کتابشناسى توصیفى کلام جدید
یکم: علم کلام را على رغم آنکه فقه اکبر خواندهاند، علم نابختیارى است. اگر آن را با علمفقه مقایسه کنیم، چه از حیثشمار متکلمان و چه از حیث تعداد کتابهاى کلامى، درمىیابیمکه هم شمار فقها بیش از متکلمان بوده و هم تعداد کتابهاى فقهى بیش از کتابهاىکلامى. و در نتیجه آن اندازه که در مباحث تو در توى فقهى توغل شده و تاسیس اصولوتفریعفروع گردیده، در مباحث کلامى تامل نشده است. این کم عنایتى به علم کلاموحتىکلامگریزى، غیر از آن بىعنایتى به کلام و کلامستیزى است که در گذشته دامنگیربرخى از مسلمانان بوده و کتابهاى متعددى در مخالفتبا کلام و در تحریم آ ن نوشته شدهاست.
آن مخالفتهاى پراکنده و سترونى که با علم کلام شده چندان دامنگستر و شایسته جدى گرفتن نبوده، آنچه رواج داشته و دارد و باید جدى گرفته شود، همان کمعنایتى به علم کلام است و على رغم فقه اکبر خواندن آن،فقه را بر آن مقدم کردن.
سالهاست که در حوزههاى علمیه یکسره به فقه پرداخته مىشود. حوزههاى علمیه به حوزههاى فقهیه تبدیل شده و کتابهاى درسى منحصر در فقه (و اصول فقه و آنچه در فقه مدخلیت دارد) شده است. تحقیق در باره اصول دین (علم کلام)، فرع گردیده و تحقیق درباره فروع دین (علم فقه)، اصل گردیده است. یک صدم آن تاملات و تدقیقاتى که در فقه شدهکه اگر در اتم مىشد، شکافته مىشد در علم کلام نشده است.
دوم: چنانکه مىدانیم علم کلام سه وظیفه بر عهده دارد: تبیین عقاید دینى و مذهبى، اثبات عقاید دینى و مذهبى، دفاع از عقاید دینى و مذهبى (در برابر مخالفان بیرون از دین و مذهب). کلام امروزه را به لحاظ اینکه در مقام تبیین و اثبات عقاید و دفاع از آن به مسائل جدیدى مىپردازد، کلام جدید خواندهاند. البته تسمیه کلام جدید تنها به لحاظ مطرح بودن مسائل جدید در آن نیست، بلکه به لحاظهاى دیگرى، از جمله تجدد در روش و تجدد در مبادى، نیز هست. بنابراین نباید پنداشت کلام جدید فقط همان مسائل جدید کلامى است. ضمن اینکه نباید پنداشت کلام جدید مغایر با کلام قدیم است.
کلام جدید عهدهدار همان وظایفى است که کلام قدیم بر گردن داشته است. فقط در انجاماین وظایف با یکدیگر تفاوت دارند. بنابراین کلام جدید در طول کلام قدیم و در ادامه آناست.
سوم: علم کلام در هر دوره جدیدى ( به مفهوم راستین کلمه)، جدید است و یا شایسته است که جدید باشد. نمىشود پذیرفت که در دوره جدیدى زیست، اما کلام جدیدى نداشت; مگر اینکه متکلمان چندان به انحطاط و واپسگرایى فروافتاده باشند که در دوره جدیدى زندگى کنند، اما کلام دورههاى قدیم را ارائه کنند. بنابراین در هر دوره جدیدى علم کلام، جدید مىشود و یا باید جدید شود.
کلام را در هر دوره جدیدى که در نظر بگیریم، نسبتبه دوره گذشته، جدید است و سبتبه دوره آینده، قدیم. مثلا آنچه به عنوان علم کلام در این دوره جدید (قرن چهاردهم و پانزدهم قمرى، برابر با بیستم میلادى) در میان مسلمانان وجود دارد، کلام جدید است; اما همین کلام جدید در دوره آینده، کلام قدیم شمرده خواهد شد.
چهارم: برخى به هر چیزى که مهر جدید بر جبین دارد، بى مهرى مىکنند و از نوگرایىهراس دارند. از همین روست که گفتهاند: علیکم بالعتیق وایاکم والمحدثات. وحتىگفتهاند: یک اشتباه قدیمى بیشتر هواخواه دارد تا یک حقیقت جدید. هراس از کلامجدیدوپافشارى بر اینکه امروزه نیز فقط کلام قدیم کار آمد است و تنها با آن مىتوان بهپاسدارى ازعقاید دینى پرداخت، ناشى از همین روحیه گذشتهگرایى و مخالفتبا نوگرایىاست. آنان که امروزه از کلام جدید هراس دارند و به همان کلام گذشته بسنده مىکنند،اگر در گذشته هم بودند از کلام آن دوره هراس مىداشتند. زیرا کلام قدیم در قدیم،نسبتبه دورههاى قدیمتر، جدید بوده و تنها نسبتبه این دوره است که قدیم شمرده مىشود.
قل لمن لایرى المعاصر شیئا
ویرى’ للاوائل التقدیما
ان هذا القدیم کان حدیثا
وسیبقى هذا الحدیث قدیما
اصولا هیچ چیز براى علم زیانبارتر از این نیست که بگوییم همه گفتنیها را گذشتگان گفتهاند و دیگر سخن جدیدى براى دیگران نگذاشتهاند. گذشتگان فراوان سخن گفتهاند، اما سخنهاى فراوانى هم نگفتهاند. نادرست است اگر بگوییم: سخن هر چه گویم همه گفتهاند/بر باغ دانش همه رفتهاند. و نادرست است اگر بپنداریم: سخن گفته شد گفتنى هم نماند. آرى نباید گفت: ماترک الاول للآخر، بلکه باید گفت:کم ترک الاول للآخر.
بیقین در حوزه کلام بسى گفتنیها هست که گذشتگان نگفتهاند. بسا تاییداتى براى دینپیداشده که در مقام تبیین عقاید دینى (وظیفه اول علم کلام) و اثبات عقاید دینى (وظیفه دومعلمکلام) مىتوان به آنها متمسک شد. چنانکه بسا شبهات و اشکالات جدیدى به دین شدهکهدرمقام دفاع از عقاید دینى (وظیفه سوم علم کلام) باید به آنها پاسخهایى از سنخ آن،کهلزوماجدید است، داده شود. پندار اینکه با علم کلام قدیم مىتوان به نبرد با شبهات جدیدرفت، چنان است که پنداشته شود با سلاحهاى قدیم مىتوان به نبرد با سلاحهاى جدیدرفت.
پنجم: اصطلاح کلام جدید با انتشار کتاب شبلى نعمانى (1274-1332ق) از عالمان نامدار هندى، رواج یافته است. وى با نگارش کتابى زیر عنوان علم کلام جدید، که به خامه سید محمدتقى فخر داعى گیلانى به فارسى ترجمه شده است (تهران، 1329) این اصطلاح را رایج کرد. اما معلوم نیست واضع این اصطلاح کیست و چه کسى براى نخستین بار آن را به کار برده است. از سخن شبلى نعمانى چنین بر مىآید که اصطلاح کلام جدید در زمان او به کار برده مىشده است. وى مىگوید: امروزه «در عقاید و افکار مذهبى... تزلزل و سستى و دودلى پیدا شده... و افق مذهب غبار آلوده و تیره به نظر مىرسد. صداهایى از هر طرف بلند است که پس به یک علم کلام جدید نیازمندیم.» همچنین از سخن او چنین بر مىآید که اصطلاح کلام جدید در زمان او در هند و مصر و شام به کار برده مىشده و حتى کتابهاى متعددى درباره آن نوشته شده بود. او مىگوید: «حالیه در هندوستان و مصر و شام راجع به علم کلام جدید کتابهاى متعددى تالیف یافته» است.
ظاهرا اصطلاح کلام جدید در میان متکلمان مغرب زمین رایج نیست و تنها در میان مسلمانان رواج دارد. آنچه را ما کلام جدید مىنامیم، متکلمان غربى فلسفه دین مىگویند.
برخى به اصطلاح کلام جدید خرده گرفتهاند و گفتهاند اگر قرار باشد علم کلام را به لحاظ تجدد مسائل و مبادى و روش آن کلام جدید نامید، دیگر علوم را هم باید به سبب همین ملاحظات، جدید نامید و مثلا فلسفه جدید و تاریخ جدید و فیزیک جدید گفت. حال آنکه امروزه از این علوم، با همه تطورات و تحولاتى که یافته و مسائل جدیدى در آن مطرح شده، به صفت جدید یاد نمىشود.
راست است که اصطلاح کلام جدید اندکى مسامحهآمیز است و هم آنان که آن را استعمالمىکنند، با مسامحه و از سر ناچارى تن به استعمال آن مىدهند. با وجود این فایده ایناصطلاح این است که توجه متکلمان را به تامل در مباحث جدید کلامى جلب مىکند و آنهارابه جستجو براى یافتن دلایل جدید و توجه به شبهات جدید و دادن پاسخ جدید به آنها وامىدارد.
ششم: دانشوران اسلامى از چند دهه پیش به لزوم تالیف و تدریس کلام جدید اشارهکردهاند. این موضوع در ایران از دهه شصت جدى گرفته شده و درسى با عنوانکلامجدیددردانشکده الهیات دانشگاه تهران دایر شده است. چندى از پى آن نیز درسى با همینعنوان دربرخى از مراکز علمى وابسته به حوزه علمیه قم برگزار شدهاست.
ازاین کتابشناسى چنین برمىآید که تالیفات روشنفکران دینى در باره کلام جدید بیشتر از روحانیون است. افزون بر اینکه شمارى از تالیفات روحانیون ناظر به تالیفات روشنفکران و متاثر از آن و یا در نقد آن است. به هر رو لازم استحوزههاى علمیه هم کلام را جدى بگیرند و هم کلام جدید را.
هفتم: در پایان این نوشته به چگونگى تدوین این کتابشناسى مىپردازیم.
کتابشناسى حاضر عهدهدار معرفى کتابهایى است که درباره کلام جدید (با نگرش اسلامى یا غیر آن) به فارسى تالیف یا ترجمه و در ایران چاپ شده است. در این کتابشناسى آثارى که تا خرداد 1374 به صورت کتاب چاپ شده، معرفى گردیده است. جزوههاى درسى و مقالات نشریات در این کتابشناسى معرفى نشده است.
کتابشناسى حاضر بر اساس مسائلى که در کلام جدید از آن بحث مىشود، فراهم آمده است. عنوان برخى از این مسائل چنین است: علم و دین، عقل و دین، زبان دین، انگیزه پیداشدن دین، انتظار از دین، تحلیل تاریخى دین، روانشناسى دین، جامعهشناسى دین، معرفتدینى.
