امام خمینی(ره) بی شک یکی از طراحان، نظریه پردازان و سیاستمداران محدودی است که به تبیین مبحث وحدت اسلامی پرداخته است. اساس اندیشه های تابناک این عالم ربانی مبتنی بر اندیشه وحدت و همبستگی اسلامی است این الگوی وی با توجه به ضعف های کشورهای اسلامی بویژه در دوران نظام دوقطبی نظام بین الملل و تمایل برخی از کشورهای اسلامی به پیوستن به یکی از بلوک ها همواره به یکی از دغدغه های کشورهای اسلامی بوده است. بویژه آنکه کشورهای اسلامی نیز در چنین شرایطی تحت تاثیر نظام بین‌ الملل دچار تفرقه شده بودند. الگوی وحدت امام خمینی(ره) در چنین شرایطی نقطه عطفی در وحدت کشورهای اسلامی بود. از طرف دیگر تالگوت پارسونز با انقلابی که در جامعه شناسی سیاسی ایجاد کرد، تبیین های عینی و تجربی پیشین را مورد انتقاد قرار داد و درصدد تغییرات و مقابله با نوعی محافظه کاری برآمد. تاکید وی بر همبستگی، ارزشها و هنجارها و دستیابی به اهداف در تحلیل سیستمی و ساختار یک نظام به عنوان الگوی نوینی از جامعه شناسی سیاسی مورد توجه محققین برجسته بوده است. در این مقاله ضمن بررسی الگوی پارسونز و اندیشه های تابناک امام خمینی(ره) به ارزیابی در اندیشه ها در سطح کشورهای اسلامی و سپس انتقادات وارده به سیستم و در نهایت به نتیجه گیری می پردازیم.

کلیات جامعه شناسی پارسونز
می توان گفت نگرش اصالت کارکرد بیشتر تحت تاثیر آثار عمده پارسونز بویژه کتاب «ساخت عمل اجتماعی»، (1937) گسترش یافته است. پارسونز خود بویژه تحت تاثیر دورکهایم بود. 1 به نظر پارسونز کارویژه اصلی جامعه «محدود ساختن امیال بی حد و حصر انسان و وضع قواعد و مقرراتی بر این امیال» است. اندیشه پارسونز در این خصوص قابل مقایسه با فروید است. پارسونز همچنین تحت تاثیر وبر قرار داشت زیرا وی نیز بر آن بود که جامعه بشری در حال عقلانی شدن است و عقلانی شدن ملاک تمییز جوامع سنتی و مدرن به شمار می رود. در فرآیند عقلانی شدن مداوم جامعه تکامل می یابد و کنش های انسان به نحو فزاینده ای معطوف به هنجارهای عقلانی می گردد. رشد عقلانیت در تاریخ موجب افزایش آگاهی و آزادی و بهروزی انسان می گردد.
به نظر پارسونز بهترین شیوه برای درک کل واقعیت اجتماعی آن است که آن را به عنوان «سیستم» ادراک کنیم چرا که جامعه نیز همچون سیستم های مکانیکی یا ارگانیکی مجموعه ای از اجزا است که بین آنها روابط متقابل وجود دارد. 2 چنین مجموعه ای صرفا بر زور و قدرت متکی نیست بلکه بر مکانیسم های همبستگی پیچیده و از آن جمله مبانی اخلاقی استوار است. جامعه محدودیت هایی وضع می کند تا همبستگی اجتماعی حفظ شود. قدرت نیز تا وقتی از آن استفاده بد نشود برای تداوم نظام اجتماعی ضروری است. 3
پارسونز هر چند جامعه را به عنوان یک مجموعه و سیستم می بیند اما معتقد است که کشمکش و منازعه نیز در آن پدید می آید. «ندرت منابع و ارزش ها» موجب رقابت می گردد و از این رقابت، منازعه بر می خیزد. بنابراین توزیع منابع و ارزش ها یکی از مهم ترین مسائل نظام اجتماعی است و از این رو ضرورت کنترل اجتماعی پیش می آید. در جامعه منازعه وجود دارد ولی این منازعه ضرورتا موجب فروپاشی نظم جامعه نمی گردد، زیرا مردم نیازهای مشابه و معیارهای مشابهی برای ارزیابی منابع دارند و از این رو می توانند منازعات خود را به حداقل کاهش دهند و روش هایی برای تداوم زندگی مشترک و همزیستی بیابند.

