فرهنگستان زبان و ادب فارسی از همان زمان تاسیس تاکنون، یکی از مهم ترین وظایفش، معادل یابی برای واژگان غیرفارسی است. در طول این دهه ها برخی واژه ها مثل شهرداری، دادگستری، دانشگاه و ... به خوبی در بافت زبان فارسی جا خوش کرده و به کار می رود، برخی دیگر مثل پیامک، بالگرد، رایانه و یارانه نیز تقریبا کاربرد وسیعی پیدا کرده است. اما برخی واژگان که هر ازگاهی به تصویب فرهنگستان می رسد، کمتر توانسته کاربرد عمومی پیدا کند و حتی در رسانه های رسمی هم چندان اقبالی برای استفاده از آن ها نیست. مشکل دیگر در این حوزه بحث نوشتاری و «فینگلیش» است که خصوصا در پیامک و گاه ایمیل ها به کار می رود که این مسئله نیز موجبات نگرانی برخی را فراهم کرده است.
دکتر تمیم داری و دکتر وفایی، استادان دانشگاه در گفت وگو با ایسنا به این دغدغه پاسخ گفته اند.

دکتر تمیم داری: بعضی واژه های پیشنهادی فرهنگستان اصلا به کار نمی رود
احمد تمیم داری، استاد دانشگاه و پژوهشگر درباره‌ تأثیر فناوری های نوین ارتباطی و ورود واژگان بیگانه بر زبان فارسی، گفت: از یک جهت می‌توان ساده و سطحی با این موضوع برخورد کرد و گفت زبان برای برقراری ارتباط است و هر واژه‌ای که بهتر بتواند ارتباط ایجاد کند، کاربردش بیش‌تر است. اما عده‌ای نظرشان این است که زبان به حفاظت و نگه‌داری نیاز دارد و باید واژه‌های مناسب به کار برد. باید یک گمرک زبانی ایجاد شود و برای فناوری های نوین، واژگان فارسی ایجاد کرد. اما من فکر می‌کنم قضیه زبان را باید عمیق بررسی کرد؛ زیرا زبان امری است که انضمامی است و صوری و لفظی نیست.
او افزود: الآن دو قضیه وجود دارد؛ یکی زبان و دیگری ادبیات. ادبیات جنبه‌ هنری زبان است که تکلیفش مشخص است. درباره‌ ادبیات، تئوری‌های ادبی و‌ تولید ادبیات و این‌ها مهم است. اما در مورد زبان، نظریه‌های مختلف وجود دارد.
او در ادامه متذکر شد: واژه‌های مربوط به فناوری‌های جدید از کشورهایی که فناوری‌های جدید را صادر می‌کنند، می‌آید. اگر ما به دنبال یک تحول عمیق صنعتی باشیم، باید خودمان سعی کنیم که محصولاتی را تولید کنیم و به طور طبیعی و با استفاده از مراکز علمی و فرهنگستان، برای محصولات جدید، واژه ایجاد کنیم که این اتفاق مشکل است. اگر ما برای همه فناوری‌ها واژه‌ فارسی به کار ببریم، آیا واقعا مشکل حل می‌شود؟
تمیم‌داری همچنین گفت: این قضیه دو سوی دارد؛ یکی محصولات و اجناسی که وارد می‌شود و ما باید سعی کنیم این محصولات را بسازیم و سردمدار باشیم و موضوع دیگر این است که اگر این کار دشوار است، پیش از تصمیم‌گیری مردم، باید اسامی فارسی برای محصولات قرار داد. البته محصولات دو نوع هستند؛ یکی محصولات عمومی و دیگری محصولات تخصصی پزشکی است. اسامی تخصصی در جامعه نفوذ نمی‌یابد و اگر واژگان فارسی باشد، بهتر است؛ اما اگر واژگان خارجی هم باشد، چیزی نمی‌شود. ولی در کشور ما این گمرک زبانی وجود ندارد؛ یعنی اجناس وارد می‌شوند، ‌به کار می‌روند، اسامی خارجی‌شان رایج می‌شود و آن وقت، از سوی فرهنگستان، اسامی پیشنهاد می‌شود که بیش‌تر این واژه‌ها اصلا به کار نمی‌روند. برای مثال، واژه‌ «کش‌لقمه» به جای «پیتزا» واژه‌ دقیقی نیست. هیچ مغازه‌ای و هیچ کسی این واژه را به کار نمی‌برد و واژه‌ای که جا بیفتد، تغییر دادنش سخت است. او در ادامه متذکر شد: برخی از واژگان هم معادل‌سازی‌شان دشوار است. ما برای واژه‌ «لاستیک» چه معادلی بگذاریم؟ ملک‌الشعرای بهار در کتاب «سبک‌شناسی‌»اش می‌گوید، واژگان خارجی در زبان به کار می‌رود که کوتاه باشد، خوش‌آهنگ باشد و در دستور زبان فارسی قابل اجرا باشد.
