بررسی اندیشه های سیاسی امام رضا(ع)از آن جهت مهم است که علاوه بر رفع شبهات تاریخی، خط و مشی سیاسی امامان پیش از ایشان را نیز معلوم می سازد. تأسی به این سیره و اندیشه می تواند مسلمانان جهان امروز را در برابر سلطه بیگانه مصون و رهنمون گردد.

وحدت
امامان معصوم «اسلام تجسم یافته»اند و اصولاً در تفکر اسلامی، امام، «انسان مطلوب» خداست. امام، ترازوی ارزیابی انسانها و میزان اندیشه، و اخلاق و رفتار آدمی است. اندیشه ها، آرمانها، اخلاق و برنامه ها و رفتار امامان اهل بیت(ع)سراسر ارزشی، حجت، راهگشا، کارساز، «حق» و بهترین گزینه برای اقتباس و اقتدا در زندگی فردی و اجتماعی است و انسان بدون شناخت و معرفت و اطاعت و بیعت آنان به کمال عرفانی و بهشت الهی نمی رسد. سیره و سخن امام هشتم در زمینه فریضه اتحاد اسلامی، که می تواند محور گرفتن حق را تسریع بخشد، یکی از این محورهاست.
حجة الاسلام محمود مهدی پور، درباره این اصل مهم فرهنگی و سیاسی جهان اسلام در منش و سیره هشتمین پیشوای شیعه چنین می گوید: حضرت رضا(ع)مومن را برپایه مدارا با مردم و صبوری بر مصائب تعریف می کند.
وی می افزاید: بدون تردید از مهمترین عوامل اصطکاکها و اختلافهای اجتماعی آن است که برخی، رازداری لازم را نداریم. برخی، اصل مدارا و همگامی با مردم در موارد لازم را رعایت نمی کنیم و برخی، در برابر فشارها و تنگناهای اجتماعی و اقتصادی شکیبایی و صبوری نشان نمی دهیم.
پژوهشگر و نویسنده دینی ادامه می دهد: آیا بسیاری از اختلافهای اجتماعی، مولود همین بگومگوهای زیادی نیست؟ این گونه رفتار اجتماعی در نگاه رضوی(ع)کاری منفور و مبغوض الهی و موجب سقوط اخلاقی و دوری از یکدیگر است.
مهدی پور تاکید می کند: عقل و ایمان، دو عامل بزرگ «اتحاد و برادری» است. درگیریها، نزاعها، و اختلافهای اجتماعی مولود فاصله گرفتن بشر از عقل و ایمان است. در آموزه های رضوی، نکات ارزشمندی در زمینه عقل و ایمان و مبانی اتحاد اسلامی و اخلاق برادری وجود دارد.
وی با اشاره به روایتی از امام رضا(ع)درباره ویژگیهای خردمندان و نشانه های خردورزی تصریح می کند: نگاه به جامعه از روی حسن ظن و اعتماد، زمینه دوستی، همکاری و اتحاد و برادری را فراهم می آورد. زیربنای فکری اتحاد اسلامی این گونه اندیشه ها و بینشهای معنوی و اخلاقی است. امام رضا(ع)به جای آنکه دوست و دشمن را همیشه در بیرون زندگی فرد جستجو کند، نسبت به دوست و دشمن درونی هشدار می دهد و تأکید می کند که: « دوست هر کس، عقل او و دشمنش جهل و نادانی اوست.»
وقتی شخصی از امام رضا(ع)در مورد برترین بندگان خدا می پرسد: آن بزرگوار می فرمایند: برترین بندگان الهی آنهایند که وقتی رفتار نیکی داشته باشند، خوشحال گردند، و اگر کار بدی انجام دهند، استغفار کنند. وقتی به آنان نعمتی برسد، شکرگزار باشند و اگر با بلایی مواجه شدند، صبوری ورزند، و اگر خشمگین شدند، عفو کنند.
مهدی پور ادامه می دهد: اصلاح «جهان بینی» و «اخلاق معاشرت» مهمترین نقش در ایجاد و اتحاد امت اسلامی دارد. امام هشتم، سخنان ارزشمند و گامهای بلندی در این دو موضوع دارند.

