مقدمه
یکی از مهمترین فرصت هایی که فنآوری نوین ارتباطی و اطلاعاتی (ICT) پیش روی قرار می دهند عبارت از امکان استفاده از این فنآوری برای مهندسی مجدد معماری دولت و قابل دسترس تر ، کارآمدتر و پاسخگوتر ساختن آن است . استفاده از ICT در فرایند حکومت گری (Governance ) موجب پایدار شدن واقعیتی به نام دولت الکترونیک ( E – Government ) شده است . دولت الکترونیک و حکومت گری الکترونیک لازمه حکومت بر جامعه اطلاعاتی است . به عبارت دیگر برای حکومت بر جامعه اطلاعاتی و مدیریت آن نیاز به خلق دولت الکترونیک است و نمی توان با ساخت و فرایند سنتی دولت جامعه اطلاعاتی را مدیریت کرد .
امروزه بسیاری از کشورهای در حال توسعه و در حال گذر در تلاشند تا با تدوین و اجرای پروژه های دولت الکترونیک خود را با واقعیات و محیط جدید منطبق سازند و از مزایای آن بهره گیرند . واقعیت این است که اگر طرحهای دولت الکترونیک به گونه ای کارآمد و هدفمند طراحی و اجراء شوند می توان اصلاحات نهادی عمیقی را در بخش دولتی و اصلاح دولت به عمل آورند . این امر به ویژه برای دولت جمهوری اسلامی ایران که به دنبال اصلاح ساختار اداری است ، از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
شنیده ها حاکی از آن است که در هیات دولت جمهوری اسلامی ایران ، طراحی برای مبتنی کردن دولت و دستگاههای مرتبط آن بر ICT مورد تصویب قرار گرفته و به همه وزارت خانه ها دستور داده شده تا پروژه های مربوطه خود را بسط دهند و مراحل اجرای آن را به دولت گزارش کنند .

دولت الکترونیک : تعریف مفهومی
دولت الکترونیک بر خلاف رویکردی که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و به ویژه خاومیانه مشاهده می شود عبارت از دادن رایانه به مقامات و کارمندان دولتی ، اتوماتیک کردن رویه های عملی قدیمی یا صرفاٌ ارائه اطلاعات نهادها و وزارت خانه ها روی وب سایت یا ایجاد وب سایت های وزارت خانه ای نیست .
دولت الکترونیک عبارت از استفاده از فنآوری های اطلاعاتی و ارتباطی ( ICT) برای متحول کردن دولت و فرآیند حکومت گری ( Governance ) از طریق قابل دسترس تر ، کارآمدتر و پاسخگوتر کردن آن است . بر اساس تعریف دیگر دولت الکترونیک به معنای بهره گیری از قدرت اطلاعات و تکنولوژی های اطلاعاتی برای ایجاد ساخت جدیدی از دولت است که با جامعه اطلاعاتی و شبکه ای همخوان است .
از این رو ، دولت الکترونیک در برگیرنده توسعه و به کارگیری زیر ساخت های اطلاعاتی و همچنین تدوین و اجرای سیاستها ، قوانین و مقررات لازم برای تسهیل عملکرد جامعه اطلاعاتی یا دیجیتالی است . بنابراین ، دولت الکترونیک در برگیرنده موارد زیر است :
1- ایجاد شرایط دسترسی بیشتر به اطلاعات دولتی .
2- بهبود مشارکت مدنی از طریق توانایی بخشیدن به عموم مردم برا ی تعامل با مقامات دولتی از طریق ارتباطات تعاملی شبکه ای .
3- پاسخگو ساختن از طریق شفاف تر ساختن فعالیتهای آن و از آن روی کاهش فرصت های فساد .
4- ایجاد فرصت های توسعه در مناطق روستایی و محروم .