کارکردگرایی ساختی اندیشه حضرت امام (ره)
تئوری کارکردگرایی ساختی از یک سو کارکردها و نتایج پدیده های اجتماعی را مورد توجه قرار می دهد و از سوی دیگر بر رابطه پایدار و تداوم بین عناصر جامعه و کل نظام اجتماعی ناظر است. هر ساخت که از روابط ثابت و پایدار تشکیل می شود با یک سلسله کارکردها در نظام اجتماعی تناسب دارد. بنابراین کارکردگرایی ساختی از دو منبع الهام می گیرد. یکی کارکردگرایی ای که جامعه را دارای عناصری که هر یک در جای خود و به خوبی کار می کنند و در کل نظام ضرورت دارند، تلقی می کند و دیگری ساختارگرایی ای که در آن پدیده های اجتماعی از طریق کیفیت ساخت جامعه تحلیل می شود. در این حالت اجزای مجموعه به واسطه عامل ساختی در اتصال و ارتباط پیوسته و پنهانی هستند. کارکردگرایی ساختی شرط دوام نظام اجتماعی را در تامین کارکردهای اساسی جامعه می داند و هر ساخت نیز بر حسب ضرورت های کارکردی نظام اجتماعی تعیین و تشکیل می یابد.

عوامل تداوم و استمرار نظام اجتماعی
از دیدگاه پارسونز عوامل همبستگی و استمرار نظام اجتماعی عبارتند از:
1- ارزش ها: ارزش ها غایات زندگی را تعیین و کنش های افراد را به سوی آن هدایت می کنند. کارویژه نظام ارزشی هر جامعه ای «ایجاد مبانی همبستگی اجتماعی» است. نظام ارزشی عنصر اخلاقی و فرهنگی نظام اجتماعی به شمار می رود و به عنوان زیربنای اجتماعی تلقی می شود. اندیشه اسلامی نیز ارزشهای خاص کشورهای اسلامی و هم از جهاتی عام الشمول هستند. برپایی نماز عبادی سیاسی جمعه، حج، زکات، کمک به مستمندان و ایتام و تاکید بر مسئله جهاد در راه خدا از جمله ارزشهای کشورهای اسلامی است که همواره به عنوان یک عامل وحدت بخش مورد توجه متفکرین اسلامی بوده است. متفکرین اسلامی از جمال الدین و شیخ عبدو گرفته تا شیخ شلتوت به این مهم اشاراتی داشته اند، اما آنچه که انقلاب اندیشه های حضرت امام را نمایان می سازد، تاکید وی بر استقلال و عز ت مسلمین می باشد. این اندیشه وسیله و ابزار اصلی نفی سبیل و سلطه غیر مسلمان بر امت اسلامی بوده و وحدت رمز پیروزی و بقای امت اسلامی است. 4 تاکید بر سنت خداوندی در قالب قاعده نفی سبیل به خوبی بیانگر این موضوع است حضرت امام خمینی(ره) به مفهوم وابستگی به عنوان مکانیسم سرکوب کشورهای اسلامی توسط قدرتهای بزرگ توجهی ویژه داشته است. وحدت در نگرش حضرت امام (ره) همواره وجود داشت و برای ایجاد صلح و صفا، وحدت را ضروری می دانست و می فرمود:
«جمهوری اسلامی مایل است با همه همجواران و دیگران با صلح و صفا زندگی کند» و در جای دیگری نیز فرمودند: «امیدوارم صلح جهانی بر پایه استقلال ملتها و عدم مداخله در امور یکدیگر و مراعات اصل حفظ تمامیت ارضی کشورها بنا گردد». 5
