موضوع : پژوهش | مقاله

اسلام و گفت و گوى ادیان

تاریخ گفت و گو و مباحثه را باید با تاریخ پیدایش بشر یکى دانست (1) و همچنین مباحثه میان ادیان با هدف به پیروزى رساندن اعتقادات خود و از میدان بیرون راندن رقیب از دیرزمان صورت گرفته است. اما گفت و گو به معناى دستیابى به بینشها و ارزشهاى مشترک که اخیرا روح تازه‏اى یافته است (2) و مورد توجه ادیان قرار گرفته، نمى‏توان بدرستى گفت از چه زمانى آغاز شده است. مطالعه در تاریخ ادیان بزرگ چون مسیحیت و یهودیت این حقیقت را بر ما نمایان مى‏کند. که هر کدام از اینها فقط خود را بر حق و دیگرى را بر باطل مى‏دانسته‏اند. (3) قرآن برخورد یهود و مسیحیت را این گونه بیان کرده است:
(قالت الیهود لیست النصارى على شى‏ء و قالت النصارى لیست الیهود على شى‏ء) (4) یهود گفتند: مسیحیان بر چیزى از حق استوار نیستند و مسیحیان نیز گفتند: یهودیان بر چیزى از حق نیستند.
ظهور اسلام به عنوان یک دین جهانى و غلبه اعتقادى و جغرافیایى سریع آن در همان سالهاى اولیه نقطه عطفى جهت خاتمه بخشیدن به این نوع برخورد فکرى و روش و منش غیر اصولى در ارائه فکر دینى لااقل در این زمینه بود. اسلام راه گفت و گو و مباحثه را با دیگر ادیان براى دستیابى به مشترکات گشود و آن را روش شایسته در ارائه فکر دینى به طریقى آزاد و بدون اکراه دانست.
اسلام بر گفت و گو و مباحثه منطقى تاکید بسیار ورزید و این در حالى بود که چنین نشانه‏اى در هیچ یک از ادیان آسمانى چه در متون مقدس و چه در سیره و سنت علماى دینى آنان دیده نمى‏شد. (5) هر چند بعضى از ادیان تبلیغى چون مسیحیت داعیه تبلیغ و جذب پیروان جدید را داشتند، ولى هرگز تن به این مهم با ادیان دیگر ندادند.

قرآن و گفت و گو
در قرآن گفت و گو با موافقان و مخالفان هم به عنوان یک شیوه پسندیده مطرح شده و هم مصادیق بسیارى از آن ذکر شده است. نخستین کسى که طبق آیات قرآن به گفت و گو پرداخته، خداوند متعال است. در مساله خلقت آدم، با ملائکه سخن گفته و آنها نیز نظرات خود را بیان نموده‏اند خداوند جهت اثبات مدعاى خود آدم را بر آنان عرضه داشت تا آدم تواناییهاى خودش را به آنان نشان دهد و به این وسیله خطاى ملائکه را در پیش داورى نسبت به خلقت آدم کاملا روشن ساخت. (6) با شیطان که تمرد و سرپیچى کرده بود نیز به گفت و گو پرداخت و به او تا قیامت مهلت داد . (7) انبیاء نیز با اقوام و مخالفانشان به بحث پرداخته‏اند، بیشترین گفت و گو را نوح با قوم خود داشت که نهصد و پنجاه سال (8) به طول انجامید و به او گفتند (یا نوح قد جادلتنا فاکثرت جدالنا) (9) ؛ یعنى اى نوح تو با ما جدل و گفت و گو بسیار کردى. نوح همچنین در مورد فرزندش با خداوند به بحث پرداخت. (10) ابراهیم نیز افزون بر بحث با قومش در مورد برداشتن عذاب از قوم لوط با خداوند بحث نمود . (11) همچنین پیامبران دیگر همچون صالح، لوط، موسى، عیسى : و... با قوم خودشان بحث کرده‏اند که در قرآن آمده است.
پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم ( علیهم السلام) نیز با مخالفان و موافقان بحثهایى نموده‏اند که بخشى از آن را مرحوم طبرسى در کتاب ارزشمند "الاحتجاج" گردآورى نموده است. وى در مقدمه کتاب بحثى درباره جدال و اقسام آن نموده و نمونه هایى از جدال احسن پیامبر (ص) با کفار که در قرآن ذکر شده، آورده است. آنگاه بحثهایى که آنان با دیگران داشته‏اند که در روایات نقل شده به ترتیب معصومین جمع نموده است.