در باره برخى از این مسائل، مانند انتظار از دین و زبان دین، تاکنون کتابى به فارسى منتشرنشده و طبعا در این کتابشناسى اثرى درباره این مسائل یافت نمىشود. اما در باره برخىدیگر ازمسائل کلام جدید آثار متعددى به فارسى منتشر شده است. مثلا در باره علم ودینآثارمتعددىنوشته شده که البته بیشتر آنها ناظر به تئورى داروین، به لحاظ تعارض یا عدمتعارض آن با دین، است. همچنین درباره معرفت دینى آثار متعددى نوشته شده که البته همهآنها ناظر بهتئورى قبض و بسط تئوریک شریعت است. مختصر اینکه بیشترین کتابهایى کهدرباره کلام جدید نوشته شده نخست در باره علم و دین و سپس در باره تئورى قبض و بسط تئوریک شریعتاست.
در این کتابشناسى تنها آثارى معرفى شده که در آن از «مسائل جدید در علم کلام» که به آنها اشاره شد سخن رفته است. آثارى که در آن با «نگرش جدید به مسائل کهن کلامى» پرداخته شده، معرفى نشده است. زیرا اگر قرار بود آثارى را که در آن با نگرش جدید به مسائل کهن کلامى پرداخته شده، معرفى مىکردیم، باید همه یا بیشتر آثارى را که امروزه در باره اصول عقاید اسلامى نوشته شده، معرفى مىکردیم.
روشنتر بگوییم امروزه اغلب نویسندگانى که در باره مسائل کهن کلامى (توحید و نبوت و معاد و...) کتاب نوشتهاند، با نگرش جدید به آن مسائل پرداختهاند. ما از آوردن این دسته از کتابها در این کتابشناسى خوددارى کردیم و تنها به معرفى کتابهایى پرداختیم که در باره مسائل جدید در علم کلام است.
این را هم یاد آور شویم که در این کتابشناسى آثارى که در آن به بررسى علمى اسلام و قرآن پرداخته شده، معرفى نشده است. مثلا چون در کتابهایى مانند قرآن و علوم طبیعت، قرآن و علم امروز، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزى، طرح علمى اصول اسلام و نظایر اینها، به بررسى علم و اسلام (یعنى یک دین از میان ادیان) پرداخته شده، در این کتابشناسى معرفى نشده است. تنها کتابهایى معرفى شده که در باره علم و دین (نه یک دین بخصوص) است.
در پایان خاطر نشان سازیم که در باره علم کلام در فرهنگ اسلامى دو کتابشناسى فراهم شده که مشخصات آنها براى اطلاع محققان آورده مىشود:
سعید نفیسى. «علم کلام در اسلام». مجله دانشکده ادبیات. (سال 2، شماره 1، 1333). ص 115.
مظفر بختیار. «کتابشناسى کتب کلامى و منابع تحقیق در تاریخ علم کلام و سرگذشت و آراء متکلمان». معارف اسلامى. (شماره 10، 1348). ص 78-86.
1. اقبال لاهورى، محمد. احیاى فکر دینى در اسلام. پیشگفتار سلیم نیسارى. ترجمه احمد آرام. تهران، کانون نشر پژوهشهاى اسلامى، 1356. شش+235ص، وزیرى.
کتاب حاضر از مهمترین آثارى است که درباره کلام جدید به فارسى منتشر شده است. اصل کتاب به زبان انگلیسى در سال 1930 منتشر شد و ترجمه فارسى آن در سال 1346 انجام شد و از آن پس بارها به چاپ رسید.
این کتاب حاصل سخنرانیهایى است که مؤلف بنا به درخواست انجمن اسلامى مدرس در شهرهاى مدرس و حیدرآباد و علیگره القا کرده است. اقبال زمانى در نظر داشتبراى این کتاب عنوان «اسلام به گونهاى که من درک مىکنم» را بگذارد.
در دیباچه کتاب آمده است: تقاضاى شکل علمى از معرفت دینى داشتن، امرى طبیعى است و در این سخنرانیها... کوشش من آن بوده است که گرچه به صورت جزئى هم باشد، به این نیازمندى جواب بدهم. (ص2).
عنوان مباحث کتاب عبارت است از: معرفت و تجربه دینى، محک فلسفى تجلیات تجربهدینى، تصور خدا و معنى نیایش، من بشرى آزادى و جاودانى آن، روح فرهنگ و تمدن اسلامى، اصل حرکت در ساختمان اسلام، آیا دین ممکن است؟
از این کتاب ترجمه دیگرى شده که مشخصات آن چنین است: محمد اقبال لاهورى. بازسازى اندیشه. ترجمه محمد بقائى (ماکان). چاپ اول: بىم، مترجم، 1368. 229ص، رقعى.
براى آشنایى بیشتر با این کتاب رجوع شود به: سید غلامرضا سعیدى. اقبال شناسى: هنر و اندیشه محمد اقبال. تهران، انتشارات بعثت، 1356. ص123142.
3. انجمن خیریه حجتیه مهدویه. مناسبات علم و دین. [تهران]، بىنا، بىتا. دوره اول کتاب دوم، 57ص، رقعى.
در آغاز چند تعریف از دین به دست داده و سپس به شرح این مساله پرداخته شده که مبارزات کلیسا با علم و مسخ مفهوم دین موجب شده که اندیشه تضاد علم و دین پیدا شود. آنگاه چند تعریف از علم آورده شده و نظریات چند تن از دانشمندان غرب درباره عدم تعارض علم و دین نقل شده است. در پایان به شکست علم در تحقق ادعاها و رسالتهایش اشاره شده و از برتریهاى دین سخن رفته است.
3. ایورت، جان ر. مذهب در آزمایشها و رویدادهاى زندگى بشر. ترجمه مهدى قائنى. قم و تهران، انتشارات دارالفکر با همکارى شرکتسهامى انتشار، 1348. 206ص، جیبى.
نویسنده در این اثر به تحلیل روانشناختى و جامعه شناختى دین پرداخته و کوشیده است آثارو نتایج دین را در زندگى فردى و اجتماعى تبیین کند و اهمیت آن را نشان دهد.
در پاره اول کتاب با عنوان «مذهب چیست؟» از این مسائل سخن رفته است: تعریف مذهب، مذهب و فلسفه، مذهب و علم کلام، مذهب و اخلاق، مذهب و فرهنگ. پاره دوم کتاب با عنوان «خصوصیات بارزه مذهب» مشتمل استبر: مقدسات، خدا یا خدایان، عبادت، داستانهاى مذهبى و الهام، روح، رستگارى. خاتمه کتاب درباره «مذهب و آینده» است.
4. باربور، ایان. علم و دین. ترجمه بهاءالدین خرمشاهى. تهران، مرکز نشر دانشگاهى، 1362. ن+533ص، وزیرى.
نویسنده کتاب فیزیکدان و صاحب کرسى ادیان و متکلم برجستهاى است. در پیشگفتار مترجم به مقام و موقع علمى نویسنده و کتاب او و چگونگى ترجمه آن به فارسى اشاره رفته است.
«علم و دین کتابى است در تطبیق فلسفه علم و دین. و به کندوکاو در روشهاى پژوهش در علم و دین، و رابطه انسان با طبیعت و رابطه خداوند با طبیعت و رهبردى که بویژه در سه قرن اخیر در حوزه علم و دین نسبتبه این مسائل معمول بوده مىپردازد.» (صح-ط).
یکى از منتقدان در معرفى کتاب حاضر گفته است: «این کتاب تحلیل منظمى است ازواکنشهاى قدیم و جدید به معارضهجوئى علم در برابر اندیشه دینى (مسیحى). سه کانون اصلىکتاب عبارتست از 1)قدرت و محدودیتهاى روشهاى علم 2)شناخت طبیعت انسان، آنچنانکه در علم، بعنوان یک مکانیسم زیستشیمیائى مطرح است 3)بررسى امکان دست ودخالت داشتن خداوند در امور جهانى که قانونمند است (و تفسیر معتقداتى چون آفرینش و مشیت).» (صى).
مؤلف نیز در مقدمه کتاب گفته است: «یکى از هدفهاى اصلى این کتاب، برقرارى پیوند بین فلسفه دین و فلسفه علم است، یعنى بررسى تطبیقى مسایل شناختشناسى، متافیزیک و تحلیل زبانى در هر دو حوزه.» (ص12).
کتاب حاضر مهمترین و مفصلترین اثرى است که درباره علم و دین به فارسى منتشر شدهاست. گروههایى را که نویسنده به عنوان خوانندگان اصلى این کتاب در نظر داشتهعبارتنداز: اهل علم و دانشجویان رشتههاى علمى و روحانیون و طلاب حوزههاى علمیه.(ص13).
عنوان مباحث اصلى کتاب عبارت است از: فیزیک و متافیزیک در قرن هفدهم، خداوند و طبیعت در قرن هجدهم، زیستشناسى و الهیات در قرن نوزدهم، علم و دین در قرن بیستم، روشهاى علم، از علوم تا علوم انسانى، روشهاى دین، زبانهاى علم و دین، فیزیک و عدم تعین، زندگى و ذهن، تکامل و آفرینش، خداوند و طبیعت.
براى آشنایى بیشتر با کتاب مزبور رجوع شود به : بهاءالدین خرمشاهى. «پرسش و پاسخ پیرامون کتاب "علم و دین"». کیهان فرهنگى. سال اول، شماره هشتم، آبان 1363. ص2831.
5. بازرگان، مهدى. توحید و طبیعت و تکامل. [تهران]، انتشارات قلم، 1356. 56ص،خشتى.
در پاره اول و دوم کتاب با عنوان «رابطه انسان با طبیعت» و «رابطه قرآن با طبیعت» به شرح نگرش انسان به طبیعت و توجه قرآن به طبیعت پرداخته شده است. در پاره سوم کتاب با عنوان «تکامل»، اشارات مجمل و مبهمى به این نظریه و رابطه آن با دین شده و میان وجود خدا و نظریه تکامل منافاتى دیده نشده است.
6. باهنر، محمد جواد. رابطه علم و دین. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1361. 112ص، رقعى.
به نظر نویسنده پیدا شدن فکر ناسازگارى علم و دین ریشه در جهان مسیحیت دارد و ناشى ازبرخورد نادرست کلیسا با دانشمندان است. ولى در اسلام به علم اهمیت داده شده و این دین مروج علم و پایه گذار تمدنى بزرگ بوده است و میان اسلام و علم ناسازگارى وجود ندارد. نویسنده براى اثبات این مدعا نخست از برخورد کلیسا با دانشمندان سخن گفته و سپس به شرح نظراسلام در باره علم و از جمله علوم تجربى پرداخته و آنگاه به تاریخ علوم در اسلام اشاره کردهاست.
