موضوع : دانشنامه | الف

پل ماری گیسلن - اتله

اُتله، پل‌ماری گیسلَن [1] . اُتله حقوقدان بلژیکی، کتابشناس، و طرفدار رابطه مصالحه‌آمیز میان ملت‌ها طی همکاری مادام‌العمر با هانری لافونتن [2] به تأسیس فدراسیون بین‌المللی سندپردازی(فید) [3]، اتحادیه انجمن‌های بین‌المللی [4] ، و تدوین رده‌بندی دهدهی جهانی همت گمارد. او پایه‌گذار مطالعات نظام‌یافته سندپردازی [5] در اروپا بود. این اصطلاح را اول بار او رایج ساخت و مفهوم تخصصی امروزی این اصطلاح نیز زاییده اندیشه اوست. ابتکار وی و همکاران و پیروانش نقش بسزایی در تأسیس مؤسسه سندآرایی امریکا داشت که امروزه به نام انجمن اطلاع‌رسانی امریکا موسوم است.
اتله در 23 اوت 1868 در خانواده‌ای متموّل و سرشناس در بروکسل چشم به جهان گشود و از همان آغاز از مصاحبت چهره‌های سرشناس علمی و هنری و نیز از محافل علمی بروکسل بهره‌مند بود. تحصیلات او در ابتدا به‌صورت خصوصی بود و سپس تحت تعالیم یسوعی‌ها قرار گرفت تا اینکه در سال 1866 از دانشگاه لووَن [6] به دانشگاه آزاد بروکسل انتقال یافت و در سال 1890 مدرک رشته حقوق را از آن دانشگاه دریافت کرد. سپس با دختر عمویش فرناند گلونر [7] ازدواج کرد و با اِمیل پیکارد [8] ، دوست خانوادگی قبلی خود، دوره کارآموزی را در کاخ دادگستری گذراند.
اما رشته حقوق تنها علاقه اصلی او نبود، بلکه به‌دنبال کاری الهام‌بخش و دارای ارزش اجتماعی و معنوی بود. در سال 1891، اُتله جایگاه این دو علاقه خود را در انجمن نوبنیاد مطالعات اجتماعی و سیاسی یافت. در آن زمان همکاری خود را با هانری لافونتن کارآموز پیشین پیکارد و بعدها حقوقدان بین‌المللی برجسته، که پانزده سال از اتله بزرگ‌تر بود، آغاز کرد. لافونتن مسئولیت بخش کتابشناسی انجمن را عهده‌دار بود و به نظر می‌رسید که روش‌ها و مسائل کتابشناسی تفکرات اتله را برانگیخت. اتله در سال 1892 مقاله‌ای بنیادی تحت عنوان «مسائلی درباره کتابشناسی» نوشت و در آن این نکته را مطرح کرد که "علوم اجتماعی چگونه می‌تواند همچون علوم طبیعی از ماهیت اثباتی و مستند برخوردار شود". او بر این باور بود که برخی پاسخ‌ها را می‌توان در شکل‌های جدید کتابشناختی یافت، که در عرصه بین‌المللی به‌کار گرفته شده است.
در 1893 این دو دوست فعالیت‌های خود را گسترش داده و به‌عنوان مسئولان "مؤسسه بین‌المللی کتابشناسی جامعه‌شناختی" فعالیت خود را ادامه دادند. هنگامی که اتله در 1895 رده‌بندی دهدهی ملویل دیویی را شناخت، اتله و لافونتن به گسترش بیشتر فعالیت‌های خود ترغیب شدند. آنها تحت نظارت دولت بلژیک و با حمایت مالی ارنست سولوی [9] ، کارخانه‌دار و نظریه‌پرداز اجتماعی، به برگزاری نخستین همایش بین‌المللی کتابشناسی همت گماشتند؛ تا به مسائل مربوط به گسترش فعالیت‌های کتابشناسی بپردازند. قطعنامه این همایش گام‌های زیر را ضروری دانست:
تدوین فهرست جهانی، تأسیس مؤسسه بین‌المللی کتابشناسی به‌منظور گسترش کار، در نظر گرفتن رده‌بندی دهدهی به‌عنوان اساس کار تنظیم موضوعی فهرست، و تشکیل اتحادیه اسناد از کشورهای مختلف به‌منظور حمایت از فهرست.
دولت بلژیک برای این مؤسسه ستادی تشکیل داد و دفتر بین‌المللی کتابشناسی را طبق دستور پادشاه در 17 سپتامبر 1895 تأسیس کرد (البته اتحادیه رسمی اسناد هرگز تشکیل نشد، اما این اندیشه در سال‌های 1908، 1910، و 1919 مجدداً طرح گردید).
