از آن، معرفت دین، ثبات و تغییر معرفت دینى،معرفت‏شناسى و مبادى آن، بازیگرى و تماشا، داوریهاى درجه نخست و داوریهاى معرفت‏شناسى، معرفت‏شناسى و مسئله نسبیت، تقدس مفاهیم دینى در فهم بشرى، احیاء واماته معرفت دینى.

9. جیمز، ویلیام. دین و روان. ترجمه مهدى قائنى. چاپ دوم: قم، انتشارات دارالفکر، 1367. 208ص، رقعى.
اصل کتاب با عنوان تنوع آزمایشهاى دینى، حاصل بیست‏سخنرانى ویلیام جیمز، فیلسوف و روانشناس امریکایى و پایه‏گذار دیدگاه (یا مکتب) پراگماتیسم است. او این سخنرانیها را در سالهاى 1901-1902 ایراد کرده و از آن کتابى در بیست فصل ساخته که کتاب حاضر ترجمه شش فصل آن است. جیمز در این کتاب کوشیده آثار و نتایج دین را بررسى و اعتقاد به دین را از لحاظ روانشناسى مطالعه کند.
عنوان مباحث کتاب چنین است: در پیرامون موضوع، واقعیت جهان نادیدنى، تصوف و عرفان، فلسفه و مذهب، مذهب در عمل، ارزش زندگى مذهبى.

10. حسینى طهرانى، سید محمد حسین. نگرشى بر مقاله بسط و قبض تئوریک شریعت دکتر عبدالکریم سروش. چاپ اول: بى‏م، مؤسسه ترجمه و نشر دوره علوم و معارف اسلام، 1415ق. ده + 403ص، وزیرى.
کتاب حاضر که پیشتر در ضمن جلد دوم از کتاب نور ملکوت قرآن (اثر دیگر همین نویسنده) منتشر شده بود، در نقد مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت از دکتر سروش است. نویسنده در این کتاب تنها به نقد دو مقاله از مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت پرداخته و همواره از این مقالات با عنوان بسط و قبض تئوریک شریعت‏یاد کرده است.
به نظر نویسنده در مقالات قبض و بسط « به قرآن کریم و حجیت آن و ابدى بودن آن ایراد شده است; به تمام مقدسات و حقائق عالم ایراد شده است. در این مقاله روح و جان مکتب شکاکیون‏وسوفسطائیون و هگل مشربان ارائه و تایید شده است. در این مقاله منظور به عزلت‏کشیدن شریعت و قرآن است.... التزام بدین نظریه، التزام به هدم شریعت است و انکار اصل شریعت و انکار خدا، و انکار قرآن، و انکار سنت محمدى است.» (ص‏374). و سرانجام به نظر نویسنده مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت مانند کتاب آیات شیطانى از سلمان رشدى است. (ص‏374).
نویسنده در این کتاب کمتر به نقد نظریه قبض و بسط پرداخته، بلکه بیشتر به طرح مسائلى پرداخته که خارج از موضوع است. ضمن اینکه در مقام نقد نیز گاه از موضوع خارج شده است. به نظر نویسنده ده اشکال مهم به مقالات قبض و بسط وارد است. از این رو مطالب کتاب به ده پاره تقسیم شده و در هر پاره به طرح یک اشکال، به ترتیب ذیل، پرداخته شده است: اصالت و ابدیت دین الهى و محدودیت فهم بشرى، عظمت و تقدم علوم اسلامى بر علوم امروزى، اساس حوزه‏هاى علمیه بر قرآن و عرفان است، اعراض روشنفکران از مبانى اسلامى در اثر فرهنگ خارجى، مجاز و استعاره قرآن عین صدق و بلاغت است، تعدى از ظهورات قرآن اسقاط حجیت قرآنست، برهان علامه طباطبائى در استناد علل طبیعى به علل مجرده، منطق قرآن حجیت عقل و یقین است نه فرضیه‏هاى وهمى، فطرت راه تکوینى کمال و احکام فطرى رساننده به کمالند، نظریه تبدل انواع صرف فرضیه بوده و دلیل قطعى ندارد، خاتمه: سر منع معاندین در هر زمان از تعمق در قرآن.

11. خرمشاهى، بهاءالدین. جهان غیب و غیب جهان: سه مقاله در علم کلام جدید. چاپ اول: [تهران]، انتشارات کیهان، 1365. 126ص، وزیرى.
شامل سه مقاله است: شرطبندى پاسکال، کرامات و خوارق عادات، عدل الهى و مسئله شر. مقاله دوم پیشتر در مجله کیهان فرهنگى (سال دوم، شماره اول) و مقاله سوم در نشر دانش (سال چهارم، شماره پنجم) منتشر شده بود.
در مقاله «شرطبندى پاسکال‏» نخست اجمالى از زندگى و مقام فکرى‏فلسفى پاسکال تشریح شده و سپس نظریه شرطبندى او که در آثار انگلیسى زبان به argument Wager (بحث و برهان شرطبندى) معروف است‏براساس دو ترجمه معتبر انگلیسى، ترجمه شده است. آنگاه ذیل عنوان «پیشینه شرطبندى‏» خاطرنشان شده که شرطبندى پاسکال در فرهنگ شرق و غرب سابقه دارد و سپس به سابقه آن به اجمال اشاره رفته است. در پایان ذیل عنوان «نقدونظر» به سنجش این شرطبندى پرداخته و ضمن دفاع از آن گفته شده که «بحث و برهان شرطبندى پاسکال، قوت قابل ملاحظه‏اى دارد».
در مقاله «کرامات و خوارق عادات‏» نخست نمونه‏هایى از خوارق عادات یا پدیده‏هاى پاراپسیکولوژیک تبیین شده و سپس نظر بعضى از عرفا، فلاسفه، متکلمان و مخالفان آورده و آنگاه به تبیین نظریه دین و علم پرداخته شده است.
مقاله سوم با عنوان «عدل الهى و مسئله شر» که در اصل به صورت نقدونظر بر کتاب عدل الهى، اثر استاد شهید مرتضى مطهرى نوشته شده دامنه آن فراتر از نقد عادى است و در آن به پیشینه مبحث عدل الهى و موضوع شر اشاره رفته و بویژه بر نظریات ملاصدرا و لایب نیتس انگشت نهاده شده است.
مقالات فوق در کتاب دیگر نویسنده به نام سیربى سلوک (چاپ اول: تهران، انتشارات معین، 1370) چاپ شده است.

12. خرمشاهى، بهاء الدین (مترجم). دین پژوهى، به انضمام سالشمار زندگى میرچا الیاده. چاپ اول: تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى (پژوهشگاه)، 1372. دا، 237ص، وزیرى.
ترجمه سه مقاله از دایرة المعارف دین (Religion of Encyclopedia The) ، ویراسته میرچاالیاده است. مترجم عهده‏دار ترجمه بیش از سى مقاله اساسى از دایرة المعارف فوق شده تا در چند دفتر منتشر شود. در پیشگفتار کتاب به زندگى و اندیشه میرچا الیاده و محتواى دایرة المعارف دین اشاره شده و سپس «سالشمار زندگى میرچا الیاده‏»، نوشته میرچا هاندوکا، ترجمه محمدعلى صوتى، آمده است.
عناوین مقالات این کتاب عبارت است از: دین، نوشته وینستون کینگ، دین پژوهى، نوشته‏سیمور کین و اریک شارپ، پدیدارشناسى دین، نوشته داگلاس آلن. در مقاله دین از این‏مسائل سخن رفته است: تعریفات، ویژگیهاى متمایز تجربه دینى، ویژگیها و ساختارهاى حیات دینى، دین و تجدد. در مقاله دین پژوهى به این مسائل پرداخته شده است: آنچه بر دین‏پژوهى علمى جدید اثر نهاد، سرآغاز دین‏پژوهى تطبیقى. در مقاله پدیدارشناسى دین از این مسائل سخن رفته است: کاربردهاى این اصطلاح، پدیدارشناسى فلسفى، پدیدارشناسى دین و تاریخ ادیان.