برخى از عناوین کتاب عبارت است از: تصور ناسازگارى علم و دین، رابطه قرآن با مسائلعلمى و تجربى، خطر سعى در تطبیق دادن کلیه مسائل جدید بر آیات قرآن، رابطه علمومعجزه، تاریخ علوم اسلام، رکود علمى جامعه اسلامى، موقعیت دین در جامعه صنعتىوعلمى.
7. تارا، جواد. چهارمقاله: فلسفه یا کلام جدید. تهران، کتابفروشى بوذرجمهرى (مصطفوى)، 1335. 260ص، رقعى.
شامل چهارمقاله با عناوین ذیل است: فلسفه (سر خلقت)، فلسفه نو، فلسفه حقوقواحکام، معرفة الروح. مقاله اول درباره مفهوم وجود است. در مقاله دوم از وحدتوجودو ربط وجود و ماهیتسخن رفته است. مقاله سوم عهدهدار بحث دربارهحقوحکم است. و سرانجام در مقاله چهارم از روح و ادله بر عود ارواح سخن رفتهاست.
در روى جلد کتاب حاضر، این عنوان براى آن انتخاب شده است: علم کلام جدید یا چهارمقاله. ضمن اینکه عنوان روى جلد کتاب با عنوان در صفحه عنوان آن تفاوت دارد، اساسا در این کتاب به کلام جدید پرداخته نشده است.
8.جوادى آملى، عبدالله. شریعت در آینهمعرفت. ویراسته حمید پارسا. چاپ اول: [تهران]، مرکز نشر فرهنگى رجاء، 1372. 456ص، رقعى.
کتاب مزبور عهدهدار دینشناسى و بررسى مبادى و اصول موضوعه فلسفى عرفتشناسىوتحلیل معرفتشناسانه معرفتشناسى و تمایز دینشناسى و معرفتشناسى دین است.نویسنده در عین حال که در ورود به این مسائل متاثر از کتاب قبض و بسط تئوریک شریعتبه قلم دکتر سروش است، به طور ضمنى و بدون یادکرد از کتاب فوق و نویسنده آن،بهنقد آن پرداخته است. به نظر نویسنده «اگر فلتاتى چند در احیاء العلوم غزالى، مرحومملامحسنفیض را واداشت که احیاى او را تهذیب بلکه احیاء نماید، لغزشهاى فراوانىکهدرفرضیه قبض و بسط وجود دارد، ایجاب مىنماید که آن را تهذیب بلکه احیاء نمود.»(ص89).
پیشگفتار کتاب در بیش از پنجاه صفحه به قلم نویسنده، و متن آن حاصل سخنرانیهاى اوست. عنوان برخى از مباحث کتاب چنین است: ثبات و تحول فهم شریعت، معناى نسبیت،مبادى تصورى و تصدیقى مساله قداست، احیاء معرفت دینى، حقیقت دین، ثبات وبازسازى دین، دین فهمى و دین دارى، مسانخت علم و ایمان، علم و دین، همراهى وحى وعقل، خاتمیت و کمال دین و تفاسیر مختلف از آن، معرفت دین، ثبات و تغییر معرفت دینى،معرفتشناسى و مبادى آن، بازیگرى و تماشا، داوریهاى درجه نخست و داوریهاى معرفتشناسى، معرفتشناسى و مسئله نسبیت، تقدس مفاهیم دینى در فهم بشرى، احیاء واماته معرفت دینى.
9. جیمز، ویلیام. دین و روان. ترجمه مهدى قائنى. چاپ دوم: قم، انتشارات دارالفکر، 1367. 208ص، رقعى.
اصل کتاب با عنوان تنوع آزمایشهاى دینى، حاصل بیستسخنرانى ویلیام جیمز، فیلسوف و روانشناس امریکایى و پایهگذار دیدگاه (یا مکتب) پراگماتیسم است. او این سخنرانیها را در سالهاى 1901-1902 ایراد کرده و از آن کتابى در بیست فصل ساخته که کتاب حاضر ترجمه شش فصل آن است. جیمز در این کتاب کوشیده آثار و نتایج دین را بررسى و اعتقاد به دین را از لحاظ روانشناسى مطالعه کند.
عنوان مباحث کتاب چنین است: در پیرامون موضوع، واقعیت جهان نادیدنى، تصوف و عرفان، فلسفه و مذهب، مذهب در عمل، ارزش زندگى مذهبى.
10. حسینى طهرانى، سید محمد حسین. نگرشى بر مقاله بسط و قبض تئوریک شریعت دکتر عبدالکریم سروش. چاپ اول: بىم، مؤسسه ترجمه و نشر دوره علوم و معارف اسلام، 1415ق. ده + 403ص، وزیرى.
کتاب حاضر که پیشتر در ضمن جلد دوم از کتاب نور ملکوت قرآن (اثر دیگر همین نویسنده) منتشر شده بود، در نقد مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت از دکتر سروش است. نویسنده در این کتاب تنها به نقد دو مقاله از مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت پرداخته و همواره از این مقالات با عنوان بسط و قبض تئوریک شریعتیاد کرده است.
به نظر نویسنده در مقالات قبض و بسط « به قرآن کریم و حجیت آن و ابدى بودن آن ایراد شده است; به تمام مقدسات و حقائق عالم ایراد شده است. در این مقاله روح و جان مکتب شکاکیونوسوفسطائیون و هگل مشربان ارائه و تایید شده است. در این مقاله منظور به عزلتکشیدن شریعت و قرآن است.... التزام بدین نظریه، التزام به هدم شریعت است و انکار اصل شریعت و انکار خدا، و انکار قرآن، و انکار سنت محمدى است.» (ص374). و سرانجام به نظر نویسنده مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت مانند کتاب آیات شیطانى از سلمان رشدى است. (ص374).
نویسنده در این کتاب کمتر به نقد نظریه قبض و بسط پرداخته، بلکه بیشتر به طرح مسائلى پرداخته که خارج از موضوع است. ضمن اینکه در مقام نقد نیز گاه از موضوع خارج شده است. به نظر نویسنده ده اشکال مهم به مقالات قبض و بسط وارد است. از این رو مطالب کتاب به ده پاره تقسیم شده و در هر پاره به طرح یک اشکال، به ترتیب ذیل، پرداخته شده است: اصالت و ابدیت دین الهى و محدودیت فهم بشرى، عظمت و تقدم علوم اسلامى بر علوم امروزى، اساس حوزههاى علمیه بر قرآن و عرفان است، اعراض روشنفکران از مبانى اسلامى در اثر فرهنگ خارجى، مجاز و استعاره قرآن عین صدق و بلاغت است، تعدى از ظهورات قرآن اسقاط حجیت قرآنست، برهان علامه طباطبائى در استناد علل طبیعى به علل مجرده، منطق قرآن حجیت عقل و یقین است نه فرضیههاى وهمى، فطرت راه تکوینى کمال و احکام فطرى رساننده به کمالند، نظریه تبدل انواع صرف فرضیه بوده و دلیل قطعى ندارد، خاتمه: سر منع معاندین در هر زمان از تعمق در قرآن.
11. خرمشاهى، بهاءالدین. جهان غیب و غیب جهان: سه مقاله در علم کلام جدید. چاپ اول: [تهران]، انتشارات کیهان، 1365. 126ص، وزیرى.
شامل سه مقاله است: شرطبندى پاسکال، کرامات و خوارق عادات، عدل الهى و مسئله شر. مقاله دوم پیشتر در مجله کیهان فرهنگى (سال دوم، شماره اول) و مقاله سوم در نشر دانش (سال چهارم، شماره پنجم) منتشر شده بود.
در مقاله «شرطبندى پاسکال» نخست اجمالى از زندگى و مقام فکرىفلسفى پاسکال تشریح شده و سپس نظریه شرطبندى او که در آثار انگلیسى زبان به argument Wager (بحث و برهان شرطبندى) معروف استبراساس دو ترجمه معتبر انگلیسى، ترجمه شده است. آنگاه ذیل عنوان «پیشینه شرطبندى» خاطرنشان شده که شرطبندى پاسکال در فرهنگ شرق و غرب سابقه دارد و سپس به سابقه آن به اجمال اشاره رفته است. در پایان ذیل عنوان «نقدونظر» به سنجش این شرطبندى پرداخته و ضمن دفاع از آن گفته شده که «بحث و برهان شرطبندى پاسکال، قوت قابل ملاحظهاى دارد».
در مقاله «کرامات و خوارق عادات» نخست نمونههایى از خوارق عادات یا پدیدههاى پاراپسیکولوژیک تبیین شده و سپس نظر بعضى از عرفا، فلاسفه، متکلمان و مخالفان آورده و آنگاه به تبیین نظریه دین و علم پرداخته شده است.
مقاله سوم با عنوان «عدل الهى و مسئله شر» که در اصل به صورت نقدونظر بر کتاب عدل الهى، اثر استاد شهید مرتضى مطهرى نوشته شده دامنه آن فراتر از نقد عادى است و در آن به پیشینه مبحث عدل الهى و موضوع شر اشاره رفته و بویژه بر نظریات ملاصدرا و لایب نیتس انگشت نهاده شده است.
مقالات فوق در کتاب دیگر نویسنده به نام سیربى سلوک (چاپ اول: تهران، انتشارات معین، 1370) چاپ شده است.
12. خرمشاهى، بهاء الدین (مترجم). دین پژوهى، به انضمام سالشمار زندگى میرچا الیاده. چاپ اول: تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى (پژوهشگاه)، 1372. دا، 237ص، وزیرى.
ترجمه سه مقاله از دایرة المعارف دین (Religion of Encyclopedia The) ، ویراسته میرچاالیاده است. مترجم عهدهدار ترجمه بیش از سى مقاله اساسى از دایرة المعارف فوق شده تا در چند دفتر منتشر شود. در پیشگفتار کتاب به زندگى و اندیشه میرچا الیاده و محتواى دایرة المعارف دین اشاره شده و سپس «سالشمار زندگى میرچا الیاده»، نوشته میرچا هاندوکا، ترجمه محمدعلى صوتى، آمده است.
عناوین مقالات این کتاب عبارت است از: دین، نوشته وینستون کینگ، دین پژوهى، نوشتهسیمور کین و اریک شارپ، پدیدارشناسى دین، نوشته داگلاس آلن. در مقاله دین از اینمسائل سخن رفته است: تعریفات، ویژگیهاى متمایز تجربه دینى، ویژگیها و ساختارهاى حیات دینى، دین و تجدد. در مقاله دین پژوهى به این مسائل پرداخته شده است: آنچه بر دینپژوهى علمى جدید اثر نهاد، سرآغاز دینپژوهى تطبیقى. در مقاله پدیدارشناسى دین از این مسائل سخن رفته است: کاربردهاى این اصطلاح، پدیدارشناسى فلسفى، پدیدارشناسى دین و تاریخ ادیان.
