برنامه حافظه جهانی[1]. این برنامه اساسآ ناشی از آگاهی روزافزون نسبت به وضع نامطلوب نگهداری میراث مستند[2] در نقاط مختلف جهان و دسترسی به آنها بوده است. جنگ‌ها و شورش‌های اجتماعی، و نیز کمبود شدید منابع که به‌کمک آنها بتوان در حفظ و اشاعه میراث فرهنگی ملت‌ها کوشید از گذشته‌ها وجود داشته است. مجموعه‌های قابل ملاحظه‌ای در جهان دستخوش سرنوشت‌های شوم گوناگون گردیده‌اند. تاراج و پراکندگی، تجارت غیرقانونی، امحای اسناد، نگهداری در اماکن نامناسب، تنگناهای اقتصادی، و موارد بسیار دیگر، در به‌خطر افتادن میراث مستند سهیم بوده‌اند. بخش عمده‌ای از این میراث برای همیشه نابود شده، و بخشی دیگر که نابودشده تصور می‌شد، اخیرآ کشف گردیده است. آمار دقیقی از اسناد و کتابخانه‌ها و آرشیوهایی که به‌علل طبیعی یا غیرطبیعی نابود شده‌اند در دست نیست، و احتمالا کتابخانه‌ها و آرشیوهای ارزشمندی نیز وجود دارند که در حال حاضر در معرض خطر نابودی هستند.
یونسکو به‌سبب مسئولیت خطیر خود در حفظ این قبیل مجموعه‌ها، برنامه‌ای خاص را برای حفاظت از گنجینه مستند جهانی ضروری دانست. به همین منظور، مدیر کل یونسکو در سال 1992 برنامه بین‌المللی جدیدی را با عنوان "حافظه یا یادمان جهانی" به‌مورد اجرا گذاشت. این برنامه رهیافتی نوین برای ایجاد تسهیل در حفظ میراث بشری با استفاده از فن‌آوری‌های مناسب در سطح جهان ارائه کرده است. در برخی موارد، چگونگی حفاظت و نگهداری ممکن است موادی را که اهمیت ویژه‌ای برای جوامع خاص دارد دسترس‌پذیر سازد. تلاش‌هایی جهت مشاوره با صاحب‌نظران جوامع ذی‌نفع به‌عمل می‌آید تا خواسته‌ها و حساسیت‌های فرهنگی آنان نیز در تعیین شرایط دسترسی مدّ نظر قرار گیرد.
اهداف برنامه حافظه جهانی عبارتند از:
1) تأمین شرایط نگهداری مطلوب میراث مستند که اهمیت ملی، منطقه‌ای، و جهانی دارد؛
2) ایجاد امکان دسترسی به این میراث؛
3) ایجاد امکان توزیع گسترده محصولاتی که بر این میراث متکی است.