واژه‌ ماشین را مردم به راحتی به کار می‌برند؛ چون در زبان فارسی هم‌وزن زیاد دارد. تمیم‌داری در ادامه خاطرنشان کرد:‌ افراط و تفریط در هر دو زمینه بد است. اگر لغات خارجی آن‌قدر وارد زبان شود که کیفیت زبان را تهدید کند، باید برای آن‌ها فکری کرد. اما مته به خشخاش گذاشتن و این‌که برای هر واژه‌ای بخواهیم معادل بگذاریم، خوب نیست. اگر بخواهیم در مقابل واژه‌های خارجی بایستیم، عده‌ای در مقابل واژگان عربی جهت‌گیری می‌کنند. البته عربی‌زدگی هم خوب نیست. اگر خوب بود، علمای متقدم ما از واژگان عربی استفاده می‌کردند. در تفسیرهای قدیمی قرآن، لغات فارسی زیادی به کار برده شده است و اگر فارسی به کار بردن در مقابل واژگان عربی کار بدی بود، علمای متقدم این کار را نمی‌کردند. او همچنین تأکید کرد: البته فارسی‌دانی نیاز به آموزش دارد. اگر کسی می‌خواهد به فارسی خوب بنویسد، باید یک دوره کتاب‌های متقدم را بخواند و گستره‌ واژگانی‌اش را افزایش دهد. گوینده‌ تلویزیون وقتی ابوحمزه‌ ثمالی را ابوحمزه‌ شمالی می‌خواند، دیگر چه انتظاری می‌توانیم از او داشته باشیم؟ اگر آموزش ندیده باشد، این واژه را هم به او یاد بدهیم، چیز دیگری را اشتباه می‌کند.
یک عده تحصیل‌کرده‌ زبان فارسی لازم است و دیگر این‌که همه‌ رشته‌ها هم باید تا حدودی با زبان آشنایی بیابند. این پژوهشگر در ادامه عنوان کرد: بحث دیگری هم مطرح است.