13. خرمشاهى، بهاءالدین (مترجم). دین پژوهى. چاپ اول: تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، 1373. د2، ص 238 460 [223ص]، وزیرى.
ترجمه نه مقاله از دایرة المعارف دین است. در مقاله «فلسفه و دین»، نوشته جان اسمیت، بهاین مسائل پرداخته شده است: ماهیت دین و فلسفه و پیوند آنها با یکدیگر، تاثیر فلسفه کانتومعیار معناى تجربه گرایانه، از سرگرفتن گفت و گو بین دین و فلسفه. در مقاله «فلسفه دین»، نوشته وینه پرود فوت، به بحث در باره «توجیه عقاید دینى» و «توصیف و تحلیل زبان دینى وعمل و عقیده» پرداخته شده است. مقاله «روانشناسى دین»، نوشته جیمز هیزیگ، عهدهداربحثدرباره تاریخ و پیدا شدن و تحول روانشناسى دین و نظریهپردازان بزرگ آن وویژگیهاى مهمآن است. در مقاله «روان درمانى و دین»، نوشته مایکل کلیفورد، از رابطه میانروان درمانى و دین بحثشده و به نظریات فروید و یونگ اشاره گردیده است. مقاله «تعددادیان»، نوشته جانهیک، که نام نویسندهاش گفته نشده، عهدهدار بحث در باره انحصار انگارى و شمول انگارى ادیان است. در مقاله «جامعه شناسى دین» نوشته وینستون دیویس، بهچهار دوره جامعهشناسى دین و چگونگى پیدا شدن آن و نظریه پردازان آن پرداخته شده است. «جامعه شناسى و دین» نوشتهرابرت نیسبت، عنوان مقاله دیگرى است و در آن به رشد این رشته ومسائل آن پرداخته شده است. در مقاله «باستان شناسى و دین» نوشته آرتور آندرو دیمارست، به کمکهاى باستان شناسى به دین اشاره شده است. و سرانجام در آخرین (نهمین) مقاله با عنوان«علم و دین»، نوشته استانلى جکى، به مناسبات و معارضات علم و دین پرداخته شدهاست.
مترجم در پیشگفتار گفته است که این کتاب شامل هشت مقاله است. سپس عنوان هشت مقاله را آورده است; حال آنکه در کتاب نه مقاله آمده است.
14. دعوتى، میرابوالفتح. قرآن و خلقت انسان. [قم]، کانون انتشارات جیبى، 1355. 94ص، پالتویى.
کتاب یادشده مشتمل بر بحثهاى پراکندهاى درباره خلقت انسان از نظر قرآن است. نویسنده با آوردن برخى از آیات قرآن و بررسى آنها نتیجه گرفته که نظریه تکامل از دیدگاه قرآن مردود است و آفرینش آدم به صورت تدریجى و از دیگر موجودات نبوده است.
15. دوکه نه تن، تانهگى. حس مذهبى یا بعد چهارم روح انسانى. ترجمه علیقلى بیانى. ارزیابى مهدى بازرگان. توضیحات سید هادى خسروشاهى. چاپ چهارم: تهران، انتشارات اسلامى، 1357. 80ص، جیبى.
ترجمه مقالهاى است که در یکى از مجلههاى پاریس در سال 1958 (آبان 1337) منتشر شده بود و سپس ترجمه فارسى آن در مجله مکتب تشیع در قم به تاریخ اردیبهشت 1338 چاپ شد. نویسنده مقاله به وجود سه محرک یا غریزه و احساس در وجود انسان اشاره مىکند (زیبایى که بهوجود آورنده هنر است و نیکى که به وجودآورنده اخلاق است و راستى یا حقیقتجویى که بهوجودآورنده علم است) و سپس مىافزاید حس قدسى یا یزدانى نیز بعد دیگرى از وجود انساناست. مباحث دیگر کتاب درباره «ماهیت ایمان»، شکستسیانتیسم» و «اشتباه پوزیتیویسم» است.
16. راسل، برتراند. علم و مذهب. ترجمه رضا مشایخى. [تهران]، کتابفروشى دهخدا، 1355. 175ص، وزیرى.
کتاب مزبور عهدهدار گزارشى است از اختلافات و معارضاتى که میان علم و دین (مسیحیت)، در گذشته و حال، رخ داده است. نویسنده در این کتاب کوشیده مساله و یا عقیدهاى دینى را نقل کند و در برایر یک اصل علمى قرار دهد. به نظر نویسنده «از زمان " کوپرنیک" هر وقت علم و حکمت الهى، در اصطکاک و معارضه با هم روبرو شدند پیوسته علم بود که پیروز از آب درآمد.» (ص169).
این کتاب شامل ده فصل با عناوین ذیل است: زمینههاى اختلاف، انقلاب کوپرنیک، تحول، از طلسم و تسخیر جن و شیطان تا عالم پزشکى، روح و جسم، قانون ترتب و جبر، تصوف و عرفان، طرحریزى کائنات، علم و اخلاق، نتیجه.
17. رجائى، سعید. خداشناسى و علوم تجربى. چاپ ششم: [تهران]، انتشارات حکمت، 1360. 79ص، رقعى.
اثر حاضر شامل دو سخنرانى نویسنده است و در آن کوشیده خداشناسى و علم جدید را بایکدیگر جمع کند و تقابل یا تضاد میان آن دو را غیرمنطقى و نادرست اعلام کند. در پاره اول کتاب به چگونگى به وجود آمدن شبهه در ارزشهاى دینى در جوار پیشرفتهاى علمى اشاره شدهوازنادرستبودن این شبههها سخن رفته است. پاره دوم کتاب درباره ضرورت خداشناسىونقش عبادت در آن است.
عنوان برخى از مباحث کتاب چنین است: خدا به صورت یک فرضیه، نقش علوم در القاى شبهه، خدا و علوم تجربى، آیا دانشمندان علوم باید خدانشناس باشند، خداشناسى نیازى طبیعى است.
18. رضوى سلدوزى، مرتضى. خلقت آدم و بحثى در تکامل. بىم، چاپ مهر قم، تاریخ پایان کتاب 1356. ج2، 215ص، وزیرى.
نویسنده در آغاز کتاب گفته است ترانسفورمیسم، فرضیهاى بیش نیست و سپس بر این اساس، سراسر کتاب در رد ترانسفورمیسم است. در پایان کتاب بحثى تحت عنوان «برگشتبه اعتدال» گشوده شده و نویسنده ضمن برگشت از پارهاى از نظریاتش، متذکر شده که در این کتاب نظریهاى میان ترانسفورمیسم و فیکسیسم ارائه شده است. خلاصه اینکه نویسنده در پایان ضمن پذیرش ترانسفورمیسم، تنها در یک مورد (مستقل بودن خلقت آدم و مشتق نبودن او از حیوانات) با فیکسیسم نزدیکى پیدا مىکند. (ر.ص199).
برخى از عناوین کتاب چنین است: داروینیسم، بیان اسلام، پیدایش انسان و روایتهاىاسلامى و قرآن، خلقت آدم و قوانین طبیعت، بیولوژى اسلامى، نکات ضعف ترانسفورمیسم.
19. رضوى سلدوزى، مرتضى. خلقت آدم و بحثى در تکامل. مقدمه محمد مفتح. بىم، بىنا، تاریخ پایان کتاب 1350. 156ص، جیبى.
کتاب حاضر عهدهدار تبیین نسبت میان نظریه ترانسفورمیسم و قرآن است. نویسنده در آغاز به طور مختصر توضیحى درباره ترانسفورمیسم ارائه کرده و سپس گفته از نظر قرآن، آدم داراى خلقت مستقل از گل است. در ادامه، آیاتى از قرآن درباره خلقت انسان تبیین شده و نظریات دکتر سحابى و دکتر پاکنژاد درباره این موضوع نقد شده است.
برخى از عناوین کتاب چنین است: تاریخ پیدایش ترانسفورمیسم، شرح آیات تاویل شده از قرآن، خلقت انسان از نظر قرآن، منطق قرآن درباره انقراض انواع.
20. رفیعالدین، محمد. منطق تازه یا علم کلام جدید: پاکسازى سکولاریزم یا مبارزه با سیستم حکومت دنیوى روشنفکران. ترجمه سید غلامرضا سعیدى. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1362. 96ص، رقعى.
کتاب مزبور مشتمل بر دو پاره است: پاره اول کتاب تحت عنوان «انسان و جهان» ترجمه سخنرانى مؤلف در سال 1963 میلادى است و در آن به سکولاریسم در جهان مسیحیت پرداخته شده است. پاره دوم کتاب با عنوان «مؤخره مترجم» ترجمه مقالهاى است درباره تعلیم و تربیتاسلامى.
در این کتاب هیچ بحثى از کلام جدید نشده و تنها عنوان آن (آن هم در صفحه عنوان) اشاره به کلام جدید دارد.
21. سبحانى، جعفر. بررسى علمى داروینیسم یا تحول انواع. مقدمه سید هادى خسروشاهى. قم، نشر قیام، بىتا. 159ص، جیبى.
نویسنده با استفاده از کتابهایى که درباره داروینیسم و زیستشناسى به فارسى ترجمه شده،کوشیده است نظریه تکامل انواع را به لحاظ علمى رد کند. به نظر نویسنده این نظریه، فرضیهاىبیش نیست و با ظواهر قرآن مجید و تورات ناسازگار است. با این همه اگر فرضیه تکاملانواع در آینده قطعى و مسلم شود، ظواهر قرآن طورى نیست که قابل تاویل نباشد. (ص21-20).
کتاب حاضر شامل این مباحث است: داروینیسم در گذشته، اصول چهارگانه «داروینیسم»، نظریه دانشمندان درباره فرضیه «داروین»، انتقاد از اصول چهارگانه «داروین»، انتقادات اساسى از فرضیه «داروین»، «نئوداروینیسم»، داروینیسم در عصر حاضر یا فرضیه «موتاسیون»، قرائن و شواهدى بر تطور انواع.
22. سحابى، یدالله. خلقت انسان. چاپ سوم: تهران، شرکتسهامى انتشار، 1351. پنج+214ص، وزیرى. تصویر.
پرخوانندهترین کتابى است که درباره خلقت انسان از نظر قرآن به زبان فارسى منتشر شده است. همچنین این اثر نخستین کتابى است که در آن نظریه خلقت تکاملى انسان از نظر قرآن تایید شده است. کتابهاى دیگرى که تاکنون درباره خلقت انسان منتشر شده، ناظر به این کتاب (نقد یا تایید آن) است. چاپ اول این کتاب در شهریور 1346، چاپ دوم آن در اسفند 1346 و چاپ حاضر آن، شامل یک «بحث و توضیح اضافى» است.