تاریخچه
در سال 1993 کمیته‌ای مشورتی به‌منظور طراحی خطوط کلی طرح مقدماتی تأسیس گردید و طی سال‌های 1994 و 1995 اجرای هفت طرح محوری آغاز شد که در آنها فن‌آوری جدید برای تکثیر متن، تصویر، و صوت بر روی رسانه‌های دیگر به‌کار رفت. اجرای این طرح‌ها امکان دسترسی به میراث مستند را در مقیاسی گسترده افزایش داد و بدین ترتیب، در حفظ و نگهداری آن سهیم گردید؛ که نمونه‌هایی از آن را می‌توان چنین برشمرد:
1) نمایش صفحه فشرده از منابع کتابخانه ملی پراگ که کتابخانه و شرکت آلبرتینا مشترکآ آن را تهیه کردند؛
2) تهیه صفحه فشرده چندرسانه‌ای نسخه‌های خطی بلغاری؛
3) تهیه صفحه فشرده از نسخه‌ای خطی متعلق به قرن سیزدهم میلادی، تاریخچه رادزیویل[3]، که ریشه‌های قومی ملل اروپا را بررسی می‌کند؛
4) تهیه صفحه فشرده از قسمت‌های بسیار مهم و کلیدی قرآن کریم که در سقف مسجد بزرگ صنعا در یمن کشف شده است؛
5) اجرای طرح مشترک تهیه ریزنگار روزنامه‌های هفت کشور امریکای لاتین؛
6) گردآوری دستنویس‌های کاندیلی[4]، و حفظ، فهرست‌نگاری، و تولید صفحه فشرده نخستین اطلاعات نجومی از مشاهدات کاندیلی؛
7) تهیه یادواره روسیه و حفظ و بهبود شیوه دستیابی به نسخه‌های خطی اسلاو در قرن 15 و 16 که از سوی کتابخانه دولتی روسیه در مسکو گردآوری شده است.
تعدادی از این طرح‌ها در نخستین اجلاس کمیته مشاوره بین‌المللی (سپتامبر 1993) در پولتوسک[5] لهستان ارائه شد. در این اجلاس، کمیته مشاوره بین‌المللی حافظه جهانی طرح اجرایی را برای سال‌های 1994-1995 تهیه کرد که به عواملی از قبیل:
1) نقش هماهنگ‌کننده یونسکو و وظیفه تسریع سازمان‌های بین‌المللی و بنیادهای خصوصی و عمومی نسبت به برنامه حافظه جهانی و تقویت گسترش همکاری به‌منظور اجرای طرح‌ها؛
2) تأسیس دو کمیته فرعی، به‌ترتیب برای ارزیابی دوره‌ای فنون مربوط به برنامه و مطالعه بازاریابی محصولات برنامه در سراسر جهان اشاره داشته است.
یونسکو طی قراردادی با ایفلا، از این فدراسیون خواسته است که رهنمودهایی کلی برای اداره برنامه حافظه جهانی تدوین کند. پیش‌نویس این قرارداد با مشارکت نزدیک شورای جهانی آرشیوها[6] تهیه شده است. در این زمینه، فدراسیون بین‌المللی آرشیوهای تلویزیونی[7]، فدراسیون بین‌المللی آرشیوهای فیلم[8]، انجمن بین‌المللی کتابداران موسیقی[9]، و انجمن بین‌المللی آرشیوهای صوتی[10] نیز کمک‌های مؤثری ارائه کرده‌اند.
دومین اجلاس کمیته مشاوره بین‌المللی در مه 1995 در پاریس برگزار شد و پیش‌نویس این رهنمودها را مورد بحث قرار داد. در این اجلاس، نمایندگانی از همه سازمان‌های غیردولتی مربوط و تعدادی از سازمان‌های تأمین بودجه نیز، به‌عنوان ناظر، حضور داشتند و پیش‌نویس رهنمودها با تغییرات اندکی به تصویب رسید. این سند با عنوان «رهنمودهای حفظ و نگهداری میراث مستند» منتشر گردید. علاوه بر این، یونسکو با ایفلا و شورای جهانی آرشیوها قراردادی منعقد ساخته است تا هریک درخصوص مجموعه‌های کتابخانه‌ای و آرشیوی، سیاهه‌ای از مجموعه کتابخانه‌ها و مراکز آرشیو که صدمات غیرقابل جبرانی در قرن بیستم متحمل شده‌اند و نیز سیاهه‌ای از فعالیت‌های جاری که با هدف حفظ میراث مستند انجام می‌شود تهیه کنند. علاوه بر بررسی رهنمودهای کلی و فهرست‌ها، نشست‌های متعددی نیز در نقاط مختلف جهان - از جمله در تاشکند (1992) - برای بحث درخصوص برنامه برگزار شده است. در این جلسه، تقاضای 22 کشور برای ثبت میراث مستندشان در فهرست "حافظه جهانی" مورد تأیید قرار گرفت و لوح حاوی آرم برنامه به پنج طرح پژوهشی اعطا گردید. همچنین، اجلاس نمایندگان کشورهای اروپای مرکزی و شرقی که پیرامون نشست کمیته مشاوره بین‌المللی در سپتامبر 1993 در پولتوسک برگزار گردید، و نشست کوالالامپور در دسامبر 1994 که امکان ایجاد حافظه منطقه‌ای را برای جنوب و جنوب شرقی آسیا و اقیانوسیه مورد بررسی قرار داد، از جمله اجلاس‌های حافظه جهانی است.