حجم گنجینه کتابشناسی جهانی به‌سرعت رو به گسترش گذاشت. در 1903 کلیه بخش‌های مختلف این گنجینه کتابشناسی بالغ بر شش میلیون فقره بود. در دهه 1930 این تعداد به‌طور متفاوت بین دوازده تا پانزده میلیون برآورد شده است. در آن زمان خدمات کاوش مبتنی بر درخواست ایجاد شد و این خدمت به‌تدریج از نظر تعداد و نوع درخواست گسترش یافت. دفتر بین‌المللی کتابشناسی انتشارات کتابشناختی خود را آغاز کرد و به هدایت دیگران و متقاعد ساختن ناشران کتابشناسی در انطباق انتشارات خود با حداقل شرایط لازم برای درج این مدخل‌ها در گنجینه کتابشناسی جهانی (یا آنچه مشارکت در «کتابشناسی جهانی» خوانده می‌شود) همت گمارد.
هدف رده‌بندی دهدهی دسترسی موضوعی به گنجینه کتابشناسی جهانی بود و، همگام با گسترش این گنجینه، رده‌بندی دهدهی نیز گسترش می‌یافت. رده‌بندی دهدهی و همچنین برگه‌های 5/12×5/7 سانتیمتر که قابلیت برگه‌آرایی‌های مجدد را داشت، فن‌آوری نوین را برای اتله و لافونتن به‌وجود آورد که، برای نخستین‌بار در تاریخ، تدوین فهرست موضوعی جهانی و روزآمد، همراه با قابلیت‌های گسترش و اصلاح، امکان‌پذیر شد. آنان از یک‌سو با بهره‌گیری از گروهی از محققان و دانشمندان برجسته اروپایی به تدوین جدول‌های رده‌بندی پرداختند، و از سوی دیگر اتله به‌منظور تبدیل آن به نخستین رده‌بندی چهریزه‌ای [10] به تشریح و تکمیل ویژگی‌های فنی آن همت گماشت. این ویژگی‌ها مجموعه‌ای از تقسیمات فرعی عمومی و روش‌های گسترش یا بسط شماره‌های رده با استفاده از نمادهای ترکیبی کارکرد یا نظامی معیّن بود. پیشرفت این نظام رده‌بندی، تبیین آنچه را اتله «ظرایف تحلیل مفهومی ـ کتابشناختی» اسناد می‌نامید امکان‌پذیر می‌ساخت. نخستین ویرایش کامل رده‌بندی به همراه شرح دقیق اصول، قواعد، و تمرین‌ها تحت عنوان «راهنمای گنجینه کتابشناسی جهانی» [11] در سال 1905 منتشر شد.
فرایند گسترش و بازنگری ویرایش امریکایی این رده‌بندی در بلژیک با همکاری و مشاوره نزدیک ملویل دیویی و همکارانش در ایالات متحده تحت نظارت اتله به‌منظور حفظ هماهنگی میان هر دو ویرایش صورت گرفت. اما، با گذشت زمان چندین تفاوت بین این دو پیدا شد. اهداف دو ویرایش رده‌بندی و نظریات حاکم بر گسترش آنها چنان متفاوت بود که تفاهم متقابل و اتفاق نظر ممکن نمی‌نمود.
در دهه نخست قرن بیستم تحولات متعددی در فعالیت مؤسسه بین‌المللی کتابشناسی رخ داد. این مؤسسه در سال‌های 1897، 1900، 1908، و 1910، همایش‌هایی برگزار کرد. در سال 1905، گنجینه جهانی شمایل‌نگاری که گنجینه‌ای مستند از صنایع تصویری بود بر اساس رده‌بندی دهدهی جهانی شکل گرفت و هدف آن تشکیل مجموعه مکمل تصویری برای گنجینه جهانی کتابشناسی بود. در سال 1907 گنجینه‌ای دایره‌المعارفی از اسناد شامل آگاهی‌نامه‌ها، جزوه‌ها، و مقالات نشریات ادواری و روزنامه‌ها گردآوری شد. هدف از تشکیل این مجموعه، فراهم آوردن جزئی اساسی برای گنجینه کتابشناسی جهانی بود که از نظر اتله می‌توانست دایره‌المعارفی از دانش باشد که گنجینه کتابشناسی جهانی، در واقع، فهرست مطالب آن تلقی شود. علاوه بر این، در سال 1907، کتابخانه مشترکی از انجمن‌های علمی تشکیل شد تا کتابخانه‌های انجمن‌ها و مؤسسات ملی و بین‌المللی را، که مجموعه‌های رو به گسترش داشتند، در مجموعه‌ای واحد گردآورد. این مجموعه‌ها در کل می‌توانست به عنوان مجموعه‌ای مستند و مکمل گنجینه کتابشناسی جهانی ایفای نقش کند.