ترسیم مسیر سعادت اجتماعی
برای رسیدن به نقطه تعالی و رشدی که جامعه اسلامی را به این مرحله از اتحاد و انسجام نزدیک می سازد، یک اصل مهم و اساسی، می تواند کمک بسیاری به این مسأله نماید. ولایت، نقطه عطفی است که تمسک به آن زمینه این از هم گسیختگی را از بین برده و موجبات اتحاد و یکپارچگی امت اسلامی را فراهم می سازد.
دکتر محمد حسن رضایی با اشاره به حدیث سلسلة الذهب و اهتمام حضرت رضا(ع)به مسأله وحدت امت اسلامی می گوید: امام رضا(ع)در سفر تاریخی خود به نیشابور ضمن توجه به مسایل اعتقادی مردم و اشاره مستقیم به مسأله توحید برای دستیابی به امنیت روانی و داخل شدن در حریم امن الهی به ولایت به عنوان شرط ورود به دژ امن الهی اشاره می کند.
وی ادامه می دهد: این درحالی است که حضرت رضا(ع)در آن سفر تحت شرایط سخت امنیتی و با عدم رضایت و به دستور حاکم وقت به بیان این سخنان ارزشمند پرداختند. این نشان دهنده عمق این حدیث شریف و نکات ارزنده ای است که امام در لوای این حدیث مد نظر داشتند. این استاد دانشگاه با اشاره به این مسأله که مودت اهل بیت نعمتی حقیقی است، می افزاید: اشاره به مسأله ولایت یعنی ترسیم خط و سیر سعادت اجتماعی و حضرت رضا(ع)با گره زدن توحید و امامت، علاوه بر اینکه بر هر گونه حرکتهای انحرافی خط بطلان کشیدند، راهکار مهمی برای آینده جهان اسلام ترسیم نمودند تا در هنگامه اختلاف و افتراق بر گرد کسانی جمع شوند که حضورشان در کنار توحید معنا یافته و ولایتشان شرط پذیرفتن توحید است. وی ادامه می دهد: این حرکت راهبردی امام در طول تاریخ، شیعه را بیمه کرد و جهان اسلام را به سوی بهره مندی از آیات و دستورات الهی در هنگام سرگشتگی رهنمون ساخت.

ولایتعهدی عامل اتحاد امت اسلامی
بی گمان یکی از مؤلفه هایی که در تدوین و ترسیم مسیر اتحاد اسلامی از زندگی حضرت رضا(ع)می توان استخراج نمود موضوع ولایتعهدی و پذیرش آن از سوی آن حضرت است. گرچه ایشان با اکراه تمام، این سمت را پذیرفتند که آن هم بی حکمت نبوده است. اما آنچه پس از پذیرش ولایتعهدی پیش می آید، نشان از درایت و علم لدنی حضرت رضا(ع)دارد که نه تنها نقشه های شوم مأمون را نقش برآب کرد، بلکه زمینه امنیت شیعیان و نیز اتحاد مسلمانان را فراهم ساخت.
دکتررضایی با اشاره به حضور حضرت رضا(ع)در بارگاه مأمون عباسی می گوید: گرچه حضور امام هشتم موجب موضع گیری برخی علویان درابتدای امر شد، اما این انتخاب هوشمندانه امام رضا(ع)و نیز شروطی که در دخالت نکردن در امور حکومتی گذاشتند، موجب شد تا اطمینان خاطری به همه مسلمانان از ناحیه امام شیعیان داده شود و این خود زمینه اتحاد امت اسلام را فراهم ساخت.
وی می افزاید: یکی از پیامدهای ولایتعهدی امام این بود که جامعه اسلامی دریافت که چه کسانی شایسته هستند و مأمون با عمل خود بر این حقیقت اعتراف کرد. و نیز در این رهگذر، امام از مدینه تا مرو در شهرهای مختلفی از بلاد اسلام با مردم روبه رو شدند، و مسلمانان که در آن روزگاران با نبودن وسائل ارتباط جمعی از بسیاری آگاهیها محروم بودند، ایشان را ملاقات کردند و حق را مشاهده نمودند، و آثار مثبت آن بسیار قابل ذکر و بحث است، و نمونه آن را باید در نیشابور و هجوم مردم مشتاق دید، و در نماز عید در مرو و... و در همین زمینه، آشنایی بسیاری از متفکران و دانشمندان مختلف که در مرو با امام به مناظره و بحث نشستند و اثبات عظمت علمی امام و شکست مامون و خنثی شدن توطئه هایش برای تحقیر امام را باید از آثار مثبت سیاست امام تلقی نمود. رضایی ادامه می دهد: تمام آنچه به عنوان آثار مثبت این سیاست ورزی نام برده شد در یک اصل مهم که همه اهل بیت(ع)آن را مورد توجه داشتند، خلاصه می شود و آن حفظ اتحاد جامعه اسلامی برگرد حقانیت اسلام دربرابر هجمه های گسترده فکری و اعتقادی دشمنان اسلام بود.

منبع: / روزنامه / قدس ۱۳۸۹/۱۰/۲۹