13. خرمشاهى، بهاءالدین (مترجم). دین پژوهى. چاپ اول: تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، 1373. د2، ص 238 460 [223ص]، وزیرى.
ترجمه نه مقاله از دایرة المعارف دین است. در مقاله «فلسفه و دین‏»، نوشته جان اسمیت، به‏این مسائل پرداخته شده است: ماهیت دین و فلسفه و پیوند آنها با یکدیگر، تاثیر فلسفه کانت‏ومعیار معناى تجربه گرایانه، از سرگرفتن گفت و گو بین دین و فلسفه. در مقاله «فلسفه دین‏»، نوشته وینه پرود فوت، به بحث در باره «توجیه عقاید دینى‏» و «توصیف و تحلیل زبان دینى وعمل و عقیده‏» پرداخته شده است. مقاله «روانشناسى دین‏»، نوشته جیمز هیزیگ، عهده‏داربحث‏درباره تاریخ و پیدا شدن و تحول روانشناسى دین و نظریه‏پردازان بزرگ آن وویژگیهاى مهم‏آن است. در مقاله «روان درمانى و دین‏»، نوشته مایکل کلیفورد، از رابطه میان‏روان درمانى و دین بحث‏شده و به نظریات فروید و یونگ اشاره گردیده است. مقاله «تعددادیان‏»، نوشته جان‏هیک، که نام نویسنده‏اش گفته نشده، عهده‏دار بحث در باره انحصار انگارى و شمول انگارى ادیان است. در مقاله «جامعه شناسى دین‏» نوشته وینستون دیویس، به‏چهار دوره جامعه‏شناسى دین و چگونگى پیدا شدن آن و نظریه پردازان آن پرداخته شده است. «جامعه شناسى و دین‏» نوشته‏رابرت نیسبت، عنوان مقاله دیگرى است و در آن به رشد این رشته ومسائل آن پرداخته شده است. در مقاله «باستان شناسى و دین‏» نوشته آرتور آندرو دیمارست، به کمکهاى باستان شناسى به دین اشاره شده است. و سرانجام در آخرین (نهمین) مقاله با عنوان‏«علم و دین‏»، نوشته استانلى جکى، به مناسبات و معارضات علم و دین پرداخته شده‏است.
مترجم در پیشگفتار گفته است که این کتاب شامل هشت مقاله است. سپس عنوان هشت مقاله را آورده است; حال آنکه در کتاب نه مقاله آمده است.

14. دعوتى، میرابوالفتح. قرآن و خلقت انسان. [قم]، کانون انتشارات جیبى، 1355. 94ص، پالتویى.
کتاب یادشده مشتمل بر بحثهاى پراکنده‏اى درباره خلقت انسان از نظر قرآن است. نویسنده با آوردن برخى از آیات قرآن و بررسى آنها نتیجه گرفته که نظریه تکامل از دیدگاه قرآن مردود است و آفرینش آدم به صورت تدریجى و از دیگر موجودات نبوده است.

15. دوکه نه تن، تانه‏گى. حس مذهبى یا بعد چهارم روح انسانى. ترجمه علیقلى بیانى. ارزیابى مهدى بازرگان. توضیحات سید هادى خسروشاهى. چاپ چهارم: تهران، انتشارات اسلامى، 1357. 80ص، جیبى.
ترجمه مقاله‏اى است که در یکى از مجله‏هاى پاریس در سال 1958 (آبان 1337) منتشر شده بود و سپس ترجمه فارسى آن در مجله مکتب تشیع در قم به تاریخ اردیبهشت 1338 چاپ شد. نویسنده مقاله به وجود سه محرک یا غریزه و احساس در وجود انسان اشاره مى‏کند (زیبایى که به‏وجود آورنده هنر است و نیکى که به وجودآورنده اخلاق است و راستى یا حقیقتجویى که به‏وجودآورنده علم است) و سپس مى‏افزاید حس قدسى یا یزدانى نیز بعد دیگرى از وجود انسان‏است. مباحث دیگر کتاب درباره «ماهیت ایمان‏»، شکست‏سیانتیسم‏» و «اشتباه پوزیتیویسم‏» است.

16. راسل، برتراند. علم و مذهب. ترجمه رضا مشایخى. [تهران]، کتابفروشى دهخدا، 1355. 175ص، وزیرى.
کتاب مزبور عهده‏دار گزارشى است از اختلافات و معارضاتى که میان علم و دین (مسیحیت)، در گذشته و حال، رخ داده است. نویسنده در این کتاب کوشیده مساله و یا عقیده‏اى دینى را نقل کند و در برایر یک اصل علمى قرار دهد. به نظر نویسنده «از زمان " کوپرنیک" هر وقت علم و حکمت الهى، در اصطکاک و معارضه با هم روبرو شدند پیوسته علم بود که پیروز از آب درآمد.» (ص‏169).
این کتاب شامل ده فصل با عناوین ذیل است: زمینه‏هاى اختلاف، انقلاب کوپرنیک، تحول، از طلسم و تسخیر جن و شیطان تا عالم پزشکى، روح و جسم، قانون ترتب و جبر، تصوف و عرفان، طرح‏ریزى کائنات، علم و اخلاق، نتیجه.

17. رجائى، سعید. خداشناسى و علوم تجربى. چاپ ششم: [تهران]، انتشارات حکمت، 1360. 79ص، رقعى.
اثر حاضر شامل دو سخنرانى نویسنده است و در آن کوشیده خداشناسى و علم جدید را بایکدیگر جمع کند و تقابل یا تضاد میان آن دو را غیرمنطقى و نادرست اعلام کند. در پاره اول کتاب به چگونگى به وجود آمدن شبهه در ارزشهاى دینى در جوار پیشرفتهاى علمى اشاره شده‏وازنادرست‏بودن این شبهه‏ها سخن رفته است. پاره دوم کتاب درباره ضرورت خداشناسى‏ونقش عبادت در آن است.
عنوان برخى از مباحث کتاب چنین است: خدا به صورت یک فرضیه، نقش علوم در القاى شبهه، خدا و علوم تجربى، آیا دانشمندان علوم باید خدانشناس باشند، خداشناسى نیازى طبیعى است.

18. رضوى سلدوزى، مرتضى. خلقت آدم و بحثى در تکامل. بى‏م، چاپ مهر قم، تاریخ پایان کتاب 1356. ج‏2، 215ص، وزیرى.
نویسنده در آغاز کتاب گفته است ترانسفورمیسم، فرضیه‏اى بیش نیست و سپس بر این اساس، سراسر کتاب در رد ترانسفورمیسم است. در پایان کتاب بحثى تحت عنوان «برگشت‏به اعتدال‏» گشوده شده و نویسنده ضمن برگشت از پاره‏اى از نظریاتش، متذکر شده که در این کتاب نظریه‏اى میان ترانسفورمیسم و فیکسیسم ارائه شده است. خلاصه اینکه نویسنده در پایان ضمن پذیرش ترانسفورمیسم، تنها در یک مورد (مستقل بودن خلقت آدم و مشتق نبودن او از حیوانات) با فیکسیسم نزدیکى پیدا مى‏کند. (ر.ص‏199).
برخى از عناوین کتاب چنین است: داروینیسم، بیان اسلام، پیدایش انسان و روایتهاى‏اسلامى و قرآن، خلقت آدم و قوانین طبیعت، بیولوژى اسلامى، نکات ضعف ترانسفورمیسم.