2- هنجارها: هنجارها در سایه ارزش ها پدید می آیند و عمل می کنند و قواعد و روش های عمل اجتماعی را به دست می دهند. نظام حقوقی هر جامعه، نظام هنجاری آن است. هنجارها زمینه تحقق ارزش های جامعه را ایجاد می کنند. در رابطه با مسئله هنجارها باید گفت دین مبین اسلام قواعد حقوقی خاصی دارد که جنبه عام الشمول هستند، در فقه اسلامی هم غیرمسلمان جایگاه خاصی دارد و حتی در حقوق بین الملل خصوصی این عام الشمولی دیده می شود. در ماده 7 قانون مدنی ایران نیز این اصول در ماده 7 قانون مدنی وجود دارد که در ارتباط با غیرمسلمانان انعطاف پذیر بودن قانون اسلامی را نشان می دهد، اما اوج ترقی حقوق اسلامی در ماده واحده قانون مربوط به اجازه رعایت احوال شخصیه ایرانیان غیرشیعه می باشد که بر اساس آن ایرانیان غیرشیعه در احوال شخصیه مثل ازدواج و طلاق تابع قانون خود می باشند. این مسئله نمایانگر پذیرش اصل پلورالیسم در اسلام می باشد. حضرت امام هم با توجه به همین کثرت گرایی بودن و عام الشمول بودن بر هنجارهای حقوقی اسلام در سرزمین مسلمین تأکید داشتند. وی در این راستا بر تاسیس حزب مستضعفین جهان تاکید داشتند. 6 این مسئله نشان می دهد که قواعد اسلام عام الشمول هستند و پتانسیل رستگاری بشر را دارند که به خوبی در اندیشه حضرت امام منعکس شده است. اما نکته ظریف تر در رابطه با قواعد اسلامی است که در اندیشه امام به عنوان یک هنجار حقوقی اسلام قابل بررسی است و آن این بود که حضرت امام بر کلمه وحدت توجه نشان دادند. ایشان در این رابطه می فرمایند: « مسلمین جهان باید به رشد سیاسی کافی برسند. و بازگشت به فرهنگ خودی و خودباوری و سعی در خودکفایی از غرب نهراسند. » 7 در این راستا فرضیه حج می تواند به عنوان یک هنجار و نیز نماز جمعه به عنوان پدیده ای سیاسی اجتماعی نقش هنجاری داشته باشد و در خدمت ارزش ها ایفای نقش نمایند. که حضرت امام به این مهم توجه داشته اند و می فرمایند: «فریاد برائت همه مردمانی است که دیگر تحمل تفرعن آمریکا و حضور سلطه طلبانه آن را از دست داده اند و نمی خواهند صدای خشم و نفرتشان برای ابد در گلویشان خاموش و افسرده بماند و اراده کرده اند که آزاد زندگی کنند و آزاد بمیرند و فریادگر نسلها باشند، فریاد برائت، فریاد دفاع از مکتب، فریاد دردمندانه ملتهایی است که خنجر کفر و نفاق قلب آنان را دریده است ». 8
3- نهادها: نهادها تبلور ارزش ها و هنجارها در موسسات اجتماعی هستند. در دوران پس از ظهور اسلام نهادهای مختلفی به وجود آمدند، که کارویژه رسیدن به اهداف را انجام می دادند. این نهادها در چارچوب اصول اسلام حرکت می کردند. نهاد مذهب، خانواده، نهاد جمع آوری زکات و بسیج نیروها نقش مهمی در رسیدن به اهداف متعال اسلامی داشته اند. در چنین سیستمی اهداف متعال اسلامی به خوبی تامین می شد و همبستگی اسلامی به خوبی پیش رفت، نتایج این همبستگی در وحدت کشورهای اسلامی بویژه گسترش اسلام به اروپا، پیروزی مسلمانان در جنگ های صلیبی و فتح بیت المقدس مشهود بود. اما با ظهور استعمار کشورهای اسلامی وضعیت متفاوتی را پیدا نمودند. به این معنا این کشورها نه تنها به وحدت نرسیدند بلکه در نتیجه سیاست تفرقه بینداز حکومت کن، دچار اختلافات داخلی شدند و با بحران همبستگی مواجه شدند. انشقاق اندیشه های اسلامی حتی به متفکرین اسلامی هم رسید. در حالی که سید جمال و عبدو بر وحدت اسلامی تاکید داشتند، عبدالرزاق خواستار تفکیک اصول سیاسی از اصول دینی شدند. و در هند و پاکستان اقبال