همگام با تلاش‌های اتله و لافونتن برای ارتباط بیشتر با سازمان‌های علمی بین‌المللی، علاقه آنها به مسائل سازمان‌های بین‌المللی نیز فزونی گرفت و، همان‌طور که اتله معتقد بود، «امروزه سازماندهی صحیح اسناد به‌معنای وسیع آن یکی از وظایف اصلی انجمن‌های بین‌المللی تلقی می‌گردد». در سال 1906 اتله و لافونتن دفتری مرکزی برای انجمن‌های بین‌المللی تأسیس کردند و در ابتدا درباره انجمن‌هایی که در بلژیک ستاد داشتند به مطالعه پرداخته و سپس با همکاری سیریل فون اُوربرگ [12] و انجمن جامعه‌شناسی بلژیک به بررسی جامع انجمن‌های بین‌المللی همت گماشتند. در سال 1909 این دو همکار با کمک آلفرد فراید به تهیه سالنامه بین‌المللی شرح احوال [13] پرداختند. این راهنما که در سال 1904 توسط فراید آغاز شده بود به‌گونه‌ای مبسوط‌تر و با مقدمه تحلیلی و جامع اتله درباره ساختار، مدیریت، و کارکردهای سازمان‌های بین‌المللی گسترش یافت. اتله و لافونتن ویرایش بعدی این راهنما را در سال‌های 1910 و 1911 بدون مشارکت فراید منتشر ساختند؛ و افزون بر این، در سال 1910، نخستین اجلاس جهانی سازمان‌های بین‌المللی را برگزار کردند. این اقدام بسیار موفقیت‌آمیز بود و در آن، اتحادیه انجمن‌های بین‌المللی پایه‌گذاری گردید و قرار شد که دفتر مرکزی انجمن‌های بین‌المللی نقش ستاد این اتحادیه را ایفا کند.
شماری از انجمن‌ها که در اجلاس سال 1910 شرکت داشتند از طرح اتله مبنی بر درنظرگرفتن قسمت چپ کاخ سن‌کانتر [14] به‌عنوان موزه بین‌المللی حمایت کردند. دولت بلژیک این طرح را پذیرفت و اتله این ساختمان بزرگ را به‌عنوان محل اولیه کاخ موندیال [15] و مرکز عظیم فعالیت‌های بین‌المللی در نظر گرفت. قرار شد خدمات کتابشناختی مؤسسه بین‌المللی کتابشناسی، کتابخانه بین‌المللی، موزه بین‌المللی، خدمات دبیرخانه‌ای و انتشارات و انجمن‌ها، و در نهایت دانشگاه بین‌المللی در این ساختمان متمرکز شود. اتله امید داشت که این مجموعه به حمایت دولت‌ها و انجمن‌ها به‌صورت کامل و منسجم گسترش یابد. عمده‌ترین دلمشغولی اتله در باقی حیاتش سازماندهی، بهینه‌سازی، و تبلیغ کاخ موندیال بود. دومین و بزرگ‌ترین اجلاس انجمن‌های بین‌المللی در سال 1913 برگزار شد و برنامه‌ریزی برگزاری سومین اجلاس در سانفرانسیسکو در سال 1915 نیز آغاز گردید. همگام با این تلاش‌ها، مجموعه موزه به‌سرعت گسترش یافت و به‌منظور تقویت مجموعه خدمات موجود در کاخ موندیال، که همگام با گنجینه کتابشناسی جهانی در سال 1895 شکل گرفته بود، گام‌هایی برداشته شد تا اینکه با آغاز جنگ جهانی اول این فعالیت‌ها متوقف گردید.
در طی سال‌های قبل از جنگ، اتله در میان مقام‌های دولت بلژیک و محافل علمی از شهرتی بین‌المللی برخوردار گشت. با این حال، دوران زندگی شخصی او نیز بی‌دغدغه نبود. او دو پسر داشت که یکی در جنگ کشته شد. علاوه بر این، زندگی مشترک وی سرانجام با شکست مواجه گردید و در سال 1908 او و فرناند از یکدیگر جدا شدند. در نخستین سال‌های قرن بیستم، پس از یک رشته بحران‌ها، اقبال از خانواده اتله روی گرداند و او با مشکلات حقوقی و خانوادگی ناشی از جدایی همسرش دست به گریبان شد. در سال 1912 با زن هلندی ثروتمندی به نام کاتو ازدواج کرد و دارایی همسرش باقی عمر حامی او و مؤسساتش بود.