19. رضوى سلدوزى، مرتضى. خلقت آدم و بحثى در تکامل. مقدمه محمد مفتح. بى‏م، بى‏نا، تاریخ پایان کتاب 1350. 156ص، جیبى.
کتاب حاضر عهده‏دار تبیین نسبت میان نظریه ترانسفورمیسم و قرآن است. نویسنده در آغاز به طور مختصر توضیحى درباره ترانسفورمیسم ارائه کرده و سپس گفته از نظر قرآن، آدم داراى خلقت مستقل از گل است. در ادامه، آیاتى از قرآن درباره خلقت انسان تبیین شده و نظریات دکتر سحابى و دکتر پاک‏نژاد درباره این موضوع نقد شده است.
برخى از عناوین کتاب چنین است: تاریخ پیدایش ترانسفورمیسم، شرح آیات تاویل شده از قرآن، خلقت انسان از نظر قرآن، منطق قرآن درباره انقراض انواع.

20. رفیع‏الدین، محمد. منطق تازه یا علم کلام جدید: پاکسازى سکولاریزم یا مبارزه با سیستم حکومت دنیوى روشنفکران. ترجمه سید غلامرضا سعیدى. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1362. 96ص، رقعى.
کتاب مزبور مشتمل بر دو پاره است: پاره اول کتاب تحت عنوان «انسان و جهان‏» ترجمه سخنرانى مؤلف در سال 1963 میلادى است و در آن به سکولاریسم در جهان مسیحیت پرداخته شده است. پاره دوم کتاب با عنوان «مؤخره مترجم‏» ترجمه مقاله‏اى است درباره تعلیم و تربیت‏اسلامى.
در این کتاب هیچ بحثى از کلام جدید نشده و تنها عنوان آن (آن هم در صفحه عنوان) اشاره به کلام جدید دارد.

21. سبحانى، جعفر. بررسى علمى داروینیسم یا تحول انواع. مقدمه سید هادى خسروشاهى. قم، نشر قیام، بى‏تا. 159ص، جیبى.
نویسنده با استفاده از کتابهایى که درباره داروینیسم و زیست‏شناسى به فارسى ترجمه شده،کوشیده است نظریه تکامل انواع را به لحاظ علمى رد کند. به نظر نویسنده این نظریه، فرضیه‏اى‏بیش نیست و با ظواهر قرآن مجید و تورات ناسازگار است. با این همه اگر فرضیه تکامل‏انواع در آینده قطعى و مسلم شود، ظواهر قرآن طورى نیست که قابل تاویل نباشد. (ص‏21-20).
کتاب حاضر شامل این مباحث است: داروینیسم در گذشته، اصول چهارگانه «داروینیسم‏»، نظریه دانشمندان درباره فرضیه «داروین‏»، انتقاد از اصول چهارگانه «داروین‏»، انتقادات اساسى از فرضیه «داروین‏»، «نئوداروینیسم‏»، داروینیسم در عصر حاضر یا فرضیه «موتاسیون‏»، قرائن و شواهدى بر تطور انواع.

22. سحابى، یدالله. خلقت انسان. چاپ سوم: تهران، شرکت‏سهامى انتشار، 1351. پنج+214ص، وزیرى. تصویر.
پرخواننده‏ترین کتابى است که درباره خلقت انسان از نظر قرآن به زبان فارسى منتشر شده است. همچنین این اثر نخستین کتابى است که در آن نظریه خلقت تکاملى انسان از نظر قرآن تایید شده است. کتابهاى دیگرى که تاکنون درباره خلقت انسان منتشر شده، ناظر به این کتاب (نقد یا تایید آن) است. چاپ اول این کتاب در شهریور 1346، چاپ دوم آن در اسفند 1346 و چاپ حاضر آن، شامل یک «بحث و توضیح اضافى‏» است.
به نظر نویسنده آیات متعددى در قرآن با لحن روشن و محکم درباره خلقت انسان وجود دارد. ولى مفسران قرآن تحت تاثیر اسرائیلیات تعبیرهایى نزدیک به همان مطالب تورات براى پیدا شدن آدم ذکر کرده‏اند. بدین صورت که نوع بشر را از نسل آدم و آدم را مخلوقى جدا و مستقل از جمیع موجودات زنده دیگر دانسته‏اند و چنین پنداشته‏اند که خداوند هیکلى از گل ساخته و سپس در آن دمیده و آدم ابوالبشر را خلق کرده است. (ص‏12).
نویسنده معتقد است که نظریه فیکسیسم (تغییر نکردن صفات انواع و خلقت دفعى انسان و عدم وابستگى او به سایر موجودات)، هم از نظر علوم زیستى و هم از نظر قرآن، مردود است. بلکه خلقت تکاملى و تدریجى انسان و وابستگى او به سلسله موجودات (ترانسفورمیسم) مورد تایید قرآن و نظر علم است.
مطالب کتاب در دو بخش سامان داده شده است. بخش اول کتاب با عنوان «شواهدى ازعلوم حیاتى براى بیان تغییر و تکامل موجودات زنده‏»، خلاصه‏اى است از مباحث علوم زیستى‏درباره تغییر تدریجى صفات طبیعى موجودات زنده و ساختمان بدن آنها. در بخش دوم‏ذیل‏عنوان «بررسى بعضى از آیات قرآن از نظر خلقت انسان و سایر موجودات زنده‏»، نزدیک به صد آیه قرآن که به نظر نویسنده بیانگر خلقت تدریجى انسان و سایر موجودات است، تفسیر شده‏است.
در پایان این چاپ از کتاب بحثى گشوده شده است زیر عنوان «بحث و توضیح اضافى‏». این بحث پاسخ به اشکالاتى است که علامه طباطبائى در جلد شانزدهم تفسیر المیزان به نظریه خلقت تدریجى و تکاملى وارد کرده‏اند. این بخش از کتاب در سال 1348 به صورت مستقل منتشر شده‏است.