مصداق‌ها
میراث مستند شامل مواد مختلف و اماکنی است که این میراث در آنها یافت می‌شود. به‌طور مثال، هر سند، مجموعه، پایگاه اطلاعاتی، یا آرشیو می‌تواند میراث مستند محسوب گردد. طبق این برنامه، هر سند دارای دو جزء است:1) اطلاعاتی که دربر دارد؛ و 2) محملی که آن اطلاعات را منتقل می‌کند. اسناد ممکن است صورت‌های متفاوتی از اطلاعات را دربر گیرند یا در محمل‌های گوناگونی ذخیره شده باشند؛ به‌طور مثال، مواد نوشتاری از قبیل نسخه خطی، کتاب، روزنامه، یا پوستر ممکن است به وسیله جوهر، مرکّب، رنگ، و جز آن بر موادی چون کاغذ، پاپیروس، پارشمن، برگ زیتون، منسوجات، ابریشم، و سنگ تهیه شده یا از نوع تصاویر ثابت و متحرک، اطلاعات الکترونیکی، مواد شنیداری، ویدئویی، و مانند آن باشد. البته میراث دیداری - شنیداری پدیده‌ای نسبتآ جدید است، با این همه، می‌تواند مانند سایر میراث‌ها دارای اهمیت باشد.
در پاره‌ای موارد، حفظ میراث مستند، با تبدیل آن به رسانه‌ای دیگر از قبیل رقومی کردن، عکسبرداری، تهیه ریزنگار، تکثیر، یا ضبط مجدد صورت می‌گیرد تا از این طریق اطلاعات گردآوری‌شده از عمر بیشتری برخوردار گردد. مسئله مهم در این‌گونه موارد، نسخه مادر (اصلی) است. در برخی موارد ممکن است این کار امکان‌پذیر یا حتی مطلوب نباشد. تصمیم درباره رهاکردن نسخه اصلی نباید به سادگی اتخاذ شود، زیرا انتقال به رسانه‌ای دیگر معمولا سبب از دست رفتن بخشی از اطلاعات می‌گردد. برنامه حافظه جهانی تمایزی میان میراث مستند عمومی و خصوصی قائل نمی‌شود، بلکه راهکاری را فراهم می‌سازد تا موجودیت مجموعه‌هایی که به‌طور خصوصی گردآوری شده ضبط و ثبت شود. هر برنامه حافظه جهانی خود مجری راهبردهای محوری منطبق بر نیازهای محلی است و در مجموع، بخش اعظمی از زیرساخت برنامه کلان‌تر را فراهم می‌سازد.

تشکیلات
برنامه حافظه جهانی دارای ساختار مدیریتی سه‌سطحی است:
1) کمیته مشاوره بین‌المللی، که مسئولیت نظارت برنامه در قالب کلی آن و ارائه توصیه‌هایی به مدیر کل یونسکو درباره هریک از جوانب برنامه را برعهده دارد. این کمیته، خود کمیته‌هایی فرعی را نیز تأسیس می‌کند که ماهیت و فعالیت آنها، ضمن مشورت با دبیرخانه، توسط کمیته مشاوره بین‌المللی تعریف می‌شود؛
2) دبیرخانه، که مسئولیت بخش برنامه اطلاع‌رسانی عمومی[11] یونسکو را برعهده دارد؛
3) کمیته‌های منطقه‌ای و ملی، که بخش مهمی از برنامه و ایجاد هماهنگی و همکاری میان سطوح ملی، منطقه‌ای، و بین‌المللی دولت‌ها و بخش خصوصی را برعهده دارد. نظارت دقیق بر طرح‌های ملی و منطقه‌ای و فعالیت‌هایی که در چارچوب برنامه انجام می‌گیرد نیز برعهده کمیته‌های ملی و منطقه‌ای است.