به هر حال در قرآن آیاتى وجود دارد که بحث و گفت و گو را وظیفه مى‏شمارد از قبیل:
(ادع الى سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتى هى احسن) (12) یعنى با حکمت و پند پسندیده به راه پروردگارت فراخوان و با آنان به گونه‏اى که بهتر است جدل (بحث) کن.
این آیه تصریح دارد که وظیفه پیامبر (ص) در راه دعوت مردم به دین خدا حکمت و موعظه حسنه است و راه دفاع از آن، جدال احسن مى‏باشد. (13) در آیه‏اى دیگر به همین مضمون این مجادله را در خصوص اهل کتاب به انحصار مى‏گوید:
(و لا تجادلوا اهل الکتاب الا بالتى هى احسن) (14) یعنى با اهل کتاب جز به گونه‏اى که بهتر است جدل نکنید.
در این آیه خطاب متوجه همه مؤمنین است.
در آیه 64 سوره آل عمران قرآن رسما از پیامبر خواسته است که وارد گفت و گو با اهل کتاب شود و محور اصلى بحث نیز مشخص شده، ملاحظه کنید:
(قل یا اهل الکتاب تعالوا الى کلمة سواء بیننا و بینکم الا نعبد الا الله و لا نشرک به شیئا و لا یتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله فان تولوا فقولوا اشهدوا بانا مسلمون) یعنى‏اى اهل کتاب به سخنى روى آورید که میان ما و شما یکسان است این که جز خدا را نپرستیم و چیزى را شریک او قرار ندهیم و برخى از ما برخى دیگر را غیر از خداوند یکتا به خدایى نگیرد. اگر روى گرداندند بگویید گواه باشید که ما فرمانبرداریم.
نکته‏هایى که در این آیه به آن توجه داده شده عبارت‏اند از:
1ـ (قل یا اهل الکتاب تعالوا الى کلمة سواء بیننا و بینکم) در این فراز خداوند دستور صریح داده است که پیامبر (ص) باب گفت و گو با اهل کتاب را بگشاید و محور اساسى بحث، موضوع توحید باشد که سخن همه انبیاء پیشین بوده است. (15)
2ـ از اثبات وجود خدا بحث را آغاز نکنید بلکه سخن از نپرستیدن غیر خداوند باشد. کلام را براى نفى شریک آورده نه اثبات وجود خدا، زیرا قرآن شریف اثبات وجود خداوندى و حق بودن آن را مفروغ عنه و امرى فطرى مى‏داند و اساسا در فرهنگ قرآن، انسانها در اصل پرستش خداوند (بجز معدودى از سر عناد) تردید به خود راه نمى‏دهند. حتى آنجا که سخن از بت پرستان مى‏شود، آنان را نیز خداشناس مى‏داند (16) که پرستش بت را براى تقرب به خدا انجام مى‏دهند (ما نعبدهم الا لیقربونا الى الله زلفى) (17) . مشکل همیشه در عدم شناخت شرک بوده است و انسانها با اینکه گرفتار آن مى‏شده‏اند اما غافل از آن بوده‏اند به تعبیر قرآن (ما یومن اکثرهم بالله الا و هم مشرکون) (18) یعنى و بیشتر مردم به خدا ایمان نمى‏آورند مگر آنکه مشرک شوند.
امام صادق (ع) در مورد فلسفه اینکه بنى امیه چگونه توانستند به نام اسلام و توحید بر مردم حکومت کنند، این نکته ظریف را بیان داشته‏اند:
همانا بنى امیه براى مردم تعلیم ایمان را آزاد گذاردند و تعلیم شرک را آزاد نگذاردند، زیرا اگر مردم را بر آن وادار مى‏کردند آن را نمى‏پذیرفتند. (19) علامه مجلسى در ذیل این روایت چنین مى‏گوید:
مقصود امام این است که آنها چیزى که مردم را از اسلام بیرون برد یادشان نمى‏دادند، زیرا اگر اینها را به مردم یاد مى‏دادند و مردم متوجه مى‏شدند هرگز از امثال آنها پیروى نمى‏کردند . (20)
3ـ در بحث نفى پرستش غیر خدا دو نکته اساسى وجود دارد که باید در باره آن گفت و گو نمود :
الف) شریک براى او قرار ندهیم (لا نشرک به شیئا) (شرکى که لازمه اعتقاد به "تثلیث" یا "اتخاذ ابن" و امثال آن باشد) زیرا الوهیت مقامى است که هر چیز از هر جهت به او پناهنده شده؛ در او حیران مى‏شود و منشا تمام کمالات موجودات با کثرت و ارتباطى که با یکدیگر دارند، در او هست. پس لازم است آدمى خدا را عبادت کند از آن رو که تنها و معبود واحدى است که شریک ندارد.