در واقع دولت الکترونیک از فناوری برای انجام اصلاحات از طریق تقویت شفافیت ، حذف فاصله و دیگر شکافها و توانمندسازی افراد برای مشارکت در فرایندهای سیاسی ای که بر زندگی آنها تاثیر می گذارد استفاده می کند .
با این حال دولت الکترونیک فی نفسه یک کلید مشکل گشا نیست . با اینکه دولت الکترونیک می تواند تحول را تسهیل کند و فرایندهای اداری جدید و کارآمدتری را خلق کند ، اما تمام مشکلات فساد و ناکارآمدی را حل نخواهد کرد و قادر نخواهد بود بر تمام موانع فراروی مشارکت مدنی غلبه کند . افزون بر این ، دولت الکترونیک در نتیجه خرید رایانه های بیشتر یا ایجاد وب سایت ها توسط دولت به وقوع نمی پیوند .
با اینکه ارائه یا انتقال خدمات به صورت روی خط (On Line ) می تواند نسبت به کانال های دیگر کارآمدتر و کم هزینه تر باشد ، اما صرفه جویی در هزینه ها و بهبود خدمات به صورت خودکار نخواهد بود . دولت الکترونیک فرایندی است که نیازمند برنامه ریزی ، گشایش پایدار منابع و اراده سیاسی است .
استفاده ازICT ، استعداد آن را دارد که شیوه تعامل مردم (شهروندان ) با دولت و دولتها با همدیگر رامتحول سازد . دولت الکترونیک شرایط دسترسی مردم به اطلاعات سودمند در مورد زندگی خود و ارائه خدمات دولتی را بهبود می بخشد و فرصت های جدیدی را برای مشارکت در فرایندهای سیاسی ارائه می دهد .
اما این در شرایطی تحقق می یابد که دولت الکترونیک در نهایت به حکومت گری الکترونیک منجر شود ، نه استفاده از رایانه ها و نه خودکارسازی رویه های پیچیده نمی تواند منجر به کارآمدی بیش تر در دولت یا بهبود مشارکت مدنی گردد . تمرکز صرف روی راه حل های تکنولوژیکی ذهنیت دیوانسالارانی که شهروند را به عنوان مشتری دولت و به عنوان مشارکت کننده در تصمیم گیری مورد نظر قرار نمی دهند را عوض نخواهد کرد .
دولت الکترونیک ، شبیه دیگر کاربردهای فنآوری اطلاعاتی باید بخشی جدایی ناپذیر از استراتژی کلی توسعه باشد . به عبارت دیگر ، هرگونه استراتژی دولت الکترونیک باید در نهایت به حکومت گری الکترونیک منتهی شود . تحت حکومت گری الکترونیک است که شرایط مشارکت مستقیم شهروندان در فعالیتهای سیاسی (که فراتر از دولت هستند ) فراهم می گردد .
حکومت گری الکترونیک نیازمند تئوری و عمل جدید مدیریت دولتی (عمومی ) (Public Administration ) است که بر اساس آن ساختارهای سازمانی سلسه مراتبی خشک جای خود را به شبکه های پویا و منعطف گری که از واحدهای سازمانی می دهند همچنین رویه های تصمیم گیری و سیاست گذاری متمرکز و بالا و پایین جای خود را به رویه های مشارکتی افقی و حتی از پایین به بالا می دهند .
برای ایجاد دولتهای الکترونیک ، دولت ها از استراتژی های متفاوتی پیروی می کنند . بعضی از دولت ها طرح های جامع بلند مدتی را تدوین کرده اند و بعضی دیگر صرفاٌ یک سری حوزه های کلیدی را شناسایی کرده اند و روی آنها متمرکز شده اند .

مراحل دولت الکترونیک :
در تدوین استراتژی دولت الکترونیک باید سه مرحله را در نظر گرفت :

1- استفاده از ICT برای گسترش دسترسی به اطلاعات دولتی
دولت ها معمولاٌ حجم عظیمی از اطلاعات را تولید می کنند که قسمت عمده ای از آن بالقوه برای افراد و حرفه ها سودمند هستند .
می توان ازICT برای انتقال سریع و مستقیم این اطلاعات به شهروندان استفاده کرد . دولت جمهوری اسلامی ایران می تواند فرایند دولت الکترونیک را با انتشار اطلاعات دولتی از جمله قوانین و مقررات ، اسناد و فرمها به صورت ((روی خط)) منتشر کند . ایجاد شرایطی که تحت آن شهروندان و صاحبان حرفه های مختلف بتوانند بدون مراجعه به دفاتر دولتی و ایستادن در صف های طولانی و یا پرداخت رشوه ، به اطلاعات دست یابند ، پیشرفتی انقلابی در اصطلاح بوروکراسی و ریشه کنی فساد خواهد بود . از این رو ، سایت های انتشار اطلاعات دولتی از ابزارهای مهم دولت الکترونیک هستند .