23. سروش، عبدالکریم. قبض و بسط تئوریک شریعت: نظریه تکامل معرفت دینى. چاپ سوم: [تهران]، مؤسسه فرهنگى صراط، 1373. 683ص، وزیرى.
جلد ششم از هفت جلد کتاب درباره کلام جدید است که تاکنون دیگر جلدهاى این مجموعه به چاپ نرسیده است. چاپ اول کتاب حاضر در سال 1370 و چاپ دوم آن در سال 1371 منتشر شده بود. چاپ حاضر با اصلاحات و اضافاتى منتشر شده و ناشر وعده داده است که دیگر «به چاپهاى بعدى این کتاب هیچ مقاله و مطلبى اضافه نمى‏شود».
عنوان کتاب برگرفته از عنوان یک مقاله آن است که شامل چهاربخش است و نخست‏به صورت سلسله مقالاتى در مجله کیهان فرهنگى (از اردیبهشت 1367 تا خرداد 1369) منتشر شده بود. این مقالات مهمترین بخش کتاب است و دیگر مطالب کتاب، شرح و خلاصه و پاسخ به نقدهایى است که براین مقالات نوشته شده است. مقالات مزبور از آغاز انتشار موافقت و مخالفت‏بسیار برانگیخت و کتابها و مقالات متعددى در نقد و رد آن نوشته شد که سپس به آنها اشاره خواهدشد.
کتاب حاضر پس از فهرست تفصیلى آن در بیست و دو صفحه و مقدمه‏هاى چاپ اول و دوم‏و سوم آن، در چهاربخش و یک بخش ضمائم سامان داده شده است. بخش اول با عنوان‏«فهم‏دین و کلام جدید» که درسهاى مؤلف در دانشگاه امام صادق‏ع است «به زبان ساده‏ترى قصه فهم بهتر را بازمى‏گویند و با پاره‏اى از مباحث مطروحه در مقالات قبض و بسطمشابهت دارند».(ص‏62).
بخش دوم، که مهمترین و جنجال‏انگیزترین بخش کتاب است، شامل چهار مقاله با عنوان «قبض و بسط تئوریک شریعت‏» است و مدعاى آن «جدایى دین از معرفت دینى و تاریخیت معرفت دینى و تابعیت آن نسبت‏به معارف بشرى است‏». (ص‏31).
بخش سوم مشتمل بر سه مقاله با عنوان «موانع فهم نظریه تکامل معرفت دینى‏» است. این مقالات پاسخ غیرمستقیم به مخالفان نظریه قبض و بسط و تشریح سوءفهمهایى است که صورت گرفته است.
بخش چهارم شامل دو مقاله است: مقاله اول با عنوان «لب لباب نظریه قبض و بسطتئوریک‏شریعت‏»، خلاصه مقالات قبض و بسط به قلم دکتر آرش نراقى است. مقاله دوم‏باعنوان‏« "قبض و بسط" در میزان بحث و نقد» که در اصل سخنرانى مؤلف در نشست‏جمعى‏ازطلاب حوزه علمیه قم است عهده‏دار توضیح نظریه قبض و بسط و پاسخ به پرسشهاست.
پایان بخش کتاب، ضمائم آن است و دربردارنده پنج مقاله. مقاله اول ذیل عنوان «نقدها رابود آیا که عیارى گیرند»، پاسخ به نقد حجت‏الاسلام صادق لاریجانى بر نظریه قبض‏و بسط‏است. مقاله دوم با عنوان «عمارت کردن قلعه سلطان‏»، پاسخ اجمالى به سه کتابى‏است که‏در نقد نظریه فوق منتشر شده که سپس به مشخصات آنها اشاره خواهیم کرد. «دعوى درویشى ووعده خاموشى‏» عنوان سومین مقاله است که عهده‏دار پاسخ به نقددیگرحجت‏الاسلام لاریجانى است. مقاله چهارم ذیل عنوان «پاسخ به مقاله "ثبات وتغییردراندیشه دینى" » پاسخ به نقد دکتر حبیب‏الله پیمان بر نظریه قبض و بسط است. پنجمین و آخرین مقاله با عنوان «بازآموزى پارادکس تایید، فکر دینى و جدال با مدعى‏» به قلم حمید وحید دستجردى است. مقاله مزبور عهده‏دار تبیین «پارادکس تایید» و «تحول فکردینى‏» و در نقد دیدگاه حجت‏الاسلام لاریجانى است.
گفتنى است درباره نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت، مقالات و کتابهاى متعددى از سر موافقت و مخالفت نوشته شده است. در ذیل مشخصات کتابهایى را که درباره آن نوشته شده است، به ترتیب تاریخ انتشار آنها، مى‏آوریم. کتابهاى ذیل در نقد و رد آن است و در این کتابشناسى توصیف خواهند شد:
حسین غفارى. نقد نظریه شریعت صامت (بررسى انتقادى مقالات قبض و بسط شریعت از دکتر سروش). چاپ اول: [تهران]، انتشارات حکمت، 1368. 337ص، رقعى.
عطاءالله کریمى. فقر تاریخینگرى. (بررسى انتقادى مقالات قبض و بسط شریعت از دکتر سروش). چاپ اول: [تهران]، چاپ و نشر علامه طباطبائى، 1369. 414ص، رقعى. نمودار.
صادق لاریجانى. معرفت دینى: نقدى بر نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت. چاپ اول: [تهران]، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1370. بیست+311ص، وزیرى.
صادق لاریجانى. قبض و بسط در قبض و بسطى دیگر. چاپ اول: [تهران]، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1372. 102ص، وزیرى.
عبدالله جوادى آملى. شریعت در آینه معرفت. ویراسته حمید پارسا. چاپ اول: [تهران]، مرکز نشر فرهنگى رجاء، 1372. 456ص، رقعى.
سید محمد حسین حسینى طهرانى. نگرشى بر مقاله بسط و قبض تئوریک شریعت دکتر عبدالکریم سروش. چاپ اول: بى‏م، مؤسسه ترجمه و نشر دوره علوم و معارف اسلامى، 1415ق. ده + 403ص، وزیرى.

24. غفارى، حسین. نقد نظریه شریعت صامت (بررسى انتقادى مقالات قبض و بسط شریعت از دکتر سروش). چاپ اول: [تهران]، انتشارات حکمت، 1368. 337ص، رقعى.
نخستین کتابى است که علیه مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت از دکتر سروش منتشر شده است. مطالب کتاب در نقد دو بخش از آن مقالات است و در ضمیمه کتاب «نقد اجمالى بر مقاله سوم‏» قبض و بسط آمده است.
در این کتاب ضمن اینکه نظریه قبض و بسط یکسره مخدوش و نادرست دانسته شده،صاحب‏آن هم به غرض‏ورزى و سوءنیت متهم شده است.
عنوان برخى از مطالب کتاب عبارت است از: ویژگى‏هائى از مقالات قبض و بسط، مدعاى بزرگ، نقد برهان منطقى، نقد و بررسى اشکالات مؤلف در معارف‏اسلامى و تحریفات مؤلف در کلمات علامه طباطبائى (قدس سره)، آشنائى با نظریه شریعت صامت، نسبیت‏حقیقت مبناى نظریه شریعت صامت، اجتهاد در«اجتهاد».

25. فراستخواه، مقصود. یادداشتهایى بر روند «احیاء، اصلاح و بازسازى اندیشه دینى‏»، د1: مدخل و کلیات: دین، خرد، دانش. چاپ اول: تبریز، مؤلف، 1368. 258ص، رقعى.
در فصل اول با عنوان «خرد و دانش بشر» از دین، علم، ویژگیهاى علم، سیانتیسم‏وپوزیتیویسم سخن رفته است. فصل دوم با عنوان «دین‏»، درباره حس دینى، روش‏شناخت در دین‏و ارکان اساسى شناخت دینى است. در فصل سوم ذیل عنوان «نقش‏عقل‏وعلم در عرصه شناخت دینى‏» از عقل و اصول دین، عقل و فروع دین‏ومغالطه‏هاى‏درشناخت دینى حث‏شده است. فصل چهارم درباره «زبان دین‏» است ودرفصل‏پنجم به «علم و دین، تفاوت‏ها وتشابه‏ها، خلط مسائل و تعارضات آن‏دو و رفع‏نزاع‏»اشاره رفته است. در فصل ششم از«موضع اسلام در قبال عقل وعلم‏»سخن رفته‏وفصل هفتم ذیل عنوان «مرورى تاریخى و نتیجه‏گیرى پیشنهادى‏»است.

26. فرامرز قراملکى، احد. مجموعه کلام جدید، ج‏1: موضع علم و دین در خلقت انسان. چاپ اول: تهران، مؤسسه فرهنگى آرایه، 1373. 172ص، رقعى.
در فصل اول کتاب از تعریف علم کلام، مفهوم تجدد در کلام جدید و علم و دین، به عنوان یکى از مسائل مهم در کلام جدید، سخن رفته است. فصل دوم عهده‏دار طرح تئورى داروین و ابعاد تعارض آن با اندیشه دینى و موضع متکلمان در برابر آن است. از فصل سوم تا هشتم کتاب به گزارش آراى دانشمندان مسلمان درباره تئورى تکاملى پرداخته شده است. مؤلف آراى دانشمندان مسلمان را درباره خلقت انسان از نظر قرآن و تئورى تکاملى، به شش دسته تقسیم کرده و در هر فصل به گزارش آن پرداخته است. به نظر مؤلف «دانشمندان مسلمان متناسب با تصویرى که از ابعاد مختلف تعارض علم و دین دارند، راه حلى را براى رفع تعارض تئورى داروین با اندیشه دینى ارائه کرده‏اند. اگر چه آنها سعى کرده‏اند راه حلى شایسته و متقن ارائه دهند، ولیکن در اغلب موارد مبانى معرفتى و لوازم منطقى راه حل ارائه شده مورد توجه قرار نگرفته است و به همین دلیل، گاهى نظریه‏اى که براى رفع تعارض تئورى داروین با تعالیم دینى ارائه شده است، خود تعارض تازه‏اى را برانگیخته است.» (ص‏16).

