ویژگی تکامل حیات انسان در طول تاریخ به طور اخص به نحو استفاده وی از محیط اطراف مربوط می شود. در اولین دوره تکاملی، انسان از زور بازو برای بهره گیری از محیط و ادامه زندگی کمک می گرفت. در دوره دوم در انقلاب صنعتی، ماشین به کمک انسان آمد و حالا در دوره سوم، این چگونگی استفاده از اطلاعات است که وجه تمایز حیات انسان را نسبت به دوره های پیشین شکل می دهد.

در مقاله ای که در شماره اخیر نشریه National Interest درج شده است و صورت تلخیص شده آن در اینجا درج شده است، نویسنده با نگاهی اجمالی به چگونگی شکل گیری واحد های اجتماعی انسان در طول زمان و سپس تکامل جامعه مدنی، به پیامدهای انقلاب صنعتی و انقلاب اطلاعات می پردازد. به اعتقاد نویسنده، در عصر اطلاعات مجموعه هایی از کشورها در کنار هم قرار خواهند گرفت که از نظر زبان و فرهنگ مشابهت داشته باشند. وی از این مجموعه ها به عنوان همسود شبکه ای (Network Commonwealth) نام می برد و به تشریح آنها می پردازد. دیدگاههای وی از نظر تحلیل روابط میان برخی کشورها و تأثیر آن بر نظام بین المللی قابل تعمق است.

در طلیعه قرن بیست و یکم، کاملاً روشن است که کشورها زمانی مرفه هستند که جامعه مدنی آنها قوی باشد. تعجب آور نیست که بسیاری کشورهای فقیر و دچار درگیری جهان آنهایی اند که ماهیت مدنی ندارند، مانند نظامهای تمامیت خواه و دیکتاتوریهای شخصی.
جامعه مدنی شبکه گسترده ای از شبکه هاست که از شخص شروع می شود و سپس در سطح بالاتر خانواده، سازمانهای اجتماعی، تشکیلات شرکتها را در برمی گیرد. اینها همه نهادهایی هستند که افرادی تشکیل داده اند که داوطلبانه گرد هم آمده اند. این قبیل جوامع مدنی (Civil) به کشورهای مدنی (Civic) بدل می شوند. اینها کشورهایی هستند که در آن حاکمیت از سطح محلی آغاز می شود و تدریجاً بالا می رود و به مسائل گسترده تر می پردازد. کشور مدنی براساس رضایت محلی و احساس مشارکت در جامعه محلی، منطقه ای و ملی شکل می گیرد و حاکمیت حکومت نه براساس اعمال مستمر زور که بر پایه تمایل شهروندان به تبعیت از دستورهای آن ابرام می شود.
دموکراسی و بازار آزاد آثار جامعه مدنی قوی و کشور مدنی قوی است، نه علل آن. در خلال قرن گذشته توجه همگان به غلط به سازوکارهایی سطحی دموکراسی جلب شده است، نه به علل ریشه ای این پدیده. روشن بود که جامعه دارای شبکه قوی تشکلها که ویژگی جامعه مدنی است، تدریجاً دارای ابزار بیان منافع جامعه به حکومت می شود. نیاز به ابزار مؤثر بیان باعث شکل گیری سازوکار دولتی شد که اکنون دموکراسی می خوانیم. بعداً، روشنفکران جوامع بدون جامعه مدنی قوی (به خصوص فرانسه پیش از انقلاب) جوامع دارای جامعه مدنی قوی را (به خصوص انگلیس) مورد بررسی قرار دادند و کوشیدند یک ساختار نظری انتزاعی را که جوهره آن را در برمی گرفت، استخراج کنند. آنان این ساختار را دموکراسی خواندند، اما بعداً بیشتر توجه خود را معطوف الگوی خود کردند، نه جوهره آنچه به آن علاقه داشتند. وقتی جامعه مدنی به حد معینی از پیچیدگی می رسد، دموکراسی ظهور می کند. به عبارت دیگر سازوکارهای دموکراتیک پدید آورنده جامعه مدنی نیست.