لاهوری بر استقلال کشورهای اسلامی تاکید داشت. 9 در چنین شرایطی تلاش های بی وقفه شیخ محمود شلتوت در دارالتقریب المذاهب الاسلامیه در وحدت شیعه و سنی و آیت الله بروجردی در اتحاد مسلمین گرچه یک نقطه عطف بود اما بحران وحدت اسلامی همچنان پابرجا بود. در اینجا بود که امام خمینی(ره) با تبیین تئوری حکومت اسلامی و تشکیل حکومت اسلامی به وحدت جامعه جامه عمل پوشید. در این راستا احیای نهادهای اسلامی نقش مهمی در وحدت اسلامی داشتند. نهاد مذهب و خانواده کارویژه های فرهنگی سیستم را تامین می کردند. در این راستا امام ابزارهای وحدت مسلمین را سه مورد زیر عنوان نمود:
1- دولتهای اسلامی 2- روشنفکران جامعه اسلامی 3- کنگره بزرگ حج. دولت های اسلامی در این راستا به عنوان یک نهاد در خدمت اتحاد کشورهای اسلامی در قالب سیستم واحد کشور اسلامی قابل ارزیابی است.
4- نقش ها: نقش ها عبارتند از مجموعه کارویژه هایی که در درون هر حوزه از نظام اجتماعی هستند که در عمل ارزش ها و هنجارها را در درون نهادها اعمال می کنند. مساجد، ائمه جمعه، ستادهای برگزاری روز جهانی قدس و کمیته های حمایت از مستضعفین نقش مهمی در اجرای کارویژه های نظام سیاسی دارند. در این زمینه حضرت امام می فرمایند: من روز قدس را روز اسلام و روز رسول اکرم می دانم و روزی است که باید ما تمام قوای خودمان را مجهز کنیم و مسلمین از آن انزوایی که آنها را کشانده بودند خارج شوند و با تمام قدرت و قوت در مقابل اجانب بایستند و ما در مقابل اجانب ایستاده ایم ». 10 امام (ره) آزادسازی قدس را تکلیف همه مسلمانان می دانستند «... اصولا این تکلیف همه مسلمین است که قدس را آزاد کنند و شر این جرثومه فساد را از بلاد اسلامی قطع کنند» (25) که این امر جز با اتحاد همه مسلمین امکان پذیر نمی باشد 11
از نظر پارسونز هر نظام اجتماعی برای حفظ، تداوم و استمرار خود چهار کارویژه اصلی را انجام می دهد. هر یک از زیرسیستم ها یا سیستم های فرعی جامعه عهده دار انجام یکی از این کارویژه ها هستند. این کارویژه ها و زیرنظام های عهده دار آنها عبارتند از:
1- کارویژه حفظ انسجام و همبستگی اجتماعی: این کارویژه توسط «نظام ارزشی جامعه» که شامل نهادهایی چون مذهب، فرهنگ و خانواده است، انجام می شود. در کشورهای اسلامی مساجد همواره نقش مهمی در قدرت نرم جوامع داشته اند. در این اینجا با مسئله قدرت نرم مواجه هستیم که آیا دین اسلام پتانسیل قدرت نرم را دارد یا نه؟ برخلاف آنچه استعمارگران کوشیده اند که دین اسلام را دین خشونت و فرهنگ اسلام را فرهنگ نفی دیگری جلوه دهند، این یک واقعیت مسلم است که مساجد به عنوان کانون قدت نرم در کشورهای اسلامی نقش مهمی در گسترش ایدئولوژی اسلامی داشته اند. حضرت امام به خوبی به این واقعیت پی برد. هم در به ثمر رسیدن انقلاب و هم در تثبیت انقلاب بویژه در دوران حساس دفاع مقدس از نقش مساجد در ترویج ایدئولوژی اسلامی و قدرت نرم آن به خوبی سود بردند. خطاب به مسلمانان جهان می‌فرماید: «اگر حرم و کعبه و مسجد و محراب، سنگر و پشتیبان سربازان خدا و مدافعان حرم و حرمت انبیاء نیست، پس مأمن و پناهگاه آنان در کجاست؟»