به نظر نویسنده آیات متعددى در قرآن با لحن روشن و محکم درباره خلقت انسان وجود دارد. ولى مفسران قرآن تحت تاثیر اسرائیلیات تعبیرهایى نزدیک به همان مطالب تورات براى پیدا شدن آدم ذکر کردهاند. بدین صورت که نوع بشر را از نسل آدم و آدم را مخلوقى جدا و مستقل از جمیع موجودات زنده دیگر دانستهاند و چنین پنداشتهاند که خداوند هیکلى از گل ساخته و سپس در آن دمیده و آدم ابوالبشر را خلق کرده است. (ص12).
نویسنده معتقد است که نظریه فیکسیسم (تغییر نکردن صفات انواع و خلقت دفعى انسان و عدم وابستگى او به سایر موجودات)، هم از نظر علوم زیستى و هم از نظر قرآن، مردود است. بلکه خلقت تکاملى و تدریجى انسان و وابستگى او به سلسله موجودات (ترانسفورمیسم) مورد تایید قرآن و نظر علم است.
مطالب کتاب در دو بخش سامان داده شده است. بخش اول کتاب با عنوان «شواهدى ازعلوم حیاتى براى بیان تغییر و تکامل موجودات زنده»، خلاصهاى است از مباحث علوم زیستىدرباره تغییر تدریجى صفات طبیعى موجودات زنده و ساختمان بدن آنها. در بخش دومذیلعنوان «بررسى بعضى از آیات قرآن از نظر خلقت انسان و سایر موجودات زنده»، نزدیک به صد آیه قرآن که به نظر نویسنده بیانگر خلقت تدریجى انسان و سایر موجودات است، تفسیر شدهاست.
در پایان این چاپ از کتاب بحثى گشوده شده است زیر عنوان «بحث و توضیح اضافى». این بحث پاسخ به اشکالاتى است که علامه طباطبائى در جلد شانزدهم تفسیر المیزان به نظریه خلقت تدریجى و تکاملى وارد کردهاند. این بخش از کتاب در سال 1348 به صورت مستقل منتشر شدهاست.
23. سروش، عبدالکریم. قبض و بسط تئوریک شریعت: نظریه تکامل معرفت دینى. چاپ سوم: [تهران]، مؤسسه فرهنگى صراط، 1373. 683ص، وزیرى.
جلد ششم از هفت جلد کتاب درباره کلام جدید است که تاکنون دیگر جلدهاى این مجموعه به چاپ نرسیده است. چاپ اول کتاب حاضر در سال 1370 و چاپ دوم آن در سال 1371 منتشر شده بود. چاپ حاضر با اصلاحات و اضافاتى منتشر شده و ناشر وعده داده است که دیگر «به چاپهاى بعدى این کتاب هیچ مقاله و مطلبى اضافه نمىشود».
عنوان کتاب برگرفته از عنوان یک مقاله آن است که شامل چهاربخش است و نخستبه صورت سلسله مقالاتى در مجله کیهان فرهنگى (از اردیبهشت 1367 تا خرداد 1369) منتشر شده بود. این مقالات مهمترین بخش کتاب است و دیگر مطالب کتاب، شرح و خلاصه و پاسخ به نقدهایى است که براین مقالات نوشته شده است. مقالات مزبور از آغاز انتشار موافقت و مخالفتبسیار برانگیخت و کتابها و مقالات متعددى در نقد و رد آن نوشته شد که سپس به آنها اشاره خواهدشد.
کتاب حاضر پس از فهرست تفصیلى آن در بیست و دو صفحه و مقدمههاى چاپ اول و دومو سوم آن، در چهاربخش و یک بخش ضمائم سامان داده شده است. بخش اول با عنوان«فهمدین و کلام جدید» که درسهاى مؤلف در دانشگاه امام صادقع است «به زبان سادهترى قصه فهم بهتر را بازمىگویند و با پارهاى از مباحث مطروحه در مقالات قبض و بسطمشابهت دارند».(ص62).
بخش دوم، که مهمترین و جنجالانگیزترین بخش کتاب است، شامل چهار مقاله با عنوان «قبض و بسط تئوریک شریعت» است و مدعاى آن «جدایى دین از معرفت دینى و تاریخیت معرفت دینى و تابعیت آن نسبتبه معارف بشرى است». (ص31).
بخش سوم مشتمل بر سه مقاله با عنوان «موانع فهم نظریه تکامل معرفت دینى» است. این مقالات پاسخ غیرمستقیم به مخالفان نظریه قبض و بسط و تشریح سوءفهمهایى است که صورت گرفته است.
بخش چهارم شامل دو مقاله است: مقاله اول با عنوان «لب لباب نظریه قبض و بسطتئوریکشریعت»، خلاصه مقالات قبض و بسط به قلم دکتر آرش نراقى است. مقاله دومباعنوان« "قبض و بسط" در میزان بحث و نقد» که در اصل سخنرانى مؤلف در نشستجمعىازطلاب حوزه علمیه قم است عهدهدار توضیح نظریه قبض و بسط و پاسخ به پرسشهاست.
پایان بخش کتاب، ضمائم آن است و دربردارنده پنج مقاله. مقاله اول ذیل عنوان «نقدها رابود آیا که عیارى گیرند»، پاسخ به نقد حجتالاسلام صادق لاریجانى بر نظریه قبضو بسطاست. مقاله دوم با عنوان «عمارت کردن قلعه سلطان»، پاسخ اجمالى به سه کتابىاست کهدر نقد نظریه فوق منتشر شده که سپس به مشخصات آنها اشاره خواهیم کرد. «دعوى درویشى ووعده خاموشى» عنوان سومین مقاله است که عهدهدار پاسخ به نقددیگرحجتالاسلام لاریجانى است. مقاله چهارم ذیل عنوان «پاسخ به مقاله "ثبات وتغییردراندیشه دینى" » پاسخ به نقد دکتر حبیبالله پیمان بر نظریه قبض و بسط است. پنجمین و آخرین مقاله با عنوان «بازآموزى پارادکس تایید، فکر دینى و جدال با مدعى» به قلم حمید وحید دستجردى است. مقاله مزبور عهدهدار تبیین «پارادکس تایید» و «تحول فکردینى» و در نقد دیدگاه حجتالاسلام لاریجانى است.
گفتنى است درباره نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت، مقالات و کتابهاى متعددى از سر موافقت و مخالفت نوشته شده است. در ذیل مشخصات کتابهایى را که درباره آن نوشته شده است، به ترتیب تاریخ انتشار آنها، مىآوریم. کتابهاى ذیل در نقد و رد آن است و در این کتابشناسى توصیف خواهند شد:
حسین غفارى. نقد نظریه شریعت صامت (بررسى انتقادى مقالات قبض و بسط شریعت از دکتر سروش). چاپ اول: [تهران]، انتشارات حکمت، 1368. 337ص، رقعى.
عطاءالله کریمى. فقر تاریخینگرى. (بررسى انتقادى مقالات قبض و بسط شریعت از دکتر سروش). چاپ اول: [تهران]، چاپ و نشر علامه طباطبائى، 1369. 414ص، رقعى. نمودار.
صادق لاریجانى. معرفت دینى: نقدى بر نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت. چاپ اول: [تهران]، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1370. بیست+311ص، وزیرى.
صادق لاریجانى. قبض و بسط در قبض و بسطى دیگر. چاپ اول: [تهران]، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1372. 102ص، وزیرى.
عبدالله جوادى آملى. شریعت در آینه معرفت. ویراسته حمید پارسا. چاپ اول: [تهران]، مرکز نشر فرهنگى رجاء، 1372. 456ص، رقعى.
سید محمد حسین حسینى طهرانى. نگرشى بر مقاله بسط و قبض تئوریک شریعت دکتر عبدالکریم سروش. چاپ اول: بىم، مؤسسه ترجمه و نشر دوره علوم و معارف اسلامى، 1415ق. ده + 403ص، وزیرى.
24. غفارى، حسین. نقد نظریه شریعت صامت (بررسى انتقادى مقالات قبض و بسط شریعت از دکتر سروش). چاپ اول: [تهران]، انتشارات حکمت، 1368. 337ص، رقعى.
نخستین کتابى است که علیه مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت از دکتر سروش منتشر شده است. مطالب کتاب در نقد دو بخش از آن مقالات است و در ضمیمه کتاب «نقد اجمالى بر مقاله سوم» قبض و بسط آمده است.
در این کتاب ضمن اینکه نظریه قبض و بسط یکسره مخدوش و نادرست دانسته شده،صاحبآن هم به غرضورزى و سوءنیت متهم شده است.
عنوان برخى از مطالب کتاب عبارت است از: ویژگىهائى از مقالات قبض و بسط، مدعاى بزرگ، نقد برهان منطقى، نقد و بررسى اشکالات مؤلف در معارفاسلامى و تحریفات مؤلف در کلمات علامه طباطبائى (قدس سره)، آشنائى با نظریه شریعت صامت، نسبیتحقیقت مبناى نظریه شریعت صامت، اجتهاد در«اجتهاد».
25. فراستخواه، مقصود. یادداشتهایى بر روند «احیاء، اصلاح و بازسازى اندیشه دینى»، د1: مدخل و کلیات: دین، خرد، دانش. چاپ اول: تبریز، مؤلف، 1368. 258ص، رقعى.
در فصل اول با عنوان «خرد و دانش بشر» از دین، علم، ویژگیهاى علم، سیانتیسموپوزیتیویسم سخن رفته است. فصل دوم با عنوان «دین»، درباره حس دینى، روششناخت در دینو ارکان اساسى شناخت دینى است. در فصل سوم ذیل عنوان «نقشعقلوعلم در عرصه شناخت دینى» از عقل و اصول دین، عقل و فروع دینومغالطههاىدرشناخت دینى حثشده است. فصل چهارم درباره «زبان دین» است ودرفصلپنجم به «علم و دین، تفاوتها وتشابهها، خلط مسائل و تعارضات آندو و رفعنزاع»اشاره رفته است. در فصل ششم از«موضع اسلام در قبال عقل وعلم»سخن رفتهوفصل هفتم ذیل عنوان «مرورى تاریخى و نتیجهگیرى پیشنهادى»است.
26. فرامرز قراملکى، احد. مجموعه کلام جدید، ج1: موضع علم و دین در خلقت انسان. چاپ اول: تهران، مؤسسه فرهنگى آرایه، 1373. 172ص، رقعى.