ب) (و لا یتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون الله) اشاره به آنچه در میان اهل کتاب وجود داشته است که: (اتخذوا احبارهم و رهبانهم اربابا من دون الله) (21) زیرا افراد جامعه با تمام امتیازى که بر یکدیگر دارند همه از یک حقیقت واحد (حقیقت انسانى) هستند. صحیح نیست که بعضى از آنها اراده و هواى نفسانى خود را بر بعض دیگر تحمیل کند، مگر آنکه معادل آن را از طرف خود تحمل کرده باشد که این همان تعاون در به دست آوردن مزایاى حیات مى‏باشد، اما خضوع تمام افراد یا یک فرد از آنان، نسبت به فرد دیگر از همنوعان خود، بطورى که او را از بعضیت و تساوى در حقوق خارج کند و بواسطه استعلاء و تحکم فرد مطاع را "رب" خود و مالک مطلق العنان خویش بگیرد و وى را در تمام اوامر و نواهى‏اش اطاعت کند، این خود مطلبى است که باطل کننده فطرت و مخرب پایه انسانیت خواهد شد.
4ـ همانگونه که ملاحظه شد در این گفت و گو بحث بر سر اصول کلى و امور فطرى است که بین همه ادیان مشترک مى‏باشد و در این آیه بحث از دعوت به اسلام (دین خاص) نشده است.
5ـ (فان تولوا فقولوا اشهدوا بانا مسلمون) این بخش از آیه نحوه پایان دادن به بحث با اهل کتاب را بیان داشته است که اگر آنان نپذیرفتند و به نداى فطرت خودشان که هیچ دلیلى بر رد آن ندارند، پاسخ نگفتند و به دعوت همه انبیاء بى اعتنایى کردند، شما اعلام کنید ما این اصول را پذیرفته و به آن پایبندیم و شما بر آن گواه باشید (بدون هیچ گونه درگیرى و تحمیل عقیده از آنها جدا شوید) .
و به عبارتى اکنون که شما به این امور فکرى پشت کردید، اینگونه نیست که ما این اصول را نادیده بگیریم و به آن بى اعتنا باشیم. بلکه ما ادامه دهنده راه انبیاء سلف و لبیک گو به نداى فطرتیم و شما نیز آن را در حرکات و اعمال ما مشاهده خواهید کرد.
در هر حال اسلام با اینکه دین کامل و جامع را منحصر در خود مى‏داند، ولى حاضر به زندگى مشترک با اهل کتاب به نحو مسالمت‏آمیز است.

فایده‏هاى گفت و گو
1ـ پایان دادن به دشمنیها منشا اختلافات بشرى (22) و دشمنى ها معمولا یا از سر سلطه گرى و استثمار و غارت است که در این صورت راهى جز برخورد از موضع قدرت وجود ندارد، احکام جهاد (که در واقع همان دفاع است) براى این منظور قرار داده شده است.
یا بر اثر برداشتهاى گوناگون در مسایل اعتقادى، اجتماعى و... مى‏باشد، این گونه اختلافات ریشه در تفکر و دیدگاه اشخاص دارد. هر دیدگاهى که خود را بر حق مى‏داند بجاى تندى، خشونت و تعصب باید با منطق و استدلال به سراغ مخالف خود برود، زیرا اعتقاد امرى قلبى است و نمى‏توان با زور کسى را به باور رساند و تجربه ثابت نموده حتى آنجا که مطلب حقى را خواسته‏اند با استفاده از زور به کرسى بنشانند، ناموفق بوده‏اند و در برابر آن موضعگیرى شده است . مطمئنا با برخورد منطقى مى‏توان دشمنیها را تبدیل به دوستى نمود. قرآن در این باره به پیامبر توصیه مى‏فرماید: (و لا تستوى الحسنة و لا السیئة ادفع بالتى هى احسن فاذا الذى بینک و بینه عداوة کانه ولى حمیم) (23) یعنى خوبى و بدى یکسان نیست. همواره به گونه‏اى که خوبتر است مباحثه کن تا کسى که میان تو و او دشمنى است چون دوست مهربان شود.