اعتبارات و هزینه‌ها
صندوق بین‌المللی حافظه جهانی موظف است برای کمیته مشاوره بین‌المللی امکان تحقیق، مدیریت، و توزیع اعتبارات را فراهم سازد تا این کمیته در نیل به اهداف برنامه مشارکت جوید. این صندوق مستقل است، ولی از مقررات مالی یونسکو پیروی می‌کند. هر شخص یا سازمانی مجاز است کمک‌هایی را به صندوق ارائه دهد، لیکن یونسکو در پذیرفتن یا نپذیرفتن آن مختار است. اعتبار طرح‌های حافظه جهانی ممکن است از طریق منابعی به‌جز یونسکو تأمین شود یا از سوی صندوق حافظه جهانی اهدا گردد. پیشنهادهای مبنی بر بهره‌مندی میراث از منابع مالی صندوق می‌تواند از طریق کمیته‌های منطقه‌ای و ملی، دولت‌ها، سازمان‌های غیردولتی، کمیته مشاوره بین‌المللی، یا سایر نهادهای تخصصی یک کشور ارائه شود. کمیته مشاوره بین‌المللی، پس از بررسی درخواست‌ها، توصیه‌هایی را به مدیر کل یونسکو ارائه می‌دهد. کمک‌های مالی به‌طور سالانه اهدا می‌گردد و مراحل اداری آن از طریق دبیرخانه انجام می‌شود.

فهرست‌ها
این‌گونه منابع که به قصد حفظ و اشاعه اطلاعات مربوط به میراث تدوین می‌شود از لحاظ پوشش مکانی به دو دسته مهم تقسیم می‌گردند:

الف. فهرست‌های ملی و منطقه‌ای. میراث‌های مستندی که از اهمیت ملی و منطقه‌ای برخوردارند در این‌گونه فهرست‌ها ظاهر می‌شوند و یکی از ابزارهای اساسی حفظ آنها محسوب می‌شوند. همه میراث‌های مستند دارای ارزش جهانی نیستند، اما هر منطقه و هر ملت دارای میراث مستندی است که با خاطره آن پیوند دارد و هویت فرهنگی آن تلقی می‌شود. حفظ آنها، که به‌منزله حفظ هویت‌های ملی و منطقه‌ای است، همان اهمیت حفظ میراث جهانی را دارد. فهرست‌های ملی وظیفه دارند که دولت‌ها و نهادها را از مجموعه میراث فرهنگی خود که به شکل مستند در کتابخانه‌ها، آرشیوها، موزه‌ها، مراکز آموزشی - فرهنگی، و نزد اشخاص حقیقی یا حقوقی جامعه نگهداری می‌شود آگاه سازند و نیاز به اتخاذ سیاستی منسجم و هماهنگ را، که ضامن حفظ میراث مستند است، گوشزد کنند.
برخی کشورها که دارای تنوع فرهنگی در ساختار ملی خود هستند می‌توانند، به‌جای فهرست ملی، ایجاد فهرست‌های منطقه‌ای را برگزینند. فهرست‌های منطقه‌ای امکان بروز را برای اقلیت‌های فرهنگی یا خرده‌فرهنگ‌های درون یک ملت پدید می‌آورد.