12 «اینها از مسجد می‌ترسند، من تکلیفم را باید ادا کنم به شما بگویم، شما دانشگاهی‌ها شما دانشجوها، همه‌تان مساجد را بروید پر کنید، سنگرهست اینجا، سنگرها را باید پر کرد» و در جایی دیگر می‌فرمایند: «مساجد و محافل دینیه را که سنگرهای اسلام در مقابل شیاطین است، هرچه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید»13 علاوه بر بعد اجتماعی مسجد حضرت امام به بعد سیاسی مسجد نیز توجه خاصی داشتند. حضرت امام در تبیین بعد سیاسی مسجد می‌فرمایند: «اما راجع به اسلام شروع کردند تبلیغات کردن به اینکه اسلام یک مکتبی است که می‌گوید: ملایم، کم‌کم لابد پیش می‌آیند، یک مکتبی است که مربوط به دعا و ذکر و یک روابطی مابین مردم و مابین خالق و سیاست را کاری به آن ندارد، اسلام به حکومت کاری ندارد، به سیاست کاری ندارد، این را آنقدر تبلیغات روی آن کردند که در جامعه خود روحانیت هم به خورد آنها هم دادند که بسیاری از آنها هم همین اعتقاد را پیدا کردند... که روحانی مسجد برود و نماز بخواند و عرض می‌کنم از این صنف کارها: درس بگوید و مباحثه بکند و آن آداب شرعیه را به مردم نشان دهد. آنها دیدند که نماز روحانیون و نماز اسلام هیچ به آنها ضرر ندارد، هرچه می‌خواهند نماز بخوانند. »14
در بعد نظام ارزش های خانواده نیز حضرت امام جایگاه خاصی برای خانواده و نقش زن قائل بود و در تمام مراحل انقلاب از نقش زنان به نیکی یاد می کرد. امام (ره) در این‌باره می‌فرماید: «شما بانوان در اینجا ثابت کردید که در پیشاپیش این نهضت قدم برداشته‌اید. شما سهم بزرگی در نهضت اسلامی ما دارید. شما در آتیه برای مملکت ما پشتوانه هستید. ». در تربیت و اساس خانواده حضرت امام باز هم به اهمیت آن تاکید می نمود. اگر بخواهیم جایگاه و اهمیت تربیت را از دیدگاه امام خمینی(ره) بیان کنیم، آسان‌ترین راه، مراجعه به سخنان ایشان در این زمینه است. امام تا آنجا به این مسئله اهمیت می‌داد که اساس عالم و نیز هدف اصلی پیامبران را در همین موضوع خلاصه کرده و می‌فرماید: «اساس عالم در تربیت انسان است. انسان عصاره همه موجودات است و فشرده تمام عالم است و انبیا آمده‌اند برای اینکه این عصاره بالقوه را بالفعل کنند. » *
2- ایجاد همبستگی و حل منازعه: نظام حقوق در هر جامعه ای مجری این کارویژه است. در جهان اسلام آنچه که بیش از همه مشهود است، اختلافات کشورهای اسلامی است. این اختلافات از یک سو ناشی از استعمار و از سوی دیگر ناشی از سطح پایین فرهنگی این کشورها و دور شدن از اندیشه های ناب اسلامی می باشد. چنین شرایطی این سئوال مطرح است که آیا شریعت اسلام پتانسیل تبدیل به یک قواعد حقوقی عام الشمول برای سیستم قضائی کشورهای اسلامی را دارد؟ به نظر می رسد با توجه به پذیرش اصول تکثرگرایی این امکان وجود دارد. به طور مثال دادگاه عدل اسلامی که یکی از ارکان سازمان کنفرانس اسلامی است، چنین نقشی را ایفا نماید. با توجه به نگرش حضرت امام در پرهیز از قطب بندی های سیاسی یعنی کاپیتالیسم و سوسیالیسم می توان گفت که نگرش امام هم سیستمی غیر اسلام نبوده است.