در طی جنگ جهانی اول، بیشتر در پاریس اقامت داشت و به‌عنوان عضوی فعال در جنبش اروپا برای تشکیل اتحادیه ملل ایفای نقش می‌کرد. اتله عقیده داشت که یکی از راه‌های تحقق نظم بین‌المللی، پس از جنگ، ایجاد سازمانی برای ارتباط علمی با کاخ موندیال توسط اتحادیه است. اتله و لافونتن در ایجاد کمیته بین‌المللی همکاری‌های علمی اتحادیه ملل نیز سهیم بودند.
پس از جنگ، مهم‌ترین کار این دو دوست از سرگرفتن فعالیت‌های خود در بروکسل بود. آنها دریافتند که مؤسسات و مجموعه‌هایی که تشکیل داده بودند توسط حکومت اشغالگر صدمه ندیده و، به همت معدود کارکنان صدیق، با دقت حفظ شده است. در سال 1920 نخستین نشست از جلسات بین‌المللی دو هفته یک‌بار را برگزار کردند. در طی این جلسات نشست‌های مؤسسه بین‌المللی کتابشناسی، اتحادیه انجمن‌های بین‌المللی، و سایر انجمن‌های بین‌المللی نیز برگزار گردید (سایر جلسات در سال‌های 1921، 1922، و 1924 تشکیل شد). در این زمان اتله خواستار تأسیس دانشگاه بین‌المللی با حمایت جامعه ملل گردید. لیکن، بنیه مالی جامعه رو به ضعف گذاشت و امنیت سیاسی خود را از دست داد و تأسیس این دانشگاه در ژنو در حد تشویق این اقدام باقی ماند.
اقدامات متعدد اتله و لافونتن، که بیشتر با نام اتله شناخته می‌شد، پس از جنگ گسترش یافت و با تأسیس آنچه به‌طور مبالغه‌آمیز «دانشگاه بین‌المللی» خوانده می‌شد، تکمیل گردید. با این حال، دیری نپایید که آنها با مشکلاتی روبه‌رو شدند. اتله نتوانست جامعه ملل را برای کمک مالی به آنها متقاعد سازد. کمیته همکاری‌های علمی که در سال 1922 تأسیس شده بود، خیلی زود به سمتی سوق یافت که از نظر اتله مغایر با فعالیت‌های کاخ موندیال و اهداف پیش‌بینی‌شده آن بود. تلاش برای همکاری با کمیته و نیز نهاد اجرایی کمیته که همان مؤسسه بین‌المللی همکاری‌های علمی در پاریس بود با شکست مواجه شد و به ناخشنودی اتله و بدگمانی او نسبت به مقامات جامعه انجامید. حمایت دولت بلژیک نیز به‌تدریج بی‌ثبات شد تا اینکه در سال 1924، برای مدت کوتاهی، آن دولت کاخ موندیال را برای برپایی نمایشگاه بازرگانی باز پس گرفت.
برای آنکه مؤسسه بین‌المللی کتابشناسی صدمه نبیند و به تعبیری در کاخ موندیال مدفون نگردد، لازم بود اقداماتی صورت گیرد. این مؤسسه به کمک لافونتن تلاش کرد تا هویتی مستقل کسب کند. شخصیت‌های جدید تلاش کردند تا این مؤسسه را به افق‌های جدید نزدیک سازند، حتی در سال 1932 نام آن را به مؤسسه بین‌المللی اسناد تغییر دادند. اتله مخالف کلیه تغییراتی بود که نسل جدید طرفداران مؤسسه اعمال می‌کردند و در مقابل این تحولات نیز ایستادگی می‌کرد. بهترین کاری که اتله می‌توانست پس از این آشفتگی‌ها انجام دهد، بازسازی کاخ موندیال ـ که در آن زمان آن را گنجینه جهانی [16] می‌نامید ـ و همچنین یافتن منبعی برای حمایت کاخ موندیال بود. مخالفت اتله با گرایش‌های جدید مؤسسه بین‌المللی کتابشناسی مبنی بر تمرکززدایی و مدیریت فدرالی در سال 1934 متوقف شد و این زمانی بود که دولت بلژیک برای بار دیگر کاخ موندیال را بنا به مصالحی بست. آخرین نشست اتحادیه انجمن‌های بین‌المللی در سال 1924 برگزار شد و اتله نیز به انتشار آثاری به نام خود ادامه داد و آلمانی‌ها هم در طی اشغال بروکسل در جنگ جهانی دوم از آثار او برای هدف‌های خود استفاده کردند.