27. فرهیخته، نورالدین. داروینیسم و مذهب: نبرد اندیشه‏ها در زیست‏شناسى. [تهران]، کتابفروشى دهخدا، بى‏تا. 158ص، وزیرى.
کتاب مزبور خلاصه ترجمه‏اى است از کتابى با عنوان داروینیسم و مذهب، اثر ژ. گورف، از سلسله انتشارات به زبانهاى خارجى چاپ مسکو در سال 1960 که مترجم بر آن توضیحاتى افزوده و مطالبى از آن حذف کرده است.
در این کتاب ضمن تبیین نظریه داروین و تایید آن، گزارشى از برخورد کلیسا با داروینیسم به دست داده شده است. مطالب کتاب در هفت فصل با عنوانهاى ذیل، گنجانده شده است: اثر محافل روحانى بر زیست‏شناسى پیش از داروین، رد فرضیه انقلابات عظیم و فاجعه‏هاى ناگهانى در سطح زمین، داروینیسم و نتایج فلسفى آن، تلقى داروینیسم توسط دانشمندان و مردمان معاصر داروین، مسئله فینالیسم در طبیعت، منشا انسان، نتیجه دکترین داروین.

28. کریمى، عطاءالله. فقر تاریخینگرى (بررسى انتقادى مقالات قبض و بسط شریعت از دکتر سروش). چاپ اول: [تهران]، چاپ و نشر علامه طباطبائى، 1369. 414ص، رقعى. نمودار.
نقد و رد مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت از دکتر سروش است. به نظر نویسنده «مدعاى قبض و بسط با همه تفصیل و تطویل بکار رفته در عبارات و مطالب آن، فاقد ارزش منطقى و بار علمى است. اگر در نگارش آن، نظم و ترتیب مقدمات و تقدیم و تاخیر مقومات و ارکان آن، منطقا مرعى مى‏گشت، بطلان آن واضح مى‏نمود.» (ص‏33).
عنوان برخى از مباحث کتاب چنین است: آشفتگى‏هاى قبض و بسط، آشنائى با مدعاى قبض و بسط، کثرت دعاوى، ادراکى بودن تحول و ترابط، رکن مدعا: صامت‏بودن شریعت، شریعت صامت نیست، معرفت روشمند مطلوبست‏یا صحیح و روشمند، روابط ادراکات، روابط نامربوط، رابطه صورى ادراکات، رابطه غیرصورى ادراکات، رابطه مستقیم ادراکات، تحول معارف یا تکامل آن، هماهنگى علوم و معارف بشرى، هماهنگى اندیشه‏هاى هر متفکر، تحقیق با همه اندوخته‏هاى ذهن، غیرقابل اثبات بودن مدعاى قبض و بسط.

29. کمپانى، فضل‏الله. ماهیت و منشاء دین. [تهران]، انتشارات فراهانى، 1362. پنج+263ص، وزیرى.
شامل دو بخش است: عقاید مخالفین درباره دین، حقیقت دین و منشاء آن. در بخش اول عقاید مخالفین درباره علت پیداشدن دین (خرافات، ترس، جهل، وضع اقتصادى، سرکوبى غریزه جنسى و...) باختصار نقد شده است. در بخش دوم از برهانهاى اثبات وجود خدا، یفیت‏شناسایى پیغمبران، اعجاز قرآن و جاودانگى اسلام سخن رفته است.

30. گیتون، ژان و گریشکا بوگدانف و ایگور بوگدانف. خدا و علم: به سوى متارئالیسم. ترجمه عباس آگاهى. چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1370. 176ص، رقعى.
ژان گیتون عضو فرهنگستان فرانسه و از بزرگترین فیلسوفان کاتولیک مذهب غرب است. گریشکا و ایگور بوگدانف هر دو دکتر در فیزیک کیهانى و فیزیک تئوریک هستند. کتاب حاضر حاصل گفتگوهاى آنهاست و نخست در سال 1991 میلادى در فرانسه منتشر شد و بس مورد استقبال قرار گرفت.
«براى نخستین بار در این کتاب که به زبانى نسبتا ساده نگاشته شده است، مشاهده مى‏شود که علم نیز پرسشهایى را مطرح مى‏کند که تا همین اواخر تنها به خداشناسى و فلسفه اولى تعلق داشت: کائنات از کجا مى‏آید؟ حقیقت چیست؟ چه روابطى میان معرفت و ماده وجود دارد؟ چرا بیشتر مى‏توان گفت که چیزى هست تا اینکه هیچ چیز نیست؟» (ص‏2، مقدمه مترجم).
عنوان برخى از مطالب کتاب عبارت است از: راز موجود زنده، تصادف یا ضرورت، در جستجوى ماده، روح در ماده، به سوى متارئالیسم، چرا بیشتر مى‏توان گفت چیزى هست تا اینکه هیچ چیز نیست؟
براى آشنایى بیشتر با اندیشه‏هاى ژان گیتون رجوع شود به: «خدا و علم در گفتگو با ژان گیتون‏». کیهان فرهنگى. سال یازدهم، شماره پنجم، مرداد 1373. ص‏48.
از این کتاب ترجمه دیگرى شده که مشخصات آن چنین است: ژان گیتون. آفریدگار و دانش. ترجمه احمد سادات عقیلى. چاپ اول: تهران، انتشارات مدبر، 1372. 168ص، رقعى.

31. لاریجانى، صادق. قبض و بسط در قبض و بسطى دیگر. چاپ اول: [تهران]، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1372. 102ص، وزیرى.
کتاب فوق شامل دو مقاله درباره معرفت دینى و مبادى تحول و تکامل آن است. مقاله اول با عنوان «قلعه سلطانى‏» پاسخ به مقاله «عمارت کردن قلعه سلطان‏» از دکتر سروش در کتاب قبض و بسط تئوریک شریعت است. مقاله دوم ذیل عنوان «"قبض و بسط "در قبض و بسطى دیگر» پاسخ به مقاله «دعوى درویشى و وعده خاموشى‏» از همان نویسنده در همان کتاب است. بخش دوم مقاله دوم با عنوان «دانشگاه، حوزه و معارف دینى‏» نقد سخنرانى همان نویسنده در دانشگاه اصفهان است و خارج از موضوع اصلى کتاب و موضوع این کتابشناسى.
هر دو مقاله کتاب در پاسخ به دو مقاله دکتر سروش، و مقالات ایشان هم در پاسخ به کتاب معرفت دینى از همین نویسنده است. کتاب یادشده نیز در نقد کتاب قبض و بسط تئوریک شریعت است. بنابراین دو مقاله کتاب حاضر، نقد نقد نقد کتاب قبض و بسط است.
به نظر نویسنده تز قبض و بسط «از بى‏محتواترین و بى‏فائده‏ترین... و بلکه شاید از مضرترین‏» تزهایى است که وى با آن برخورد کرده است. (ص‏73).
عنوان برخى از مباحث کتاب حاضر عبارت است از: بطلان دعاوى قبض و بسط، تز شریعت صامت، بهتر فهمیدن مراد شارع، استناد معرفت دینى به معارف بیرونى، سطوح مختلف فهم دینى، برهان فرد بالذات، شکاکیت تمام عیار، پارادکس تایید، قبض و بسط در نقاب تزهاى مختلف، وامدارى معرفت دینى به معارف بشرى، مراتب فهم یک کلام، ظنى بودن علوم تجربى.

32. لاریجانى، صادق. معرفت دینى: نقدى بر نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت. چاپ اول: [تهران]، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1370. بیست+311ص، وزیرى.
کتاب مزبور تهذیب و تکمیل مقالاتى است که پیشتر در مجله کیهان فرهنگى (سال پنجم، شماره هفتم و سال ششم، شماره اول و دوم) منتشر شده بود. مطالب کتاب نقد و رد مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت از دکتر سروش است. به نظر نویسنده نظریه قبض و بسط «کلا نادرست و بلکه نامعقول‏» است و این حکم شامل هرسه رکن این نظریه (رکن توصیفى و رکن تبیینى و رکن توصیه‏اى) است. (ص‏2). مضافا اینکه «تفسیر به راى‏»، «لغویت‏شریعت و مراجعه به کتاب و سنت‏»، «ترویج‏شکاکیت‏» و «سست نمودن پایه‏هاى تقلید در احکام‏»، از لوازم و توالى این نظریه است. (ص‏27).
مطالب کتاب بجز فهرست تفصیلى مندرجات آن در بیست صفحه و مقدمه و خاتمه کتاب، شامل نه فصل با عنوانهاى ذیل است: تبیین موضوع بحث، ادعاى تحول عام در معارف دینى و ارزیابى آن، ترابط عمومى معارف، مجارى فهم دین، مجارى بهتر فهمیدن، فهم کتاب و سنت، موضع شکاکانه در مقالات قبض و بسط، اعتباریات و علم اصول، پارادکس تایید.