به کار بردن واژه "احسن" مؤمنان را ملزم مى‏کند که از تعابیر نیکو استفاده کنند و با رویى خوش با طرف مقابل مواجه شوند و از کلمات مستهجن و تحریک‏آمیز که کدورت‏ها و دشمنیها را افزایش مى‏دهد پرهیز نمایند. تا به این وسیله دلمشغولى و محبت خود را به طرف مقابل نشان دهد، یقینا این شیوه در دیگران موثر خواهد بود.
اسلام خواسته است با باز کردن باب گفت و گوها، دشمنیهایى که در طول تاریخ به خاطر متهم کردن یکدیگر به عقاید باطل پیش آمده و منشا خونریزیها و جنگهاى خانمان سوزى شده است کنار گذاشته شود گرچه حکومتها براى سلطه خود از دیدگاهها و نظرات سوء استفاده نموده‏اند .
2ـ زمینه‏سازى هدایت دستیابى به حق و نجات از کژفهمى و انحرافات خواسته هر انسانى است . براى رسیدن به این آرزو رعایت اصولى الزامى است از جمله مهمترین آنها ایجاد روحیه حق طلبى است. انسان آنگاه مى‏تواند به حق پى برد که بدون هیچ تعصب و پیش داورى با افکار و اندیشه‏هاى مختلف روبرو شود و دلایل هر کدام را مورد بررسى قرار دهد تا بهترین آنها را شناخته و بپذیرد، مسلما اگر فردى با ذهنیت خاصى با مطلبى روبرو شد، نمى‏تواند درستى و نادرستى آن را تشخیص دهد. در نتیجه به مطلوب خود که پى بردن به حق است نخواهد رسید . قرآن در این زمینه مى‏گوید:
(فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئک الذین هداهم الله و اولئک هم اولوا الالباب) (24) یعنى بندگانم را بشارت ده؛ همان کسانى به سخن گوش مى‏دهند و آنگاه از بهترین آن پیروى مى‏کنند. اینانند که خداوند هدایتشان کرده و اینانند که خردمندانند.
از امام موسى بن جعفر (ع) روایت شده است که خداوند در این آیه به اهل تعقل و اندیشه بشارت داده است. (25) و این بشارت مختص به مؤمنان نیست.
علامه طباطبایى از این آیه دو نوع هدایت برداشت کرده است. هدایت اجمالى و هدایت تفصیلى . هدایت اجمالى را همین روحیه حق پذیرى دانسته و مى‏فرماید با این روحیه مى‏توان به هدایت تفصیلى که فهم کلیه معارف الهى است دست یافت. (26)

پیش شرطهاى گفت و گو
داعیه‏داران گفت و گو چند اصل را به عنوان اصل موضوعى باید پذیرفته باشند. این اصول عبارت‏اند از:
الف ـ اصل توجه به علم و آگاهى حکماء و فلاسفه وجه ممیزه انسان را از دیگر حیوانات صفت نطق او مى‏دانند. منظور آنان قدرت تفکر و اندیشه در انسان است که به وسیله زبان ابراز مى‏شود. اما در میان انسانها بر خلاف این امر ذاتى اشخاصى یافت مى‏شوند که هیچ اعتنایى به تعقل و اندیشه ندارند قرآن این گروه را از بدترین جانوران معرفى نموده و از جرگه انسانیت دور مى‏داند. مى‏فرماید:
(ان شر الدواب عند الله الصم البکم الذین لا یعقلون) (27) یعنى بدترین جانداران نزد خدا کسانى هستند که از شنیدن و گفتن حرف حق کر و لال‏اند و اصلا تعقل نمى‏کنند.
به طور طبیعى روى سخن ما با این گروه نیست و اینها اهل بحث نیستند.
در منابع دینى ما از جهات مختلفى به مساله علم توجه شده است. که به صورت فهرست وار به آنها اشاره مى‏کنیم.
1ـ تحصیل علم همانند سایر واجبات، واجب است.
پیامبر (ص) فرمودند: طلب العلم فریضة على کل مسلم (28) یعنى فراگیرى علم بر هر مسلمانى واجب است.
2ـ محدود به زمانى خاص نیست.
از پیامبر (ص) نقل شده است: اطلبوا العم من المهد الى اللحد یعنى ز گهواره تا گور دانش بجوى.