ما در مورد واژگان فارسی هم نمی‌توانیم مطمئن باشیم که ریشه‌ همه‌ آن‌ها فارسی است، یا برعکس، مثلا حدود سه‌هزار واژه‌ فارسی در عربی وجود دارد. در قرآن کریم، 400 واژه‌ غیرعربی وجود دارد. او در ادامه درباره‌ تأثیر فینگلیش‌نویسی بر زبان فارسی گفت: در کشورهایی چون تاجیکستان، خط فارسی را به غیر فارسی می‌نویسند. در مورد پیامک‌ها این اتفاق در ایران افتاده است که از انگلیسی برای نگارش استفاده می‌کنند و من فکر نمی‌کنم این موضوع بر زبان فارسی تأثیر داشته باشد. احمد تمیم‌داری سپس درباره‌ عملکرد فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: من درباره‌ همه‌ واژه‌ها‌ی مصوب‌ آن‌ها نمی‌توانم اظهارنظر کنم. آن‌ها زحمت می‌کشند و نباید زحمت‌شان را نادیده گرفت؛ اما واژه‌های مصوب فرهنگستان رایج نمی‌شود. آن‌ها به جای «آباژور»، «فروتاب» را پیشنهاد داده‌اند. استفاده‌ دو واج «ف» و «ب» با هم دشوار است و «ف» با «پ» راحت‌تر تلفظ می‌شود. مردم به جای «آباژور»، «فروتاب» را به کار نمی‌برند. آباژور خودش آواست و راحت به کار برده می‌شود. البته تلاش آن‌ها برای حفظ زبان فارسی است و من با آن مخالف نیستم؛ اما باید واژگانی که تصویب می‌کنند، پیش از رایج شدن واژه‌ها و با ویژگی‌هایی باشد که پیش‌تر گفتم؛ یعنی به آهنگ فارسی نزدیک باشد، خوش‌موسیقی باشد و در زبان بگردد.
او سپس درباره‌ نوشتن به صورت گفتاری در فضای مجازی و تأثیر آن بر زبان فارسی گفت: در تمام کشورها کتابت عقب‌تر از تلفظ شفاهی است و این‌که به لهجه‌ گفتار بنویسند، در واقع، یک نوع هنر زبانی است که در ادبیات و سینما و تئاتر به کار می‌رود. اما خیلی زود نمی‌شود زبان محاوره را با زبان کتابت جایگزین کرد؛ زیرا نمی‌توانیم زبان متون قدیمی را به زبان محاوره برگردانیم و برای این‌که ارتباط فرهنگی‌مان با گذشته‌مان قطع نشود، مجبوریم زبان کتابت را رعایت کنیم. اما فرهنگ جامعه در این زمینه مؤثر است. هرچه فرهنگ جامعه تقویت شود، زبان کتابت و زبان شفاهی به هم نزدیک می‌شود.هرچه مدرسه و دانشگاه و ارتباط مردم با مراکز علمی کم باشد، زبان شفاهی و کتبی از هم فاصله می‌گیرند. این قضیه در انگلیسی به هم نزدیک شده و فاصله‌ زبان شفاهی و کتبی کم است.

ورود مهار گسیخته واژگان بیگانه آفت است
عباسعلی وفایی، استاد دانشگاه نیز درباره‌ ورود واژگان بیگانه به زبان فارسی، گفت: ورود واژگان بیگانه به هر زبانی اجتناب‌ناپذیر است و در همه‌ زبان‌ها هم رخ می‌دهد؛ اما نوع ورود و کمیت ورود، مهم است. اگر واژه‌ها و اصطلاحات فنی باب شود، خیلی مؤثر نیست؛ ولی اگر مهارگسیخته زبان را تحت تأثیر قرار دهد، آفت است؛ به همین جهت است که در تمام کشورها، فرهنگستان‌ها وظیفه‌ دارند اصطلاحات و واژگان را پیش از ورود به زبان، شناسایی کنند و برای آن‌ها جایگزین جدید بیابند. او افزود: به دلیل فعالیت علاقه‌مندان به زبان فارسی، فعالیت فرهنگستان زبان و ادب فارسی و برخی افراد اهل دغدغه که در این زمینه مقاومت دارند،‌ خوشبختانه زبان فارسی در این حوزه چندان آسیب ندیده است.
وفایی درباره‌ عملکرد فرهنگستان زبان و ادب فارسی در واژه‌گزینی گفت: سرعت در واژه‌گزینی به هر حال کار ساده‌ای نیست و کار پیچیده‌ای است. برای انتخاب یک واژه چندین قابلیت لازم است و افراد خبره در این‌باره تصمیم می‌گیرند. باید واژه‌ای را درنظر بگیرند که هم مقصود را برساند و هم از نظر ترکیب و زیبایی مورد قبول باشد و جامعه هم آن را بپذیرد.