3- کارویژه نیل به اهداف: این کارویژه به وسیله نظام سیاسی انجام می شود. برخلاف نظام های غربی که اساسا به مادیات توجه داشتند. نگرش حضرت امام هم مادی و هم معنوی بود. در دیدگاه امام دین مبین اسلام اهمیت زیادی برای معنویات قائل است و توجه به مادیات را تا جایی مشروع می داند که مانع از رشد وسعادت انسان نشود و همین موضوع به خودی خود مانع ازکسب حرام خواهد شد و اگر تاکید اسلام به پرداخت خمس و زکات و البته بخشش در راه خدا را در نظر بگیریم، خواهیم دید که حتی ثروتهای از راه مشروع به‌دست آمده در دست انسانهای متعهد باقی نمی‌ماند و در راه خیر صرف می‌شود.
کارویژه دولت در مدل های امروزی اساسا تامین رفاه و آزادی های سیاسی، مدنی، اجتماعی و فرهنگی است. با توجه به نگرش حضرت امام به کارویژه دولت می توان گفت که دولت اسلامی این توانایی را دارد که کارویژه های اساسی را انجام دهد. در این نظم سیاسی اساسا دیانت عین سیاست می باشد و تفکیکی میان این دو وجود ندارد.
4- کارویژه انطباق با شرایط جدید: نهادهای نظام اقتصادی عهده دار این کارویژه اند. 15 تطابق و سازکاری نظام اسلامی از طریق سیستم اقتصاد اسلامی در چارچوب عدالت تامین می شود. در نظامهای جدید دولت رفاهی که مورد ادعای سوسیال دموکراتهاست، عدالت و آزادی تامین می شود. تا شاید پوششی باشد بر بحران های اقتصادی. اما در نگرش امام آن مسئله به خوبی مشهود بود و حضرت امام اقتصاد اسلامی را راه نجات کشورهای اسلامی می دانستند. نکته جالب اینکه در این دوران اقتصاد کشورهای اسلامی و بویژه اقتصاد ایران قبل از انقلاب یک اقتصاد وابسته بود. از دیدگاه امام (ره)، اقتصاد اسلامی نه سرمایه‌ داری است و نه کمونیستی یعنی هیچ کدام از این دو مکتب مشروعیت ندارند. موضوع مالکیت فردی که محل نزاع این دو دیدگاه است در حد معقول و مشروع در اسلام وجود دارد و خیلی هم گسترده است و محدود به آنچه سوسیالیستها می‌گویند نیست. در اصل اسلام، محدودیت مالکیت فردی تنها بر اساس رعایت حلال و حرام و مشروع و نامشروع است، این حد مشروعیت، کنترل شدیدی در ثروت از لحاظ کمی و کیفی به‌وجود می‌آورد. «مسئله مالکیت، به یک معنا، مالکیت هم مشروع هم مشروط، محترم است لکن معنی این نیست که هر کس کاری می‌خواهد بکند و مالکیت از هر جا می‌خواهد پیدا بشود، مشروع بودن معنایش این است که روی موازین شرعی باشد، ربا در کار نباشد، مال مردم استثمار بی‌جهت نباشد، اگر به من نسبت دادند که حد و مرزی ندارد، اگر مقصودشان این است که حد و مرزی ندارد، یعنی نه قیدی دارد و نه حدی دارد، این غلط نسبت دادند. من نمی‌دانم این کسی که نسبت داده چه کسی است و چرا نسبت داده است؟ مالکیت، در صورتی که مشروع باشد، روی موازین باشد محترم است چه ما مرتجع باشیم، چه نباشیم و مالکیت غیر مشروع محترم نیست...»16
به نظر پارسونز نظام سیاسی نیز دارای همین کار ویژه‌های‌چهارگانه است. در درون نظام سیاسی ایدئولوژی و قانون اساسی کارویژه اول، دستگاه قضائی کارویژه دوم، بوروکراسی کارویژه سوم و دستگاه اجرایی یا حکومت کارویژه چهارم را عهده دار است. مهمترین فرآیند در نظام سیاسی به نظر پارسونز «فرآیند قدرت» است که نقش آن همانند «نقش پول در نظام اقتصادی» است. پارسونز در تعریف قدرت می آورد: « قدرت عبارت است از توانایی کلی نظام سیاسی برای بسیج منابع در جهت نیل به اهداف نظام اجتماعی». 17 بدین سان قدرت به نظر پارسونز در خدمت منافع عامه یعنی کل نظام اجتماعی است. در درون نظام سیاسی ارزش ها و هنجارها اساس اطاعت سیاسی را تشکیل می دهند. نظام های ارزشی و هنجاری از طریق «مجاری جامعه پذیری» به فرد القا می شوند و در نتیجه، پذیرش اساسی هنجارها و ارزش ها زمینه استمرار قدرت سیاسی به شمار می رود. تقسیم وظایف در نظام سیاسی مبتنی بر تفاوت در نقش های سیاسی است.