2- گسترش مشارکت عمومی در دولت
دولت الکترونیک این پتانسیل را دارد که از طریق قرار دادن شهروندان در تعامل با سیاست گذاران در سراسر چرخه سیاست گذاری و در تمام سطوح دولت ، شهروندان را در فرایندهای حکومت گری مشارکت دهد . تقویت مشارکت مدنی به ایجاد اعتماد عمومی به دولت ، کمک مهمی می کند .
برای رسیدن به این هدف ، لازم است ازICT برای ایجاد کانال های ارتباطات دوسویه و چند سویه از طریق پست الکترونیکی ، فهرست پستی (List Serv ) ، جوامع مجازی و غیره که به کاربران اجازه می دهد تا نظرات خود را در مورد طرح های قانونگذاری یا سیاست گذاری اعلام کنند ، استفاده کرد .
بنابراین این مرحله از دولت الکترونیک می تواند در برگیرنده ایجاد مجامع مشورتی بین شهروندان / دولت باشد . این مجامع ، جوامع روی خط یاOn Line را تشکیل می دهند که در آن افراد ایده های خودر را تبادل می کنند و آگاهی عمومی از موضوعات افزایش می یابد .

3- فراهم نمودن و قابل دسترس ساختن خدمات دولتی روی شبکه
در مرحله بعد ، دولت ها باید با ایجاد ((وب سایت هایی )) این امکان را فراهم سازند که کاربران تبادل های خود را انجام دهند . درست همان طوری که بخش خصوصی از اینترنت برای خدمات تجارت الکترونیکی استفاده می کند ، دولت ها نیز باید در زمینه خدمات خود همین کار را انجام دهند . این مسئله می تواند باعث صرفه جویی در هزینه ها و بهبود پاسخگویی و بهره وری شود .
یکی از بهترین فواید این مرحله از دولت الکترونیک ، عبارت از اصلاح بوروکراسی های پیچیده و ((کارگر بر)) کنونی است . دولت ها می توانند کارمندان و کارگران کمتری را استخدام کنند . با اتوماتیک کردن و روان کردن رویه ها و فرایندها ، به ویژه در زمینه هایی نظیر مالیات بندی و مالیات گیری ، اعطای مجوزها و غیره دولتها می توانند فساد و رشوه گیری را تا حد زیادی ریشه کن کنند ، درآمده ها را بهبود بخشند و در عین حال اعتماد عمومی به دولت را افزایش دهند .
شرایط اجرای موفق استراتژی دولت الکترونیک برای اجرای موفق استراتژی دولت الکترونیک و بهره گیری از پتانسیل و منافع کامل آن ، تامین شرایط زیر ضروری هستند :

1- رهبری الکترونیک : وجود رهبری و اندیشه استراتژیک
تدوین و اجرای طرح های دولت الکترونیک نیازمند سرمایه گذاری و نوآوری قابل توجه است . در واقع دولت الکترونیک مستلزم اصلاح نظام اداری و مهندسی مجدد دولت است .
از این لحاظ برای تدوین و اجرای این طرح ، مقامات ارشد نظام باید خود از نگرش استراتژیک برخوردار باشند و بتوانند حمایت لازم را برای اصلاح بخش عمومی (دولتی ) جلب نمایند . در کشورهایی که وفاق سیاسی ضعیف یا پراکنده است و دولت نقش مسلطی را ایفاء می کند ، رهبران ارشد نظام باید هدایت طرح دولت الکترونیک را بر عهده بگیرند .