در فصل اول کتاب از تعریف علم کلام، مفهوم تجدد در کلام جدید و علم و دین، به عنوان یکى از مسائل مهم در کلام جدید، سخن رفته است. فصل دوم عهدهدار طرح تئورى داروین و ابعاد تعارض آن با اندیشه دینى و موضع متکلمان در برابر آن است. از فصل سوم تا هشتم کتاب به گزارش آراى دانشمندان مسلمان درباره تئورى تکاملى پرداخته شده است. مؤلف آراى دانشمندان مسلمان را درباره خلقت انسان از نظر قرآن و تئورى تکاملى، به شش دسته تقسیم کرده و در هر فصل به گزارش آن پرداخته است. به نظر مؤلف «دانشمندان مسلمان متناسب با تصویرى که از ابعاد مختلف تعارض علم و دین دارند، راه حلى را براى رفع تعارض تئورى داروین با اندیشه دینى ارائه کردهاند. اگر چه آنها سعى کردهاند راه حلى شایسته و متقن ارائه دهند، ولیکن در اغلب موارد مبانى معرفتى و لوازم منطقى راه حل ارائه شده مورد توجه قرار نگرفته است و به همین دلیل، گاهى نظریهاى که براى رفع تعارض تئورى داروین با تعالیم دینى ارائه شده است، خود تعارض تازهاى را برانگیخته است.» (ص16).
27. فرهیخته، نورالدین. داروینیسم و مذهب: نبرد اندیشهها در زیستشناسى. [تهران]، کتابفروشى دهخدا، بىتا. 158ص، وزیرى.
کتاب مزبور خلاصه ترجمهاى است از کتابى با عنوان داروینیسم و مذهب، اثر ژ. گورف، از سلسله انتشارات به زبانهاى خارجى چاپ مسکو در سال 1960 که مترجم بر آن توضیحاتى افزوده و مطالبى از آن حذف کرده است.
در این کتاب ضمن تبیین نظریه داروین و تایید آن، گزارشى از برخورد کلیسا با داروینیسم به دست داده شده است. مطالب کتاب در هفت فصل با عنوانهاى ذیل، گنجانده شده است: اثر محافل روحانى بر زیستشناسى پیش از داروین، رد فرضیه انقلابات عظیم و فاجعههاى ناگهانى در سطح زمین، داروینیسم و نتایج فلسفى آن، تلقى داروینیسم توسط دانشمندان و مردمان معاصر داروین، مسئله فینالیسم در طبیعت، منشا انسان، نتیجه دکترین داروین.
28. کریمى، عطاءالله. فقر تاریخینگرى (بررسى انتقادى مقالات قبض و بسط شریعت از دکتر سروش). چاپ اول: [تهران]، چاپ و نشر علامه طباطبائى، 1369. 414ص، رقعى. نمودار.
نقد و رد مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت از دکتر سروش است. به نظر نویسنده «مدعاى قبض و بسط با همه تفصیل و تطویل بکار رفته در عبارات و مطالب آن، فاقد ارزش منطقى و بار علمى است. اگر در نگارش آن، نظم و ترتیب مقدمات و تقدیم و تاخیر مقومات و ارکان آن، منطقا مرعى مىگشت، بطلان آن واضح مىنمود.» (ص33).
عنوان برخى از مباحث کتاب چنین است: آشفتگىهاى قبض و بسط، آشنائى با مدعاى قبض و بسط، کثرت دعاوى، ادراکى بودن تحول و ترابط، رکن مدعا: صامتبودن شریعت، شریعت صامت نیست، معرفت روشمند مطلوبستیا صحیح و روشمند، روابط ادراکات، روابط نامربوط، رابطه صورى ادراکات، رابطه غیرصورى ادراکات، رابطه مستقیم ادراکات، تحول معارف یا تکامل آن، هماهنگى علوم و معارف بشرى، هماهنگى اندیشههاى هر متفکر، تحقیق با همه اندوختههاى ذهن، غیرقابل اثبات بودن مدعاى قبض و بسط.
29. کمپانى، فضلالله. ماهیت و منشاء دین. [تهران]، انتشارات فراهانى، 1362. پنج+263ص، وزیرى.
شامل دو بخش است: عقاید مخالفین درباره دین، حقیقت دین و منشاء آن. در بخش اول عقاید مخالفین درباره علت پیداشدن دین (خرافات، ترس، جهل، وضع اقتصادى، سرکوبى غریزه جنسى و...) باختصار نقد شده است. در بخش دوم از برهانهاى اثبات وجود خدا، یفیتشناسایى پیغمبران، اعجاز قرآن و جاودانگى اسلام سخن رفته است.
30. گیتون، ژان و گریشکا بوگدانف و ایگور بوگدانف. خدا و علم: به سوى متارئالیسم. ترجمه عباس آگاهى. چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1370. 176ص، رقعى.
ژان گیتون عضو فرهنگستان فرانسه و از بزرگترین فیلسوفان کاتولیک مذهب غرب است. گریشکا و ایگور بوگدانف هر دو دکتر در فیزیک کیهانى و فیزیک تئوریک هستند. کتاب حاضر حاصل گفتگوهاى آنهاست و نخست در سال 1991 میلادى در فرانسه منتشر شد و بس مورد استقبال قرار گرفت.
«براى نخستین بار در این کتاب که به زبانى نسبتا ساده نگاشته شده است، مشاهده مىشود که علم نیز پرسشهایى را مطرح مىکند که تا همین اواخر تنها به خداشناسى و فلسفه اولى تعلق داشت: کائنات از کجا مىآید؟ حقیقت چیست؟ چه روابطى میان معرفت و ماده وجود دارد؟ چرا بیشتر مىتوان گفت که چیزى هست تا اینکه هیچ چیز نیست؟» (ص2، مقدمه مترجم).
عنوان برخى از مطالب کتاب عبارت است از: راز موجود زنده، تصادف یا ضرورت، در جستجوى ماده، روح در ماده، به سوى متارئالیسم، چرا بیشتر مىتوان گفت چیزى هست تا اینکه هیچ چیز نیست؟
براى آشنایى بیشتر با اندیشههاى ژان گیتون رجوع شود به: «خدا و علم در گفتگو با ژان گیتون». کیهان فرهنگى. سال یازدهم، شماره پنجم، مرداد 1373. ص48.
از این کتاب ترجمه دیگرى شده که مشخصات آن چنین است: ژان گیتون. آفریدگار و دانش. ترجمه احمد سادات عقیلى. چاپ اول: تهران، انتشارات مدبر، 1372. 168ص، رقعى.
31. لاریجانى، صادق. قبض و بسط در قبض و بسطى دیگر. چاپ اول: [تهران]، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1372. 102ص، وزیرى.
کتاب فوق شامل دو مقاله درباره معرفت دینى و مبادى تحول و تکامل آن است. مقاله اول با عنوان «قلعه سلطانى» پاسخ به مقاله «عمارت کردن قلعه سلطان» از دکتر سروش در کتاب قبض و بسط تئوریک شریعت است. مقاله دوم ذیل عنوان «"قبض و بسط "در قبض و بسطى دیگر» پاسخ به مقاله «دعوى درویشى و وعده خاموشى» از همان نویسنده در همان کتاب است. بخش دوم مقاله دوم با عنوان «دانشگاه، حوزه و معارف دینى» نقد سخنرانى همان نویسنده در دانشگاه اصفهان است و خارج از موضوع اصلى کتاب و موضوع این کتابشناسى.
هر دو مقاله کتاب در پاسخ به دو مقاله دکتر سروش، و مقالات ایشان هم در پاسخ به کتاب معرفت دینى از همین نویسنده است. کتاب یادشده نیز در نقد کتاب قبض و بسط تئوریک شریعت است. بنابراین دو مقاله کتاب حاضر، نقد نقد نقد کتاب قبض و بسط است.
به نظر نویسنده تز قبض و بسط «از بىمحتواترین و بىفائدهترین... و بلکه شاید از مضرترین» تزهایى است که وى با آن برخورد کرده است. (ص73).
عنوان برخى از مباحث کتاب حاضر عبارت است از: بطلان دعاوى قبض و بسط، تز شریعت صامت، بهتر فهمیدن مراد شارع، استناد معرفت دینى به معارف بیرونى، سطوح مختلف فهم دینى، برهان فرد بالذات، شکاکیت تمام عیار، پارادکس تایید، قبض و بسط در نقاب تزهاى مختلف، وامدارى معرفت دینى به معارف بشرى، مراتب فهم یک کلام، ظنى بودن علوم تجربى.
32. لاریجانى، صادق. معرفت دینى: نقدى بر نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت. چاپ اول: [تهران]، مرکز ترجمه و نشر کتاب، 1370. بیست+311ص، وزیرى.
کتاب مزبور تهذیب و تکمیل مقالاتى است که پیشتر در مجله کیهان فرهنگى (سال پنجم، شماره هفتم و سال ششم، شماره اول و دوم) منتشر شده بود. مطالب کتاب نقد و رد مقالات قبض و بسط تئوریک شریعت از دکتر سروش است. به نظر نویسنده نظریه قبض و بسط «کلا نادرست و بلکه نامعقول» است و این حکم شامل هرسه رکن این نظریه (رکن توصیفى و رکن تبیینى و رکن توصیهاى) است. (ص2). مضافا اینکه «تفسیر به راى»، «لغویتشریعت و مراجعه به کتاب و سنت»، «ترویجشکاکیت» و «سست نمودن پایههاى تقلید در احکام»، از لوازم و توالى این نظریه است. (ص27).
مطالب کتاب بجز فهرست تفصیلى مندرجات آن در بیست صفحه و مقدمه و خاتمه کتاب، شامل نه فصل با عنوانهاى ذیل است: تبیین موضوع بحث، ادعاى تحول عام در معارف دینى و ارزیابى آن، ترابط عمومى معارف، مجارى فهم دین، مجارى بهتر فهمیدن، فهم کتاب و سنت، موضع شکاکانه در مقالات قبض و بسط، اعتباریات و علم اصول، پارادکس تایید.
33. لطفى لئونیان، علم و دین. بىم، بىنا، 1339. 88ص، رقعى.
نویسنده کتاب مسیحى است و مقصودش از دین، مسیحیت است. به نظر نویسنده «براى یک نفر مسیحى توافق کامل بین علم و دین ممکن است و خود او مانند میلیونها مسیحیان دیگر در این قرن بیستم میتواند شهادت بدهد که کلیه مسائل راجعه به رابطه میان علم و دین به وسیله مسیح کاملا حلشدنى است.» (ص13).
کتاب یادشده داراى چند بحث مستقل از یکدیگر است: علم و دین، مقام عقل در دین، خدا کیست؟ مذهب و دعا، مذهب و اخلاق، مذهب و صلح، آغاز و منشا مذهب.
34. محمدى عراقى، محمود. سخنى پیرامون خلقت انسان از نظر قرآن. بحثهاى محمدتقى مصباح. قم، انتشارات شفق، بىتا. 95ص، جیبى.