فهم مفاهیمی از این دست پیامدهای گسترده ای در جامعه امروز در بردارد. شکل گیری سریع، استقرار و امور مالی شرکت ها مانند شرکت های موجود در ناحیه سیلیکن ولی [در کالیفرنیا] از ویژگی های ذاتی یک جامعه مدنی قوی است. به احتمال زیاد، نوآوری های ناشی از انقلاب اطلاعات - مانند اینترنت، ماهواره ارتباطاتی و کابل فیبرنوری- باعث نوآوری در دیگر انقلابهای علم بنیاد می شود.
در واقع فناوریهای تازه کشورها و جوامع مدنی را تقویت کرده است و توان رقابتی بیشتری در برابر ممالکی که می توان کشورهای اقتصادی خواند، به آنها می دهد. کشور اقتصادی ملت کشوری متمرکز است که دولت فلسفه وجودی خود را از سرپرستی انتقال مزایا بین نسلها، طبقات و مناطق می گیرد.
کشورهایی که به طور غیرواقع بینانه به الگوهای گذشته می چسبند، به زودی به سرنوشت کشورهایی مانند ایتالیا دچار می شوند که در آن بخش قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی (بیش از ۵۰ درصد) ثبت نمی شود و دور از نظارت دولت است. با کاهش درآمدهای مالیاتی، دولت ناچار می شود یا خدمات را کاهش دهد یا مالیات بیشتری از آنانی که مالیات می دهند، بگیرد و این آغاز یک چرخه باطل است. کاهش خدمات باعث می شود مالیات پردازان ارزش رابطه خود را با دولت زیر سؤال ببرند و افزایش نرخ مالیات عده بیشتری را به گریز از پرداخت مالیات می کشاند. هر دو حالت توانایی دولت را برای داشتن جریان درآمدی کاهش می دهد. کاهش درصد مؤثر تولید ناخالص داخلی که مقامات مالیاتی از آن اطلاع دارند، روند زوال کشور اقتصادی را تسریع می کند.
زوال کشور اقتصادی رخدادی آرام و تدریجی است، یعنی انقلابی شکل گرفته از تصمیمهای شخصی بسیار که وقتی با هم در نظر گرفته و دستاوردهای فنی مانند مسافرتهای هوایی و مخابرات ماهواره ای آن را بزرگ کند، تأثیری انبوه خواهد داشت.
عده ای معتقدند دسترسی به معاملات اینترنتی که از کنترل دولت خارج است، توانایی آن را برای حفظ خود از بین می برد. طرفداران این دیدگاه فکری دوره ای را پیش بینی می کنند که اساساً سازمان دهی اجتماعی آن دچار بی نظمی است و اشکال بازاری بر اقتصاد و سایر روابط آن غالب است. با وجودی که بسیای از قضایای این استدلال قدری اعتبار دارد، نتایج آن به شدتی که تصور می شود، نیست. این تغییرات احتمالاً باعث دگرگونی ماهیت آن می شود، نه این که عمر آن را به پایان برساند. انقلابهای فناوری جاری سبب می شود تا کشورها برای انسجام اتکای فزاینده ای به اشکال داوطلبانه خواهند داشت. کشورهای موفق دارای یک یا چند ویژگی ذیل هستند:
- جمعیت اندک با گستره نسبتاً محدود جغرافیایی
- همگنی دینی یا قومی
- اقتصاد بازار بنیاد با امکان شکل گیری شرکتهای شخصی
- هزینه پایین خروج
- شریک بودن در یک روایت مثبت و تأکیدی

ظهور همسود شبکه ای
در مباحث مربوط به این دگرگونی ها دو مکتب فکری تا به حال پدید آمده است. یک دیدگاه تصویری تیره و تار از وجود یک رشته کشورهای کوچک و جدا از هم ترسیم می کند که درگیر مناقشه و رویارویی هستند. این امر یادآور نظریه «جنگ همه با همه» هابز است. پیش بینی آن یعنی وجود انگشت شمار سنگاپوری های ثروتمند و بسیار کوزووهای فقیر و جنگ زده. این دیدگاه در آثار سیاسی رابرت کاپلان(هرج و مرج آینده) و نیل استیفنسون(عصر الماس) دیده می شود. دیدگاه دیگر را می توان «یک جهان از طریق اینترنت» توصیف کرد(که در آن انگلیسی زبان جهانی است). روایت های بسیار این دیدگاه را می توان در نگاه بین المللی گرای هگلی- کانتی مشاهده کرد. دیدگاه یاد شده نوعی حاکمیت جهانی را متصور می بیند که ویژگی آن یکپارچگی فزاینده در سازمان های فراملی منطقه ای مانند اتحادیه اروپا و نفتا، به موازات ساختارهای تک منظوره جهانی مانند سازمان تجارت جهانی است که همگی به نوعی حاکمیت جهانی منجر می شود.