رئیس دانشکده‌ ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه تأکید کرد: بنابراین این کار، کار ساده‌ای نیست. یک واژه پیشنهاد داده می‌شود و ساعت‌ها در مورد آن بحث می‌شود؛ به همین دلیل هم وضع واژگان شاید با سرعت قابل قبولی همراه نباشد؛ اما زحمات فرهنگستان را نباید نادیده گرفت. هرچند به نظر می‌رسد نوع اطلاع‌رسانی و همکاری و تعاملی که در بیرون از فرهنگستان، خصوصا در دستگاه‌های دولتی، ‌مطبوعات و رسانه‌ها وجود دارد، تعامل مناسبی نیست. برخی دستگاه‌هایی که اجبار دارند، این واژه‌ها را استفاده می‌کنند؛ اما دستگاه‌هایی که اجباری بر سرشان نیست، واژگان وارداتی را استفاده می‌کنند و چون آن‌ها با توده‌ مردم سر و کار دارند، این موضوع ممکن است خطراتی به همراه داشته باشد. او سپس متذکر شد: یک مقدار اطلاع‌رسانی و مخصوصا اجباری که باید باشد، به نظر می‌رسد کم است. اگر این تعامل بیش‌تر باشد، مردم بهتر می‌توانند از این واژه‌ها استفاده کنند. متأسفانه برخی ادای روشنفکری درمی‌آورند و فرهنگ خود را نادیده می‌گیرند.
حتی کسانی که اهل قلم هستند یا استاد دانشگاه، از این اصطلاحات استفاده می‌کنند تا به دیگران بفهمانند اطلاعات دارند یا با زبان دیگر آشنا هستند. اگر کسی از سر غیرت و برای حفظ و صیانت زبان فارسی، واژگان مصوب‌شده را به کار بگیرد، با گذر زمان، این خودش جا می‌افتد. اما وقتی شما می‌بینید در تلویزیون که رسانه ملی است، واژگان بیگانه به کار می‌رود، واژگان فارسی رایج نمی‌شود. در زبان عربی هم به همین صورت است؛ ما برای کلمه‌های عربی هم معادل‌های فارسی داریم. در استفاده از زبان عربی هم نباید افراط کرد و این به معنای عربی‌ستیزی نیست.
البته در همه‌ زبان‌ها واژگان خارج از آن زبان پیدا می‌شود. وفایی همچنین درباره‌ تأثیر فینگلیش‌نویسی بر زبان فارسی، گفت: استفاده از خط دیگر برای نگارش فارسی بزرگ‌ترین ظلم است و اتفاقی می‌افتد که در برخی کشورها چون ازبکستان، تاجیکستان و ترکیه افتاد؛ یعنی گسست فرهنگی که دیگر جبران نمی‌شود. متأسفانه برخی برای نشان دادن فونتیک از انگلیسی استفاده می‌کنند. گاه این اتفاق برای آموزش است که اشکال ندارد؛ اما اگر بخواهیم آن را رایج کنیم، این ظلم به زبان فارسی است و فکر نمی‌کنم بخشودنی باشد. دستگاه‌های دولتی باید در این زمینه احساس مسئولیت بیشتری کنند.
این پژوهشگر در ادامه درباره‌ نگارش به زبان گفتار، عنوان کرد: این اتفاق مشکلی پیش نمی‌آورد.
زبان محاوره هم نوعی از زبان است و چندان تأثیری ندارد؛ بلکه اگر زبان گفتار نوشته شود، تبعات نیکویی هم دارد و منبع یک نوع تحقیق و پژوهش می‌شود. مشکل آن‌جایی است که بخواهیم زبان محاوره را به جای زبان گفتار به کار ببریم.

منبع: / روزنامه / خراسان ۱۳۹۰/۷/۵