در همه سال‌های تلاش و ناامیدی در میان دو جنگ، اتله به‌همراه لافونتن و بعدها با همکاری فریتز دونکر دُویویس [17] به عنوان دبیر کل مؤسسه بین‌المللی کتابشناسی ادامه فعالیت داد. پس از بازگشایی کاخ موندیال، وی به‌طور منظم به ایراد سخنرانی در آنجا پرداخت و کار بازنگری رده‌بندی دهدهی جهانی را به‌گونه‌ای ناکار آمد و بحث‌انگیز انجام داد و ویرایش دوم کامل این رده‌بندی سرانجام در سال 1932 منتشر شد. او درس‌هایی از کتابداری و سندپردازی را در بروکسل تدریس کرد و پیوسته در مورد مسائل بین‌المللی و عام مورد علاقه‌اش مطالبی می‌نگاشت. در «اجلاس جهانی فعالیت‌های سندپردازی در دنیا» که در سال 1937 با همکاری مؤسسه بین‌المللی همکاری‌های علمی در پاریس تشکیل شد، اتله و لافونتن به عنوان دو بزرگمرد کهنسال سندپردازی در اروپا مورد قدردانی قرار گرفتند. در این اجلاس بود که نام مؤسسه بین‌المللی کتابشناسی، به فدراسیون بین‌المللی سندپردازی (فید) تغییر یافت. با این حال، اتله پیوسته از این مؤسسه به عنوان بخشی از بنای عظیم علمی موندیال، یا آنچه او گنجینه جهانی می‌نامید، سخن می‌راند؛ بنایی که او بیشتر عمرش را وقف تشریح وظایف آن کرد، و در اعتراض به تغییراتی که در مؤسسه بین‌المللی کتابشناسی صورت گرفته بود، در وصیت‌نامه خود ذکری از آن به میان نیاورد.
فعالیت‌های پژوهشی و نگارشی اتله به انتشار «رساله سندپردازی» [18] در سال 1934 و «جهان: رساله‌ای درباب اصل جهان‌گرایی» در سال 1935 انجامید. این آثار، متون دایره‌المعارفی بلندپروازانه و شاید قدری دور از ذهن بود که تحقق موارد معدودی از آنها میسر می‌نمود. با این حال، نخستین نوشته‌های او راهنمای تحقیقات منظم سندپردازی و اندیشه جانبداری از مسائل بین‌المللی بود که بسیار مورد غفلت قرار گرفت.
اتله یک سال پس از لافونتن در 10 دسامبر 1944 در بروکسل چشم از جهان فرو بست. پس از جنگ جهانی دوم، فدراسیون بین‌المللی سندپردازی (فید) و اتحادیه انجمن‌های بین‌المللی احیا شد. در حال حاضر فید به دور از تمرکز مکانی پیوسته اقدام به انتشار ترجمه‌ها و ویرایش‌های مختلف رده‌بندی دهدهی جهانی می‌کند. اتحادیه انجمن‌های بین‌المللی نیز مسئولیت انتشار «سالنامه سازمان‌های بین‌المللی» [19] را به‌عنوان وظیفه عمده خود برعهده دارد و این مجموعه را به مرجع مهمی مبدل ساخته است.

مآخذ :
1) Bradford, Samuel. Fifty Years of Documentation, 1948;
2) Duyvis, Donker. "International Federation for Documentation". Journal of Documentary Reproduction (1940);
3) Rayward, W. Boyd. "The Case of Paul Otlet, Pioneer of Information Science, Internationalist, Visionary". Journal of Librarianship and Information Science (1991).

پی نوشت:
[1]. Otlet, Paul-Marie-Ghislain
[2]. Henri La Fontaine
[3]. International Federation for Documentation (FID)
[4]. Union of International Associations (UIA)
[5]. Documentation
[6]. Louvain
[7]. Fernande Gloner
[8]. Emile Picard
[9]. Ernest Solvay
[10]. Faceted Classification
[11]. Manual of the Repertoire of Universal Bibliography
[12]. Cyril Van Overbergh
[13]. Annuaire de la Vie Internationale
[14]. Palais du Cinquantenaire
[15]. Palais Mondial
[16]. Mundaneum
[17]. Frits Donker Duyvis
[18]. Treatise on Documantation
[19]. Yearbook of International Organizations
[20]. W. Boyd Rayward