یک دیدگاه به تعداد اندکی سنگاپور و تعداد زیادی کوزوو منجر می شود و دیگری عصر طلایی چند فرهنگی را متصور می بیند که سازمان ملل و سازمان های وابسته بر آن نظارت می کنند.
در بینابین واحد طبیعی قدیمی یعنی دولت ملت و پیش بینی دوردست تمدن جهانی، باید یک شکل میانی قرار دهیم. یک دسته جوامع مشابه، نه یکسان، دارای تعدادی ویژگی های مشترک، این واحد نوظهور تمدن شبکه ای است، یک شکل تمدنی جدید که شبکه ها ایجاد می کنند.
تمدن شبکه ای در وهله ای در قالب همگنی فرهنگی شکل می گیرد، یعنی گروه هایی از ملل که دارای زبان، رسوم، نظام های حقوقی، دین و سایر ارزش های مشترک هستند، به خصوص ویژگی اعتماد.
سرعت، ارزانی و سهولت استفاده از ارتباطات نوین به ویژه اینترنت جوامعی را که از نظر فرهنگی مشابه هستند، به شکل یک واحد فرهنگی درمی آورد که شاخه های متفاوتی دارد.
یک مثال به روشن شدن موضوع کمک می کند. در خلال سه جنگ خلیج فارس، بالکان و عراق واکنش مردم و دولت در انگلیس و آمریکا مورد بررسی قرار می گرفت.
در جریان جنگ خلیج فارس آمریکایی ها و انگلیسی ها مباحث مربوط در کشور مقابل را از طریق رسانه های سنتی هم پیگیری می کردند. در خلال بحران بالکان، آمریکایی ها توانستند مذاکرات پارلمان انگلیس را در این زمینه از تلویزیون های کابلی پیگیری کنند. اما در جریان جنگ عراق، گسترش اینترنت و قابلیت های آن مانند وبلاگ، مشاهدات آنی افراد را در اختیار همگان در سراسر جهان می گذاشت. به علاوه گروه های طرفدار و مخالف جنگ عقاید خود را از طریق وبلاگ منتشر می کردند. در مباحث مربوط به عراق ابتکار عمل تا حد زیادی در اختیار مردم قرار گرفت.
تمام شواهد نشان می دهد این الگوها در آینده تشدید خواهد شد. به نظر می رسد تمدن های شبکه ای گام آینده در گسترش جامعه مدنی باشد که در طول زمان از شبکه های محلی و منطقه ای تجاری، فکری و مدنی به شبکه های ملی گسترش یافته است.
انقلاب صنعتی وجود ملت کشورهایی را که در پهنای قاره ها قرار داشتند، امکان پذیر کرد. انقلاب اطلاعات این امکان را فراهم آورده است که جوامع مدنی را در ابعاد جهانی به هم متصل شوند.
تمدن شبکه ای این گونه است. هسود شبکه ای تلاشی برای یافتن معادلی دیگر برای تمدن شبکه ای است. همان گونه که ملت قومی ماده خامی بود که دولت ملت سنتی از آن ساخته شد، تمدن شبکه ای ماده خامی است که همسود شبکه ای از آن ساخته می شود.
ظهور همسود شبکه ای به عنوان شکلی مؤثر از سازمان سیاسی، اجتماعی و اقتصادی منبعث از سه عامل است. نخست آن که بنیان اقتصاد جهان در حال تغییر از تولید به اطلاعات است. دوم آن که فضای فیزیکی دیگر مهمترین عامل در تعیین وابستگی سیاسی نیست، بلکه فضای فرهنگی مهمترین عامل است. سوم آن که همزمان با افزایش پیچیدگی، همکاری با ارتباط متناسب می شود.