33. لطفى لئونیان، علم و دین. بى‏م، بى‏نا، 1339. 88ص، رقعى.
نویسنده کتاب مسیحى است و مقصودش از دین، مسیحیت است. به نظر نویسنده «براى یک نفر مسیحى توافق کامل بین علم و دین ممکن است و خود او مانند میلیونها مسیحیان دیگر در این قرن بیستم میتواند شهادت بدهد که کلیه مسائل راجعه به رابطه میان علم و دین به وسیله مسیح کاملا حل‏شدنى است.» (ص‏13).
کتاب یادشده داراى چند بحث مستقل از یکدیگر است: علم و دین، مقام عقل در دین، خدا کیست؟ مذهب و دعا، مذهب و اخلاق، مذهب و صلح، آغاز و منشا مذهب.

34. محمدى عراقى، محمود. سخنى پیرامون خلقت انسان از نظر قرآن. بحثهاى محمدتقى مصباح. قم، انتشارات شفق، بى‏تا. 95ص، جیبى.
اثر حاضر در نقد کتاب خلقت انسان، نوشته دکتر یدالله سحابى است. به نظر نویسنده هرچند کتاب خلقت انسان «با حسن نیت کامل‏» نوشته شده (ص‏18)، اما نویسنده آن در تاییداتى که از قرآن براى نظریه تکامل انواع آورده، اشتباه کرده است.
در آغاز کتاب بحثى کوتاه درباره نظریه تبدل انواع شده و سپس آن دسته از آیات قرآن که در کتاب خلقت انسان مؤید نظریه تکامل انواع دانسته شده، مورد بررسى قرار گرفته و برداشتهاى نویسنده آن نقد شده است.

35. محمدى، مجید. آسیب‏شناسى دینى. چاپ اول: تهران و قم، نشر تفکر، 1373. 216ص، وزیرى. جدول.
مشتمل بر پانزده مقاله است که در چهار بخش تنظیم شده است. بخش اول باعنوان «موقعیت دین‏شناسى معاصر» شامل سه مقاله است: بحران دین‏شناسى، تحقیقات دین‏شناختى: پیش‏فرضها و کاستى‏ها، کارنامه معارف دینى. بخش دوم با عنوان «آسیب‏شناسى دینى‏» مشتمل بر سه مقاله است: آفات باورهاى دینى، آفات اندیشه دینى در هنر، آفات جامعه دینى. در بخش سوم ذیل عنوان «نقادى‏» دو مقاله به دست داده شده است: دین و سنت نقادى، نقد درونى و بیرونى فقه موجود. چهارمین بخش کتاب باعنوان «دین و جامعه‏» دربردارنده هفت مقاله است: شریعت و دنیاى امروز، جامعه دینى‏حکومت دینى، محتوا و قالب دینى، انتظار نسل انقلاب از دین، زبان دین، دموکراسى و دین، ایمان انقلابى.

36. مشکینى اردبیلى، على. تکامل در قرآن. ترجمه ق. حسین نژاد. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، [1357]. 80ص، رقعى.
شامل پنج گفتار است. در گفتار اول به تفسیر آیاتى پرداخته شده که مى‏توان از آنها تایید نظریه تکامل و منتهى شدن سلسله انواع موجودات زنده تکامل یافته را به انسان برداشت کرد. در گفتار دوم به تفسیر آیاتى پرداخته شده که ظاهرا بیانگر آن است که آدم نخستین انسان و حوا دومین انسان و سایر افراد انسان از نسل آنها هستند. گفتار سوم عهده‏دار تفسیر آیاتى است که هیچیک از دو نظریه فوق از آنها برداشت نمى‏شود و نیز مى‏شود این آیات را به هریک از آن دو نظریه حمل کرد. در گفتار چهارم به ذکر آیاتى پرداخته شده که بیانگر چگونگى زاد و ولد انسان و تولید مثل او، قطع نظر از چگونگى خلقت اوست. در گفتار پنجم به شرح آیاتى پرداخته شده که درباره مسائل مربوط به آدم، غیر از چگونگى خلقت او، سخن مى‏گویند. در کتاب حاضر در حدود پنجاه آیه قرآن مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.

37. مکارم شیرازى، ناصر. انگیزه پیدایش مذاهب. مشهد، انتشارات طوس، 1357. هفت+312ص، رقعى.
در سرآغاز کتاب آمده که بحث درباره انگیزه پیداشدن مذاهب کمتر مورد توجه قرار گرفته و در کتابهاى کلامى کمتر به آن پرداخته شده است. نویسنده یادآور شده که نظریات مهم درباره انگیزه و علت پیداشدن مذاهب به ده مورد مى‏رسد که پاره‏اى از آنها جنبه روانى و بعضى اخلاقى و بعضى اجتماعى و بعضى اقتصادى و برخى عقلى دارد.
مطالب کتاب در ده بخش گنجانیده شده و در هر بخش به تبیین یکى از انگیزه‏هاى پیدا شدن مذاهب پرداخته و سپس نقد و رد شده است. عنوان مطالب کتاب عبارت است از: فرضیه عوامل اقتصادى، فرضیه ضداستعمارى، فرضیه نیازهاى اخلاقى و اجتماعى، فرضیه ترس،فرضیه جهل، فرضیه جنسى، فرضیه روحیون، فرضیه تقدیر و بخت، درک عاطفى، درک‏عقلى.

38. مکارم شیرازى، ناصر. بحث و بررسى درباره داروینیسم و آخرین فرضیه‏هاى تکامل. نگارش حسین حقانى زنجانى. چاپ سوم: قم، دارالعلم، 1348. 166ص، رقعى.
کتاب حاضر حاصل بحثهاى مؤلف در جلسه‏هاى عقاید و مذاهب در حوزه علمیه قم است که بار نخست در سال 1345 منتشر گردید. مطالب کتاب در سه بخش سامان داده شده است. در بخش اول با عنوان «مکتبهاى مختلف تحول و پایه‏هاى اساسى آن‏» به شرح نظریه تحول و ثبوت انواع، فرضیه داروین، فرضیه لامارک و فرضیه جهش پرداخته شده است. بخش دوم تحت عنوان «ارزیابى فرضیه‏هاى تکامل‏» در نقد داروینیسم است. در بخش سوم با عنوان «فرضیه تکامل و عقائد مذهبى‏» تصریح شده که اگر فرضیه داروین و لامارک و جهش با قواعد مسلم علمى اثبات شود، نه تنها با وجود خدا ناسازگارى ندارد، بلکه مؤید وجود خدا و از مصادیق روشن برهان نظم است. (ص‏153-154). به نظر نویسنده عقیده تحول انواع مانند عقیده ثبوت انواع با اصل توحید مخالفتى ندارد، بلکه هر دو به طور مساوى وجود یک نظام عمیق و اسرارآمیز را در جهان هستى اثبات مى‏کند. (ص‏155). در پایان گفته شده به گواهى آیات قرآن، انسان آفرینش مستقل داشته و خداوند او را بدون اینکه از سایر حیوانات مشتق شده باشد، مستقلا از خاک آفریده است. (ص‏159).