اثر حاضر در نقد کتاب خلقت انسان، نوشته دکتر یدالله سحابى است. به نظر نویسنده هرچند کتاب خلقت انسان «با حسن نیت کامل» نوشته شده (ص18)، اما نویسنده آن در تاییداتى که از قرآن براى نظریه تکامل انواع آورده، اشتباه کرده است.
در آغاز کتاب بحثى کوتاه درباره نظریه تبدل انواع شده و سپس آن دسته از آیات قرآن که در کتاب خلقت انسان مؤید نظریه تکامل انواع دانسته شده، مورد بررسى قرار گرفته و برداشتهاى نویسنده آن نقد شده است.
35. محمدى، مجید. آسیبشناسى دینى. چاپ اول: تهران و قم، نشر تفکر، 1373. 216ص، وزیرى. جدول.
مشتمل بر پانزده مقاله است که در چهار بخش تنظیم شده است. بخش اول باعنوان «موقعیت دینشناسى معاصر» شامل سه مقاله است: بحران دینشناسى، تحقیقات دینشناختى: پیشفرضها و کاستىها، کارنامه معارف دینى. بخش دوم با عنوان «آسیبشناسى دینى» مشتمل بر سه مقاله است: آفات باورهاى دینى، آفات اندیشه دینى در هنر، آفات جامعه دینى. در بخش سوم ذیل عنوان «نقادى» دو مقاله به دست داده شده است: دین و سنت نقادى، نقد درونى و بیرونى فقه موجود. چهارمین بخش کتاب باعنوان «دین و جامعه» دربردارنده هفت مقاله است: شریعت و دنیاى امروز، جامعه دینىحکومت دینى، محتوا و قالب دینى، انتظار نسل انقلاب از دین، زبان دین، دموکراسى و دین، ایمان انقلابى.
36. مشکینى اردبیلى، على. تکامل در قرآن. ترجمه ق. حسین نژاد. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، [1357]. 80ص، رقعى.
شامل پنج گفتار است. در گفتار اول به تفسیر آیاتى پرداخته شده که مىتوان از آنها تایید نظریه تکامل و منتهى شدن سلسله انواع موجودات زنده تکامل یافته را به انسان برداشت کرد. در گفتار دوم به تفسیر آیاتى پرداخته شده که ظاهرا بیانگر آن است که آدم نخستین انسان و حوا دومین انسان و سایر افراد انسان از نسل آنها هستند. گفتار سوم عهدهدار تفسیر آیاتى است که هیچیک از دو نظریه فوق از آنها برداشت نمىشود و نیز مىشود این آیات را به هریک از آن دو نظریه حمل کرد. در گفتار چهارم به ذکر آیاتى پرداخته شده که بیانگر چگونگى زاد و ولد انسان و تولید مثل او، قطع نظر از چگونگى خلقت اوست. در گفتار پنجم به شرح آیاتى پرداخته شده که درباره مسائل مربوط به آدم، غیر از چگونگى خلقت او، سخن مىگویند. در کتاب حاضر در حدود پنجاه آیه قرآن مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.
37. مکارم شیرازى، ناصر. انگیزه پیدایش مذاهب. مشهد، انتشارات طوس، 1357. هفت+312ص، رقعى.
در سرآغاز کتاب آمده که بحث درباره انگیزه پیداشدن مذاهب کمتر مورد توجه قرار گرفته و در کتابهاى کلامى کمتر به آن پرداخته شده است. نویسنده یادآور شده که نظریات مهم درباره انگیزه و علت پیداشدن مذاهب به ده مورد مىرسد که پارهاى از آنها جنبه روانى و بعضى اخلاقى و بعضى اجتماعى و بعضى اقتصادى و برخى عقلى دارد.
مطالب کتاب در ده بخش گنجانیده شده و در هر بخش به تبیین یکى از انگیزههاى پیدا شدن مذاهب پرداخته و سپس نقد و رد شده است. عنوان مطالب کتاب عبارت است از: فرضیه عوامل اقتصادى، فرضیه ضداستعمارى، فرضیه نیازهاى اخلاقى و اجتماعى، فرضیه ترس،فرضیه جهل، فرضیه جنسى، فرضیه روحیون، فرضیه تقدیر و بخت، درک عاطفى، درکعقلى.
38. مکارم شیرازى، ناصر. بحث و بررسى درباره داروینیسم و آخرین فرضیههاى تکامل. نگارش حسین حقانى زنجانى. چاپ سوم: قم، دارالعلم، 1348. 166ص، رقعى.
کتاب حاضر حاصل بحثهاى مؤلف در جلسههاى عقاید و مذاهب در حوزه علمیه قم است که بار نخست در سال 1345 منتشر گردید. مطالب کتاب در سه بخش سامان داده شده است. در بخش اول با عنوان «مکتبهاى مختلف تحول و پایههاى اساسى آن» به شرح نظریه تحول و ثبوت انواع، فرضیه داروین، فرضیه لامارک و فرضیه جهش پرداخته شده است. بخش دوم تحت عنوان «ارزیابى فرضیههاى تکامل» در نقد داروینیسم است. در بخش سوم با عنوان «فرضیه تکامل و عقائد مذهبى» تصریح شده که اگر فرضیه داروین و لامارک و جهش با قواعد مسلم علمى اثبات شود، نه تنها با وجود خدا ناسازگارى ندارد، بلکه مؤید وجود خدا و از مصادیق روشن برهان نظم است. (ص153-154). به نظر نویسنده عقیده تحول انواع مانند عقیده ثبوت انواع با اصل توحید مخالفتى ندارد، بلکه هر دو به طور مساوى وجود یک نظام عمیق و اسرارآمیز را در جهان هستى اثبات مىکند. (ص155). در پایان گفته شده به گواهى آیات قرآن، انسان آفرینش مستقل داشته و خداوند او را بدون اینکه از سایر حیوانات مشتق شده باشد، مستقلا از خاک آفریده است. (ص159).
39. مهاجرى، مسیح. نظریه تکامل از دیدگاه قرآن. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1363. 78ص، رقعى.
کتاب یادشده عهدهدار بررسى نظریه تکامل از دیدگاه قرآن است. به نظر نویسنده هیچیک از آیات قرآن در مقایسه با سایر آیات و جمع با آنها، صراحتى در آفریده شدن انسان به صورت تکامل تدریجى ندارد. نویسنده براى اثبات این مدعا به دستهبندى آیات و تبیین آنها پرداخته و نتیجه گرفته که آنچه از قرآن بروشنى استفاده مىشود این است که خداوند متعال آدم را به عنوان اولین انسان از طریق ساختن یک پیکر از گل و دمیدن روح در آن آفرید. (ص54).
مطالب کتاب در ذیل نه عنوان تنظیم شده است: نظریه تکامل از دیدگاه قرآن، برداشت از آیات آفرینش انسان، مراحل مختلف آفرینش انسان، آفرینش انسان اول و انسانهاى بعدى، آیات مربوط به «آدم»، نتیجه بررسى آیات آفرینش انسان، نقد و بررسى برداشتهاى دیگر، نفس واحده چیست؟ (در ذیل این عنوان و عنوان پیش از آن به نقد کتاب خلقت انسان از دکتر سحابى پرداخته شده است)، نتیجه کلى بحث.
40. نصرى، عبدالله. خدا در اندیشه بشر. چاپ اول: تهران، دانشگاه علامه طباطبایى، 1373. هشت+411ص، وزیرى.
اثر حاضر مشتمل بر دو بخش است: ریشههاى گرایش انسان به خدا، در قلمرو ایمان. بخش اول در سال 1358 با عنوان خدا در اندیشه بشر منتشر شده بود. بخش دوم نیز با عنوان در قلمرو ایمان در سال 1359 منتشر شده بود. اینک این دو بخش، که به صورت دو کتاب مستقل نشر یافته بود وبه گفته نویسنده «عهدهدار مباحثى در کلام جدید است» (ص3)، در یک جلد منتشر شده است.
در بخش اول پس از بحث درباره تاریخچه و انگیزههاى گرایش انسان به خدا، ذیل عنوان «بررسى و نقد و تحلیل انگیزههاى گرایش انسان به خدا»، از این مسائل سخن رفته است: نظریه ترس، نظریه جهل، تخیل و توهم، نظریه اقتصادى، نیازهاى روحى، عقدههاى روانى، نظریه جنسى، آداب و رسوم اجتماعى، نظریه تقدیرى، اعتقاد به روح، اعتقاد به جادو، وحدتجویى. نویسنده در ذیل عناوین فوق همه انگیزههایى را که براى گرایش انسان به خدا برشمردهاند، نقد و رد کرده است. در ادامه از «انگیزههاى اصیل گرایش انسان به خدا» سخن رفته است: قانون علیت، نظم جهان هستى، فطرت.
بخش دوم با عنوان «در قلمرو ایمان»، ضمن اشاره به نقش ایمان به خدا، به این مسائل پرداخته شده است: آیا ایمان به خدا موجب نفى آزادى است؟ آیا ایمان به خدا موجب از خودبیگانگى است؟ آیا علم مىتواند جایگزین خدا شود؟ آیا اومانیسم مىتواند جایگزین خدا شود؟ آیا وجدان مىتواند جایگزین خدا شود؟ آیا خدا مرده است؟
41. نعمانى، شبلى. علم کلام جدید. ترجمه سید محمدتقى فخر داعى گیلانى. تهران، بىنا (چاپ سینا)، 1329. ح+236+د ص، وزیرى.
ترجمه بخش دوم کتاب شبلى نعمانى، از عالمان نامدار هندى است. اثر حاضر نخستین کتابى است که تحت عنوان کلام جدید به فارسى منتشر شده است. در مقدمه کتاب اجمالى از زندگى نویسنده و مقام علمى او به قلم مترجم آمده است.
نویسنده در آغاز کتاب گفته است: در علم کلام قدیم فقط از عقاید اسلام بحث مىشد. زیرااعتراضات مخالفین تنها راجع به عقاید بود. ولى امروزه دین از نظر تاریخى و اخلاقى واجتماعى مورد سنجش قرار مىگیرد و آن اندازه که مسائل اخلاقى و قانونى یک دین مورد اعتراض قرار مىگیرد، به عقاید آن اعتراض نمىشود. به نظر دانشمندان اروپا جواز تعدد نکاح،طلاق، برده و جهاد در یک دین براى بطلان آن از هر دلیلى قویتر است. بنابراین در علم کلام جدید از این قبیل مسائل هم بحثخواهد شد و این مسائل اختصاص به علم کلام جدید دارد. (ص4).