شرایط ثبات و نظم سیاسی در جامعه شناسی کارکردی پارسونز و دیدگاه حضرت امام (ره)
از دیدگاه پارسونز نظام سیاسی وقتی کارآمد است که کارویژه های خاص خود را به خوبی انجام دهد. نظام ارزشی تامین کننده مشروعیت سیاسی است و به وضع موجود استمرار می بخشد. نظام هنجاری و مجموعه نهادها وسیله محقق ساختن نظام ارزشی هستند. اما ثبات نظام سیاسی مستلزم «استمرار تعادل میان سیستم های فرعی مختلف در درون نظام اجتماعی» است. کل سیستم اجتماعی نیز وقتی باثبات است که میان سیستم های فرعی آن تعادل وجود داشته باشد.
بویژه عدم تعادل میان نظام فرهنگی و ارزشی و بقیه حوزه های نظام اجتماعی و یا به طور کلی محیط» موجب بی ثباتی اساسی می گردد. حتی تحول در نظام فرهنگی و ارزشی کل نظام اجتماعی را نامتعادل می سازد. 18 با توجه به این مسئله نگرش حضرت امام خمینی در رابطه با کارایی نظام کشورهای اسلامی قابل بحث است. برخی از کشورهای اسلامی نه تنها نظام اسلامی را پشتیبان خود نمی دانستند بلکه در مقابل نگرش اسلامی موضع گرفتند. این کشورها که عمدتا کشورهای محافظه کار منطقه می باشند، به واقع بر اندیشه های اسلامی حضرت امام و تلاش های موفق وی آشنایی داشتند اما واقعیت امر این بود که از استقلال کافی برخوردار نبودند و به صورت ابزار آمریکا درآمده بودند. امام راحل این کشورها را جزئی از دایره امت اسلامی می دانست و به خوبی می دانست منشاء این تحولات از اسرائیل و آمریکا شروع می شود و با درایت اعلام فرمودند که هرچه فریاد دارید بر سر آمریکا بریزید. در این راه رژیم غاصب صهیونیستی به عنوان ابزار سیاست آمریکا در منطقه سعی نمود با انحراف اندیشه های حضرت امام در قالب اسلام سلفی، ناسیونالیسم و بهائیت اسلام را از مسیر اصلی منحرف سازد اما درایت حضرت امام و رهبری فراکاریزماتیک وی مانع از انجام این مسئله شد. دیوید ایستون نیز به همین شکل منابع ناهماهنگی و عدم تعادل در جامعه را چهارنوع می داند.
- منابع خارجی موثر بر نظام ارزش ها: مثل اندیشه های خارج از سیستم
- منابع داخلی موثر بر نظام ارزش ها: مثل اندیشه های اصلاحی درونی
- منابع خارجی موثر بر نظام اجتماعی یا محیط: مثل انقلاب صنعتی
- منابع داخلی موثر بر نظام اجتماعی یا محیط: مثل رشد جمعیت
در صورت پیدایش این منابع ناهماهنگی، حالت ناهماهنگی(یا بد کارکردی) چندگانه (multiple dysfunction) پیش می آید.