روی هم رفته، ارتباطات جهانی به علاوه ارتباطات هوایی ارزان ریخت شناسی جدیدی از فضای سیاسی ارائه کرده است. در این محیط جدید، نزدیکی فیزیکی دیگر مهمترین عامل در تجارت یا ظهور قدرت نیست. از آنجایی که ابتدا انگلیس و سپس آمریکا انقلاب صنعتی و مدرنیته سیاسی را تجربه کردند، کشورهای انگلیسی زبان اغلب پیشتاز تکامل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و نیز ایجاد جوامع مدنی قوی بوده اند. از این رو احتمال دارد که ساختارهای همسود شبکه ای ابتدائاً در کشورهای انگلیسی زبان ظهور کند.
روابط تمدن شبکه ای به ایجاد نهادهای مشترک انجامیده است. رابطه نظامی نزدیک آمریکا و انگلیس مبنای دیرینه ترین و موفق ترین ائتلاف جهان یعنی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) بوده است.

روندهای آتی
هر چقدر که بیشترین ارزش تجارت بین المللی از منابع طبیعی، محصولات کشاورزی و کالاهای فناوری پایین به فرآورده ها و خدمات اطلاعات که از طریق اینترنت عرضه می شود، منتقل شود، خطوط تجارت و همکاری بیشتر در امتداد خطوط زبانی- فرهنگی خواهد بود تا جغرافیایی.
شواهد موجود نشان می دهد پس از کشورهای انگلیسی زبان، کشورهای اسپانیایی زبان نامزد بعدی ایجاد همسود شبکه ای در آینده نزدیک هستند. فرآورده های اطلاعاتی به زبان اسپانیایی شامل کتب و نشریات و نیز فیلم های اسپانیایی به راحتی از مرزها می گذرد. در قلمرو اقتصادی، شرکتهای اسپانیایی نقش مهمی در مدرن سازی اقتصاد کشورهای آمریکای لاتین در دهه ۱۹۹۰ ایفا کردند و می توان انتظار داشت در آینده هم به این کار ادامه دهند. اسپانیا اکنون در آستانه تبدیل شدن به بزرگترین سرمایه گذار در آمریکای لاتین است. این پدیده جدیدی است، چرا که این کشورها از بدو کسب استقلال همواره برای مشارکت اقتصادی به فرانسه، انگلیس و آمریکا چشم دوخته اند. با توجه به توان جمعیتی، کشورهای اسپانیایی زبان می توانند به عنوان همسود شبکه ای آینده ظهور کنند.
در این حال، فرانسه از سازمان کشورهای فرانسوی زبان حمایت می کند که می تواند سنگ بنای همسود شبکه ای فرانسوی زبان باشد. رابطه نزدیک بین پرتغال و برزیل می تواند زمینه را برای تکامل احتمالی همسود شبکه ای پرتغالی زبان فراهم کند.
اکنون این سؤال مطرح می شود که آیا اتحادیه اروپا می تواند به نوعی همسود شبکه ای تبدیل شود؟ کشورهای این اتحادیه انحصارات دولتی را برچیده اند، بازارها را به روی هم گشوده اند و اختیار شهروندان خود را برای مسافرت اقامت، کار، رقابت در کشورهای دیگر اتحادیه بسیار افزایش داده اند. اما پاسخ نه است. مشکل اصلی تعریف یک فرهنگ مشترک اروپایی است که شامل تمام کشورهای عضو باشد. امری که احتمال آن بیشتر است این است که در طول زمان نوعی ساختار در داخل اتحادیه اروپا پدید آید که به اعضای خود اجازه دهد تا روابط همسود شبکه ای با شرکای تمدن غیر اروپایی خود برقرار کنند.

منبع: / ماهنامه / همشهری دیپلماتیک / 1382 / شماه 8، نیمه اول اسفند ۱۳۸۲/۱۲/۱۰
نویسنده : جیمز سی بنت
مترجم : وحید رضا نعیمی