از مباحث جدیدى که در کتاب حاضر به آن پرداخته شده، حقوق انسان، حقوق زن، ارث و حقوق عامه مردم است. دیگر مباحث کتاب عبارت است از: وجود بارى، نبوت، معاد، تاویل، روحانیات یا غیرمحسوسات (ملائکه، وحى و...)، پیوستگى بین دین و دنیا.
42. نیشابورى، اصغر. بررسى و نقد نظریههاى تکاملى. ویراسته حسین الوندى. چاپ اول: تهران، دفتر امور کمک آموزشى و کتابخانههاى وزارت آموزش و پرورش، 1367. 286ص، وزیرى.
کتاب حاضر اگرچه براى دانشگاهیان نوشته شده، سعى شده با ارائه مثالهاى غیرتخصصى کاربرد همگانى داشته باشد. نویسنده ضمن تبیین قواعد عمومى تئوریهاى تکاملى و ارائه دیدگاههاى درباره تکامل موجودات، در فصل آخر کتاب بر موضوع تکامل و خداشناسى انگشت نهاده است.
مطالب کتاب در نه بخش و داراى این عناوین است: اهمیت مسئله تکامل از نظر جهانبینى، تکامل چیست و کجا اتفاق مىافتد؟ نظریههاى تکاملى، تحولات نظریه تکامل، بررسى و نقد نظریههاى تکاملى، جمعبندى تئوریهاى تکاملى، آینده تکامل آیا تکامل به پایان رسیده است؟ حدود و مرزهاى دخالت انسان در روى موجودات زنده، تکامل و خداشناسى.
43. هاسپرز، جان. فلسفه دین (نقدى بر براهین اثبات وجود خدا به روش تحلیل فلسفى). ترجمه گروه ترجمه و ویراستارى مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم. [قم]، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، [1370]. 139ص، وزیرى.
ترجمه بخش هفتم کتاب آشنایى با فلسفه تحلیلى است. این ترجمه براى آشنایى متفکران اسلامى با شبهات جدید درباره خدا انجام شده و در تعدادى محدود تنها براى مطالعه دانشوران و اهل فن منتشر شده است.
نویسنده در آغاز بحثى کوتاه درباره وجود خدا کرده و سپس برهانهایى را که براى وجود خدا مطرح شده، نقد کرده است. این برهانها عبارت است از: برهان انتولوژى، برهان على، برهان امکان و وجوب، برهان تجربه دینى، برهان سودمندى، برهان معجزات، برهان غایى (غایتشناختى، نظم)، برهان تمثیل. مفصلترین بحث کتاب درباره برهان نظم است.
44. هایزنبرگ، ورنر. گفتگوهاى مقدماتى درباره رابطه علم و دین. پیشگفتار داریوش صفوت. ترجمه حسین نجفىزاده. چاپ اول: [تهران]، نشر نقره، 1363. 82ص، رقعى. تصویر.
کتاب حاضر محصول گفتگوهایى است که ورنر هایزنبرگ، نیلز بور، ولفگانگ پاولى، پاول دیزاک و شرودینگر با یکدیگر داشتهاند. بجز فرد اخیر، بقیه برنده جایزه نوبل در رشته فیزیک بودهاند.
در این گفتگوها از رابطه علم و دین، زبان دین، پوزیتیویسم و متافیزیک سخن رفته است وبجز پاول دیزاک که از همه جوانتر استبقیه تصریح کردهاند که تضادى میان علم و دین نیست.
کتاب حاضر ترجمه دو مقاله ازکتاب جزء و کل است که تحت همین عنوان به قلم حسین معصومى همدانى ترجمه و چاپ شده است. (چاپ اول: تهران، مرکز نشر دانشگاهى، 1368).
45. هوردرن، ویلیام. راهنماى الهیات پروتستان. ترجمه طاطهوس میکائیلیان. چاپ اول: تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1368. 215ص، رقعى.
هدف کتاب حاضر عبارت است از آشنا ساختن افراد غیر روحانى با الهیات جدید پروتستان و پیشرفتهاى آن. افزون بر این نویسنده به تاریخ مسائل الهیاتى در جهان مسیحیت پرداخته است. این کتاب نشان مىدهد که عالمان الهیات پروتستان مسائل عصر جدید را چگونه مىنگرند و چه راهحلهایى پیشنهاد مىکنند. نویسنده بویژه به نظریات بارت، نیبور، تیلیک و بولتمان، که همه از متفکران دینى در قرن بیستم هستند، توجه کرده است.
مطالب کتاب در یک مقدمه و دوازده فصل گنجانیده شده که عناوین برخى از فصلهاى آن عبارت است از: رشد راست دینى، تهدیدات علیه راست دینى مسیحى، آزاد اندیشى: بازسازى راست دینى، راست دینى جدید: کشف مجدد راست دینى، کارل بارت، راست دینى جدید آمریکایى: راینهولهد نیبور، تحولات فعلى در الهیات.
46. هیک، جان. فلسفه دین. ترجمه بهرامراد. ویراسته بهاءالدین خرمشاهى. چاپ اول: تهران، انتشارات بینالمللى الهدى، 1372. 300ص، رقعى.
اثر مزبور تنها کتابى است که ذیل عنوان فلسفه دین به فارسى منتشر شده است. در آغاز کتاباجمالى از زندگى نویسنده و افکار او به قلم مترجم آمده است. مطالب کتاب در یک مقدمه ویازدهفصل سامان داده شده است. مؤلف در این کتاب گاه از دایره فلسفه دین فراتر رفته وهمچونیک متکلم عهدهدار بحث از گزارههاى دینى شده است. ترجمه کتاب براساس ویرایشچهارم کتاب صورت گرفته و متن کتاب نخستین بار در سال 1963 منتشر شدهاست.
عنوان مباحث کتاب عبارت است از: فلسفه دین چیست؟ مفهوم یهودى مسیحى خدا، دلائل اعتقاد به وجود خدا، دلائل عدم اعتقاد به وجود خدا، مساله شر، وحى و ایمان، اصالتشواهد، بنیادگرایى و اعتقاد عقلى، مسائل زبان دینى، مساله تحقیقپذیرى، دعاوى متعارض ادیان مختلف در باب نیل به حقیقت، تقدیر بشرى: جاودانگى و رستاخیز، سرنوشتبشرى: کرمه و تناسخ.
براى آشنایى بیشتر با کتاب حاضر و چگونگى ترجمه آن رجوع شود به: محمدتقى سبحانى. «نقد ترجمه فلسفه دین». آینه پژوهش. سال چهارم، شماره پنجم، بهمناسفند 1372. ص1620.
47. هیوم، دیوید. تاریخ طبیعى دین. ترجمه حمید عنایت. چاپ سوم: تهران، انتشارات خوارزمى، 1360. 159ص، رقعى.
کتاب مزبور نخستین بار در سال 1757 منتشر شد و به گفته مترجم در شمار آثارى است که «اینک به نام فلسفه دین شناخته مىشود.» (ص5، پیشگفتار مترجم). اگرچه هیوم کلمه دین را در عنوان کتاب خود به طور مطلق آورده، در حقیقت دین مسیح، و از این دین نیز بیشتر فرقه کالونى پروتستان، مورد نظر اوست. ناقدان گفتهاند بیشتر منابعى که هیوم مستند نظریاتش در این کتاب بوده، پر از نادرستى و گمراهى است. (ص12، پیشگفتار مترجم).
هیوم در این کتاب به چگونگى پیدا شدن دین پرداخته و مدعى شده که دین اصلى و نخستین انسان، شرک و بتپرستى بوده است. از این رو وى برهان قصد یا علت غائى ( Design from Argument) را براى اثبات وجود خدا مردود مىداند و دین را فطرى نمىداند.
برخى از عناوین کتاب چنین است: در اینکه شرک دین نخستین آدمیزادگان بوده است، بنیاد شرک، انواع شرک: انگار یا تمثیل قهرمانپرستى، پیدائى خداپرستى از شرک، فرود و فراز شرک و خداشناسى، قیاس این دینها با یکدیگر از لحاظ آزارگرى یا بىآزارى، اثر بد دینهاى عامیانه بر اخلاق.
48. یزدى، ک. بازیابى آفرینش از دیدگاه قرآن. [تهران]، انتشارات مهدى، بىتا. 47ص، وزیرى. تصویر.
در بخش اول کتاب با عنوان «بیان تکامل و تغییر موجودات زنده از نظر علوم حیاتى» به تشریح و تایید نظریه ترانسفورمیسم پرداخته شده است. در بخش دوم با عنوان «آفرینش انسان از دیدگاه مذاهب»، بخشى از تورات و تفسیر طبرى درباره چگونگى آفرینش انسان آورده و به شرح نظریات دکتر یدالله سحابى پرداخته شده که قائل به تکامل تدریجى انواع از دید قرآن است. بخش سوم کتاب تحت عنوان «داستان آفرینش از نگاهى دیگر» عهدهدار گزارشى از قرآن درباره تکاملاست.
نویسنده کتاب دانشجوى رشته پزشکى و از معدود نویسندگانى است که معتقد به تکامل تدریجى انواع از دید قرآن است.
49. یونگ، کارل گوستاو. روانشناسى و دین. ترجمه فؤاد روحانى. چاپ سوم: تهران، شرکتسهامى کتابهاى جیبى با همکارى انتشارات امیر کبیر، 1370. 226ص، رقعى.
کتاب یاد شده از معروفترین آثار یونگ، روانشناس و پزشک سویسى است. این کتاب حاصل سه سخنرانى اوست که در سال 1937 ایراد کرده و سپس با اصلاحات و اضافاتى از سوى او منتشر شده است. یونگ در این کتاب به تبیین روابط روانشناسى، بویژه روانشناسى طبى، با دین پرداخته و نشان داده که این علم درباره دین چه مىتواند بگوید.
در فصل اول با عنوان «خودمختارى ضمیر ناخودآگاه»، به روابط روانشناسى عملى با دین پرداخته شده است. فصل دوم با عنوان «اعتقادات دینى و رمز و نشانههاى طبیعى»، عهدهدار بحث در باره حقایق محسوسى است که حاکى از وجود فعالیت اصیل دینى در ضمیر ناخودآگاه است. موضوع فصل سوم با عنوان «تاریخ و روانشناسى یک رمز طبیعى»، عبارت از شناخت رمز و نشانههاى دینى است که از جریانات ناخودآگاه ناشى مىشوند.
از این کتاب ترجمه دیگرى شده که مشخصات آن چنین است: کارل گوستاویونگ. روانشناسى و دین. ترجمه محمدحسین سرورى. چاپ اول: [تهران]، انتشارات سخن، 1370. 159ص، وزیرى.
منبع: فصلنامه نقد و نظر / 1373 / شماره 2، بهار ۱۳۷۳/۰۲/۰۰
نویسنده : محمد اسفندیاری
نظر شما