بنابر آنچه گفته شد از دیدگاه جامعه شناسی کارکردی «ناهماهنگی میان حوزه های گوناگون جامعه» منبع اصلی منازعه سیاسی است و از این رو منازعه ممکن است منبع اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی یا سیاسی داشته باشد. نظام سیاسی وقتی با ثبات است که به طور منظم داده ها را دریافت و به بازده تبدیل کند. از سوی دیگر اگر مدار داده، فرآیند، بازده و بازخورد گسسته شود نظام سیاسی دچار اختلال می شود. این اختلال ممکن است در هر یک از حوزه های چهارگانه پدید آید:
- در حوزه نهادها: ممکن است کل خواست ها و تقاضاهای جامعه وارد سیستم سیاسی نشود و یا نهادها و سازمان هایی برای انتقال این خواست ها وجود نداشته باشد و یا نظام سیاسی به نحوی کاذب خواست ها و تقاضاها را خود تعیین کند. در این رابطه هم باید گفت نهادهای رسمی و غیررسمی وجود دارند و در صورت انجام وظایف اصلی و عدم انحراف از مسیر اهداف اصلی می توانند به عنوان نهادهای اسلامی عمل نمایند. از جمله نهادها می توان به سازمان کنفرانس اسلامی، دانشگاه بین المللی امام خمینی، دارالتقریب المذاهب الاسلامیه و انجمن های دفاع از ملت مسلمان فلسطین و دیگر نهادهایی که حافظ منافع کشورهای اسلامی هستند، اشاره نمود. گرچه ضعف‌هایی در این نهادها وجود دارد اما همچنانکه گفته شد این ضعف این نهادها بویژه کنفرانس اسلامی ناشی از اقداماتی است که منطبق با اساسنامه و اهداف این سازمانها نیست یا ناشی از عدم تجارب کافی در این زمینه می‌باشند. - در حوزه فرآیند: ممکن است نظام عقلایی لازم گسترش نیافته باشد. این مسئله هم تا حدودی به عدم وجود یک تفکر عقلانی در جامعه برمی گردد. در مجموع کشورهای اسلامی هنوز عقلانیت لازم گسترش پیدا نکرده است. و نگرش کشورهای دیگر نسبت به ایران هنوز بر پایه احساسات بی پایه و اساسی است که در رابطه با جمهوری اسلامی وجود داشت. به طور مثال ورود برخی از اتباع کشورهای عرب منطقه در جنگ با ایران در طول 8 سال جنگ و اتهامات بی پایه و اساس آنان به دخالت ایران در کشورهای منطقه. حضرت امام در این زمینه هم با تبیین اندیشه اسلامی از تمام امکانات استفاده نمود. موج بیداری اسلامی در کشورهای منطقه نشان می دهد که ثمرات انقلاب اسلامی ایران و اندیشه ای حضرت امام در بعد سیستم اسلامی واحد از کارایی لازم برخوردار بوده است.
- در حوزه برون نهادها: ممکن است بازده هیچ گونه ارتباطی با داده ها نداشته باشد و ترجیحات نظام سیاسی باشد. این مسئله از آنجا ناشی می شود که در دستگاههای اجرایی سیستم عناصر و نیروهای انسانی نفوذی و مخرب وارد شود و مانع از ارتباط داده ها با نهادها شوند. تاکیدات حضرت امام بر عناصر متعهد در دل نظام و وفاداران به نظام جمهوری اسلامی و دلسوزان نظام نشانگر تاکیدات ایشان بر کارآمدی نظام سیاسی می باشد. ایشان با تبیین احکام شرعی اولیه و ثانویه و تاکید بر مقتضیات زمان و مکان کارآمدی نظام سیاسی اسلامی را تضمین نمود. - در حوزه بازخورد: ممکن است پیوندهای لازم جهت تطبیق و مقایسه میان داده ها و بازده ها وجود نداشته باشد. در تطابق و سازگاری نیز با توجه به مسئله مقتضیات زمانی و مکانی و توجه به احکام حکومتی حضرت امام نگرش خاصی به تعادل نظام داشتند. امام معتدل بود و از رفتارهای افراطی و تفریطی پرهیز می نمود. ایشان در قدرت ساده، پاک و بی ریا بود و بر سادگی تاکید می فرمودند.

منبع: / روزنامه / رسالت ۱۳۹۰/۴/۴
نویسنده : هادی محمدی فر