ب. فهرست جهانی. این فهرست دربرگیرنده میراث مستندی است که ملاک‌های برخورداری از اهمیت جهانی را داراست. این فهرست ممکن است شامل میراث مستندی باشد که از نظر جغرافیایی پراکنده بوده و بر ملت یا منطقه خاصی متّکی نباشد. گسترش فن‌آوری، راهکارهایی را برای بازسازی میراث مستند ملی فراهم ساخته است. بسیاری از کشورها، امروزه قوانینی در مورد میراث مستند منقول دارند که خواستار اعاده آن دسته از مواد فرهنگی است که به‌طور غیرقانونی از کشور خارج شده‌اند. هرقدر اطلاعات بیشتری درباره مجموعه‌ها گردآوری شود، مشخص کردن میراث مستند مفقودشده ساده‌تر است.
هر فهرست اعم از جهانی، ملی، یا منطقه‌ای برای ارزیابی و تعیین اهمیت فرهنگی باید مبتنی بر معیارهایی کاملا تعریف‌شده باشد. نفوذ و تأثیر بر تاریخ جهان و مرزهای فرهنگ ملی؛ میزان انعکاس تاریخ جهان در کوتاه‌مدت یا بلندمدت؛ سرگذشتنامه‌های فردی و گروهی که سهم برجسته‌ای در تاریخ و فرهنگ جهان ایفا کرده‌اند، و یا سهم عمده‌ای در طرح موضوع مهمی از تاریخ یا فرهنگ جهانی داشته‌اند؛ و ویژگی‌های زیباشناختی یا سبک‌شناختی و ارزش‌های معنوی، فرهنگی، و اجتماعی؛ هریک به‌تنهایی یا همراه با ملاک‌های دیگر، می‌تواند معیاری برای گزینش فهرست‌ها محسوب شود. البته میراث مستند، به صرف داشتن قدمت، ارزشمند محسوب نمی‌شود؛ مفهوم قدمت امری نسبی است. برخی کشورها اسنادی با قدمت صدساله را جدید می‌شمارند. برای ملل جوان‌تر، میراث مستندی با همین قدمت ممکن است قدیمی تلقی شود. اما در هریک از این حالت‌ها، میراث می‌تواند از اهمیتی جهانی برخوردار باشد. آنچه بر اهمیت و اعتبار این میراث می‌افزاید جامعیت، کمال، و منحصر به فرد بودن آن است.

مآخذ:
1) حافظه جهانی: رهنمودهای کلی برای حفاظت از میراث مستند. ترجمه مجید بزرگمهری. تهران: کمیسیون ملی یونسکو در ایران، 1377؛
2) Cook, Michael. "Access to Archival Holdings and Unique Library Materials", in World Information Report 1997/98.France-Paris: UNECSO pub., 1997, PP. 328-337;
3) Fakhfakh, Moncef. "The Arab States", in World Information Report 1997/98. France-Paris: UNECSO pub., 1997, PP. 136-143;
4) "Memory of the World" - Expert' Meeting - Asia Pacific Region, Kuala Lumpur, Malaysia, 12-14 Dec. 1994. Final Report. Kuala Lumpur; National Archives of Malaysia and Malaysian National Commission for UNESCO, 1994;
5) "Memory of the World". [on-line]. Available: http://www. unesco. org/ WebWorld/ memory/ mempage.htm. [Access: 17/12/2000];
6) Memory of the World Programme" - First Meeting of the International Advisory Committee, Pultusk, Poland, 12-14 Sep. 1993. Final Report. Paris, UNESCO, 1993;
7) Memory of the World Programme" - Second Meeting of the International Advisory Committe, Paris, France, 3-5 May 1995. Final Report. Paris, UNESCO, 1995.

پی نوشت:
[1]. Memory of the World Programme
[2]. Documentary heritage
[3]. Radziwill Chronicle
[4]. Kandilli
[5]. Pultusk
[6]. International Council on Archives (ICA)
[7]. International Federation of Television Archives(FIAT/IFTA)
[8]. International Federation of Film Archives (FIAF)
[9]. International Association of Music Librarians(IAML)
[10]. International Association of Sound Archives (IASA)
[11]. Generan Information Programme (PGI)

● برگرفته از دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، http://portal.nlai.ir/daka نوشته نرگس نشاط