39. مهاجرى، مسیح. نظریه تکامل از دیدگاه قرآن. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1363. 78ص، رقعى.
کتاب یادشده عهده‏دار بررسى نظریه تکامل از دیدگاه قرآن است. به نظر نویسنده هیچیک از آیات قرآن در مقایسه با سایر آیات و جمع با آنها، صراحتى در آفریده شدن انسان به صورت تکامل تدریجى ندارد. نویسنده براى اثبات این مدعا به دسته‏بندى آیات و تبیین آنها پرداخته و نتیجه گرفته که آنچه از قرآن بروشنى استفاده مى‏شود این است که خداوند متعال آدم را به عنوان اولین انسان از طریق ساختن یک پیکر از گل و دمیدن روح در آن آفرید. (ص‏54).
مطالب کتاب در ذیل نه عنوان تنظیم شده است: نظریه تکامل از دیدگاه قرآن، برداشت از آیات آفرینش انسان، مراحل مختلف آفرینش انسان، آفرینش انسان اول و انسانهاى بعدى، آیات مربوط به «آدم‏»، نتیجه بررسى آیات آفرینش انسان، نقد و بررسى برداشتهاى دیگر، نفس واحده چیست؟ (در ذیل این عنوان و عنوان پیش از آن به نقد کتاب خلقت انسان از دکتر سحابى پرداخته شده است)، نتیجه کلى بحث.

40. نصرى، عبدالله. خدا در اندیشه بشر. چاپ اول: تهران، دانشگاه علامه طباطبایى، 1373. هشت+411ص، وزیرى.
اثر حاضر مشتمل بر دو بخش است: ریشه‏هاى گرایش انسان به خدا، در قلمرو ایمان. بخش اول در سال 1358 با عنوان خدا در اندیشه بشر منتشر شده بود. بخش دوم نیز با عنوان در قلمرو ایمان در سال 1359 منتشر شده بود. اینک این دو بخش، که به صورت دو کتاب مستقل نشر یافته بود وبه گفته نویسنده «عهده‏دار مباحثى در کلام جدید است‏» (ص‏3)، در یک جلد منتشر شده است.
در بخش اول پس از بحث درباره تاریخچه و انگیزه‏هاى گرایش انسان به خدا، ذیل عنوان «بررسى و نقد و تحلیل انگیزه‏هاى گرایش انسان به خدا»، از این مسائل سخن رفته است: نظریه ترس، نظریه جهل، تخیل و توهم، نظریه اقتصادى، نیازهاى روحى، عقده‏هاى روانى، نظریه جنسى، آداب و رسوم اجتماعى، نظریه تقدیرى، اعتقاد به روح، اعتقاد به جادو، وحدت‏جویى. نویسنده در ذیل عناوین فوق همه انگیزه‏هایى را که براى گرایش انسان به خدا برشمرده‏اند، نقد و رد کرده است. در ادامه از «انگیزه‏هاى اصیل گرایش انسان به خدا» سخن رفته است: قانون علیت، نظم جهان هستى، فطرت.
بخش دوم با عنوان «در قلمرو ایمان‏»، ضمن اشاره به نقش ایمان به خدا، به این مسائل پرداخته شده است: آیا ایمان به خدا موجب نفى آزادى است؟ آیا ایمان به خدا موجب از خودبیگانگى است؟ آیا علم مى‏تواند جایگزین خدا شود؟ آیا اومانیسم مى‏تواند جایگزین خدا شود؟ آیا وجدان مى‏تواند جایگزین خدا شود؟ آیا خدا مرده است؟

41. نعمانى، شبلى. علم کلام جدید. ترجمه سید محمدتقى فخر داعى گیلانى. تهران، بى‏نا (چاپ سینا)، 1329. ح+236+د ص، وزیرى.
ترجمه بخش دوم کتاب شبلى نعمانى، از عالمان نامدار هندى است. اثر حاضر نخستین کتابى است که تحت عنوان کلام جدید به فارسى منتشر شده است. در مقدمه کتاب اجمالى از زندگى نویسنده و مقام علمى او به قلم مترجم آمده است.
نویسنده در آغاز کتاب گفته است: در علم کلام قدیم فقط از عقاید اسلام بحث مى‏شد. زیرااعتراضات مخالفین تنها راجع به عقاید بود. ولى امروزه دین از نظر تاریخى و اخلاقى واجتماعى مورد سنجش قرار مى‏گیرد و آن اندازه که مسائل اخلاقى و قانونى یک دین مورد اعتراض قرار مى‏گیرد، به عقاید آن اعتراض نمى‏شود. به نظر دانشمندان اروپا جواز تعدد نکاح،طلاق، برده و جهاد در یک دین براى بطلان آن از هر دلیلى قویتر است. بنابراین در علم کلام جدید از این قبیل مسائل هم بحث‏خواهد شد و این مسائل اختصاص به علم کلام جدید دارد. (ص‏4).
از مباحث جدیدى که در کتاب حاضر به آن پرداخته شده، حقوق انسان، حقوق زن، ارث و حقوق عامه مردم است. دیگر مباحث کتاب عبارت است از: وجود بارى، نبوت، معاد، تاویل، روحانیات یا غیرمحسوسات (ملائکه، وحى و...)، پیوستگى بین دین و دنیا.

42. نیشابورى، اصغر. بررسى و نقد نظریه‏هاى تکاملى. ویراسته حسین الوندى. چاپ اول: تهران، دفتر امور کمک آموزشى و کتابخانه‏هاى وزارت آموزش و پرورش، 1367. 286ص، وزیرى.
کتاب حاضر اگرچه براى دانشگاهیان نوشته شده، سعى شده با ارائه مثالهاى غیرتخصصى کاربرد همگانى داشته باشد. نویسنده ضمن تبیین قواعد عمومى تئوریهاى تکاملى و ارائه دیدگاههاى درباره تکامل موجودات، در فصل آخر کتاب بر موضوع تکامل و خداشناسى انگشت نهاده است.
مطالب کتاب در نه بخش و داراى این عناوین است: اهمیت مسئله تکامل از نظر جهان‏بینى، تکامل چیست و کجا اتفاق مى‏افتد؟ نظریه‏هاى تکاملى، تحولات نظریه تکامل، بررسى و نقد نظریه‏هاى تکاملى، جمع‏بندى تئوریهاى تکاملى، آینده تکامل آیا تکامل به پایان رسیده است؟ حدود و مرزهاى دخالت انسان در روى موجودات زنده، تکامل و خداشناسى.

43. هاسپرز، جان. فلسفه دین (نقدى بر براهین اثبات وجود خدا به روش تحلیل فلسفى). ترجمه گروه ترجمه و ویراستارى مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم. [قم]، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، [1370]. 139ص، وزیرى.
ترجمه بخش هفتم کتاب آشنایى با فلسفه تحلیلى است. این ترجمه براى آشنایى متفکران اسلامى با شبهات جدید درباره خدا انجام شده و در تعدادى محدود تنها براى مطالعه دانشوران و اهل فن منتشر شده است.
نویسنده در آغاز بحثى کوتاه درباره وجود خدا کرده و سپس برهانهایى را که براى وجود خدا مطرح شده، نقد کرده است. این برهانها عبارت است از: برهان انتولوژى، برهان على، برهان امکان و وجوب، برهان تجربه دینى، برهان سودمندى، برهان معجزات، برهان غایى (غایت‏شناختى، نظم)، برهان تمثیل. مفصلترین بحث کتاب درباره برهان نظم است.

44. هایزنبرگ، ورنر. گفتگوهاى مقدماتى درباره رابطه علم و دین. پیشگفتار داریوش صفوت. ترجمه حسین نجفى‏زاده. چاپ اول: [تهران]، نشر نقره، 1363. 82ص، رقعى. تصویر.
کتاب حاضر محصول گفتگوهایى است که ورنر هایزنبرگ، نیلز بور، ولفگانگ پاولى، پاول دیزاک و شرودینگر با یکدیگر داشته‏اند. بجز فرد اخیر، بقیه برنده جایزه نوبل در رشته فیزیک بوده‏اند.
در این گفتگوها از رابطه علم و دین، زبان دین، پوزیتیویسم و متافیزیک سخن رفته است وبجز پاول دیزاک که از همه جوانتر است‏بقیه تصریح کرده‏اند که تضادى میان علم و دین نیست.
کتاب حاضر ترجمه دو مقاله ازکتاب جزء و کل است که تحت همین عنوان به قلم حسین معصومى همدانى ترجمه و چاپ شده است. (چاپ اول: تهران، مرکز نشر دانشگاهى، 1368).