2- فراهم بودن زیر ساخت تکنولوژیکی
برای توسعه و بسط دولت الکترونیک ، وجود یک زیر ساخت ارتباطات راه دور و اطلاعات ملی (National Information Infrastructure ) ، ضروری و حیاتی است . این شامل فراهم ساختن سرویسهای ارتباطات راه دور ، ایجاد شرایطی که همه استطاعت مالی استفاده از آنها را داشته باشند و قابل اتکاء بودن دسترسی به شبکه است .
در این زمینه آزاد سازی بخش ارتباطات راه دور و مشارکت بخش خصوصی از اهمیت زیادی برخوردار است . دولت الکترونیک و حکومت گری الکترونیک نیازمند وجود جامعه دیجیتال یا اطلاعاتی ، یعنی جامعه ای که در زمینه بکارگیریICT در تمام امور خود به حد معینی از پیشرفت رسیده باشد ، است . از این رو ، هرگونه طرح دولت الکترونیک باید شرایطی برای دسترسی عموم مردم به شبکه های اطلاعاتی را فراهم کند .

3- آماده بودن زیر ساخت نهادی
دولت الکترونیک فقط در محیطی می تواند موفق شود که یک چهارچوب نهادی مناسب از توسعه ابتکارات الکترونیکی حمایت کند . ثبات سیاسی ، سیاست مالی ، سیاست دولتی و ضمانت اجراء بر رقابت پذیری در عرصه دولت الکترونیک تاثیر می گذارد . در این زمینه موارد زیر حائز اهمیت هستند :
- یک طرز تلقی باز نسبت به سرمایه گذاری و تجارت و اجازه سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ICT . - یک نظام مالی آماده برای سرمایه گذاری در ICT و بهبود نظام مالی مبتنی بر پرداخت الکترونیکی .

4- وجود سرمایه انسانی آگاه و آماده در زمینه ICT
یک عامل اساسی در موفقیت طرح دولت الکترونیک ، وجود سرمایه انسانی متخصص در فنآوری های اطلاعاتی و ارتباطی جدید است . همچنین مردم کشور باید توانایی استفاده از ICT ، فهم آن و ایجاد محتوای محلی را داشته باشند . دولت ها می توانند از طریق سیاست های آموزشی خود این نوع سرمایه انسانی را در کشور ایجاد کنند . به عبارت دیگر مردم باید در زمینه ICT باسواد شوند .

5- وجود زیر ساخت حقوقی : اعتماد ، امنیت اطلاعات و حریم خصوصی
دولت الکترونیک بدون ایجاد اعتماد و امنیت برای شهروندان و بنگاه ها نمی تواند به اهداف بالقوه دست یابد . باید مردم به امنیت انتقال ، پردازش و ذخیره سازی اطلاعات از طریق شبکه ها اعتماد داشته باشند . در نتیجه ، هرگونه طرح دولت الکترونیک نیازمند تدوین یک چارچوب حقوقی در زمینه حفاظت از حریم خصوصی ، تعقیب جرایم رایانه ای ، ایجاد و تقویت مراجع سنجش اعتبار و سندیت و قانونی کردن امضاء های دیجیتال است . به عبارت دیگر یک زیر ساخت حقوقی برای حمایت و اجرای دولت الکترونیک باید شامل موارد زیر باشد : - قانون دولت الکترونیک : که دولت را قادر می سازد تا رویه های اداری ، کارکردها و خدماتش را به شکل الکترونیکی و دیجیتال انجام دهد .
- قانون حفاظت از داده ها : که به حفاظت و حفظ حریم خصوصی اطلاعات شخصی می پردازد .
- قانون آزادی اطلاعات : که اجازه دسترسی وسیع به اطلاعات عمومی را می دهد .
- قانون امضای دیجیتال یا ارتباطات الکترونیک : که امضاء ها و اسناد دیجیتال را به رسمیت می شناسد و هویت الکترونیکی را مقرر می دارد .
- قانون جرم شبکه ای و سوء استفاده از شبکه : که به حفاظت از حقوق مالکیت معنوی دیجیتال می پردازد .

پل زدن بر شکاف حقوقی که امروز در جمهوری اسلامی ایران در زمینه مسائل و تعاملات شبکه ای وجود دارد چالش بزرگی است که فراروی استراتژی دولت الکترونیک می باشد .

منبع: / سایت خبری / آی تی ایران ۱۳۸۲/۰۲/۰۸
نویسنده : مراد علی صدوقی