45. هوردرن، ویلیام. راهنماى الهیات پروتستان. ترجمه طاطه‏وس میکائیلیان. چاپ اول: تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1368. 215ص، رقعى.
هدف کتاب حاضر عبارت است از آشنا ساختن افراد غیر روحانى با الهیات جدید پروتستان و پیشرفتهاى آن. افزون بر این نویسنده به تاریخ مسائل الهیاتى در جهان مسیحیت پرداخته است. این کتاب نشان مى‏دهد که عالمان الهیات پروتستان مسائل عصر جدید را چگونه مى‏نگرند و چه راه‏حلهایى پیشنهاد مى‏کنند. نویسنده بویژه به نظریات بارت، نیبور، تیلیک و بولتمان، که همه از متفکران دینى در قرن بیستم هستند، توجه کرده است.
مطالب کتاب در یک مقدمه و دوازده فصل گنجانیده شده که عناوین برخى از فصلهاى آن عبارت است از: رشد راست دینى، تهدیدات علیه راست دینى مسیحى، آزاد اندیشى: بازسازى راست دینى، راست دینى جدید: کشف مجدد راست دینى، کارل بارت، راست دینى جدید آمریکایى: راینهولهد نیبور، تحولات فعلى در الهیات.

46. هیک، جان. فلسفه دین. ترجمه بهرام‏راد. ویراسته بهاءالدین خرمشاهى. چاپ اول: تهران، انتشارات بین‏المللى الهدى، 1372. 300ص، رقعى.
اثر مزبور تنها کتابى است که ذیل عنوان فلسفه دین به فارسى منتشر شده است. در آغاز کتاب‏اجمالى از زندگى نویسنده و افکار او به قلم مترجم آمده است. مطالب کتاب در یک مقدمه ویازده‏فصل سامان داده شده است. مؤلف در این کتاب گاه از دایره فلسفه دین فراتر رفته وهمچون‏یک متکلم عهده‏دار بحث از گزاره‏هاى دینى شده است. ترجمه کتاب براساس ویرایش‏چهارم کتاب صورت گرفته و متن کتاب نخستین بار در سال 1963 منتشر شده‏است.
عنوان مباحث کتاب عبارت است از: فلسفه دین چیست؟ مفهوم یهودى مسیحى خدا، دلائل اعتقاد به وجود خدا، دلائل عدم اعتقاد به وجود خدا، مساله شر، وحى و ایمان، اصالت‏شواهد، بنیادگرایى و اعتقاد عقلى، مسائل زبان دینى، مساله تحقیق‏پذیرى، دعاوى متعارض ادیان مختلف در باب نیل به حقیقت، تقدیر بشرى: جاودانگى و رستاخیز، سرنوشت‏بشرى: کرمه و تناسخ.
براى آشنایى بیشتر با کتاب حاضر و چگونگى ترجمه آن رجوع شود به: محمدتقى سبحانى. «نقد ترجمه فلسفه دین‏». آینه پژوهش. سال چهارم، شماره پنجم، بهمن‏اسفند 1372. ص‏1620.

47. هیوم، دیوید. تاریخ طبیعى دین. ترجمه حمید عنایت. چاپ سوم: تهران، انتشارات خوارزمى، 1360. 159ص، رقعى.
کتاب مزبور نخستین بار در سال 1757 منتشر شد و به گفته مترجم در شمار آثارى است که «اینک به نام فلسفه دین شناخته مى‏شود.» (ص‏5، پیشگفتار مترجم). اگرچه هیوم کلمه دین را در عنوان کتاب خود به طور مطلق آورده، در حقیقت دین مسیح، و از این دین نیز بیشتر فرقه کالونى پروتستان، مورد نظر اوست. ناقدان گفته‏اند بیشتر منابعى که هیوم مستند نظریاتش در این کتاب بوده، پر از نادرستى و گمراهى است. (ص‏12، پیشگفتار مترجم).
هیوم در این کتاب به چگونگى پیدا شدن دین پرداخته و مدعى شده که دین اصلى و نخستین انسان، شرک و بت‏پرستى بوده است. از این رو وى برهان قصد یا علت غائى ( Design from Argument) را براى اثبات وجود خدا مردود مى‏داند و دین را فطرى نمى‏داند.
برخى از عناوین کتاب چنین است: در اینکه شرک دین نخستین آدمیزادگان بوده است، بنیاد شرک، انواع شرک: انگار یا تمثیل قهرمان‏پرستى، پیدائى خداپرستى از شرک، فرود و فراز شرک و خداشناسى، قیاس این دینها با یکدیگر از لحاظ آزارگرى یا بى‏آزارى، اثر بد دینهاى عامیانه بر اخلاق.

48. یزدى، ک. بازیابى آفرینش از دیدگاه قرآن. [تهران]، انتشارات مهدى، بى‏تا. 47ص، وزیرى. تصویر.
در بخش اول کتاب با عنوان «بیان تکامل و تغییر موجودات زنده از نظر علوم حیاتى‏» به تشریح و تایید نظریه ترانسفورمیسم پرداخته شده است. در بخش دوم با عنوان «آفرینش انسان از دیدگاه مذاهب‏»، بخشى از تورات و تفسیر طبرى درباره چگونگى آفرینش انسان آورده و به شرح نظریات دکتر یدالله سحابى پرداخته شده که قائل به تکامل تدریجى انواع از دید قرآن است. بخش سوم کتاب تحت عنوان «داستان آفرینش از نگاهى دیگر» عهده‏دار گزارشى از قرآن درباره تکامل‏است.
نویسنده کتاب دانشجوى رشته پزشکى و از معدود نویسندگانى است که معتقد به تکامل تدریجى انواع از دید قرآن است.

49. یونگ، کارل گوستاو. روانشناسى و دین. ترجمه فؤاد روحانى. چاپ سوم: تهران، شرکت‏سهامى کتابهاى جیبى با همکارى انتشارات امیر کبیر، 1370. 226ص، رقعى.
کتاب یاد شده از معروفترین آثار یونگ، روانشناس و پزشک سویسى است. این کتاب حاصل سه سخنرانى اوست که در سال 1937 ایراد کرده و سپس با اصلاحات و اضافاتى از سوى او منتشر شده است. یونگ در این کتاب به تبیین روابط روانشناسى، بویژه روانشناسى طبى، با دین پرداخته و نشان داده که این علم درباره دین چه مى‏تواند بگوید.
در فصل اول با عنوان «خودمختارى ضمیر ناخودآگاه‏»، به روابط روانشناسى عملى با دین پرداخته شده است. فصل دوم با عنوان «اعتقادات دینى و رمز و نشانه‏هاى طبیعى‏»، عهده‏دار بحث در باره حقایق محسوسى است که حاکى از وجود فعالیت اصیل دینى در ضمیر ناخودآگاه است. موضوع فصل سوم با عنوان «تاریخ و روانشناسى یک رمز طبیعى‏»، عبارت از شناخت رمز و نشانه‏هاى دینى است که از جریانات ناخودآگاه ناشى مى‏شوند.
از این کتاب ترجمه دیگرى شده که مشخصات آن چنین است: کارل گوستاویونگ. روان‏شناسى و دین. ترجمه محمدحسین سرورى. چاپ اول: [تهران]، انتشارات سخن، 1370. 159ص، وزیرى.

منبع:  فصلنامه نقد و نظر / 1373 / شماره 2، بهار ۱۳۷۳/۰۲/۰۰
نویسنده : محمد اسفندیاری