3ـ محدود به مکان خاصى نیست و هر کجا علمى یافت شد باید به سراغ آن رفت.
پیامبر (ص) مى‏فرمایند: اطلبوا العلم و لوا بالصین (29) به دنبال علم بروید هر چند به چین (دورترین نقطه آن روزگار) باشد.
از امام باقر (ع) نقل شده است: لو یعلم الناس ما فى طلب العلم لطلبوه و لو بسفک المهج و خوض اللحج (30) یعنى اگر مى‏دانستند در نتیجه تحصیل علم به چه سعادت هایى مى‏رسند به دنبال آن مى‏رفتند ولو آنکه خونشان در آن راه ریخته شود و یا به دریاها وارد شوند.
4ـ محدود به فراگیرى از شخص و گروه خاصى نیست.
مى‏فرمایند: الحکمة ضالة المؤمن فحیثما وجد احدکم ضالته فلیاخذها (31) یعنى حکمت گمشده مؤمن است پس هر کجا گمشده‏اش را یافت او را بگیرد.
در روایات دیگر تعبیر "ولو عند المشرک" یا "ولو من اهل النفاق" دارد یعنى چه آن حکمت نزد مشرک یا نزد منافق باشد.
حتى در تعبیرى از امام (ع) وارد شده است که حق را از اهل باطل بپذیرید ولى باطل را ولو از اهل حق باشد نپذیرید. و حضرت در ذیل حدیث مى‏فرمایند: خودتان سخن شناس باشید (32) یعنى آنچه اهمیت دارد کلام است نه گوینده آن.
از سوى دیگر در مذمت جهل و نادانى به نکاتى توجه داده‏اند از جمله:
1ـ نادانى موجب خوارى و ذلت مى‏شود:
حضرت على (ع) مى‏فرماید: اذا ارذل الله عبدا حظر علیه العلم (33) یعنى چون خدا بنده‏اى را زبون خواهد از دانش بى‏بهره‏اش کند.
حضرت در توصیف زمان بعثت پیامبر مى‏فرماید: و استخفتهم الجاهلیة الجهلاء (34) پیامبر وقتى برانگیخته شد که مردم جاهلیت را، جهل آنان خوار کرده بود.
این امر طبیعى است که وقتى کارها بر روى علم مى‏چرخد و زندگى بر محور علم قرار دارد و همه شوون حیات بشرى به علم وابستگى دارد قوم و گروهى که فاقد آن باشند حتى در زندگى روزمره خود محتاج دیگرانند.
2ـ زمینه‏ساز سلطه اهریمنان مى‏شود:
على (ع) مردم را به سه دسته تقسیم مى‏کند 1ـ دانایى که شناساى خداست 2ـ آموزنده‏اى که در راه رستگارى کوشاست 3ـ فرومایگانى رونده به چپ و راست که در هم آمیزند و پى هر بانگى را گیرند و با هر باد به سویى خیزند نه از روشنى دانش فروغى یافته‏اند و نه به سوى پناهگاهى استوار شتافتند. (35) این گروه سوم که نه عالم و نه در پى تحصیل علم‏اند دنباله‏رو هر منحرف و گمراهى مى‏توانند بشوند.
در هر صورت خداوند بر مؤمنان تکلیف مى‏کند که نسبت به آنچه علم و قطع ندارند پافشارى نکنند و از آن پیروى ننمایند.
(و لا تقف مالیس لک به علم ان السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسؤولا) (36) یعنى پیرو چیزى نباش که نمى‏دانى زیرا گوش و چشم و دل همه بازخواست خواهند شد.
در اصول کافى از امام صادق (ع) نقل مى‏کند:
لو ان العباد اذا جهلوا وقفوا و لم یجحدوا، لم یکفروا یعنى اگر مردم آنگاه که نمى‏دانند، توقف کنند و در صدد انکار برنیایند، کافر نمى‏شوند. (37) ب ـ اصل پذیرش یگانگى انسانها امروزه این پرسش که آیا انسانها از هم بیگانه‏اند؟ به اشکال گوناگون به ذهن ما خطور مى‏کند، به عنوان نمونه گاهى ممکن است این گونه سوال مطرح شود که: آیا مى‏توان امید داشت روزى در میان همه مردمان جهان هماهنگى و تفاهم به وجود آید؟ اگر انسانها ذاتا با هم بیگانه نباشند، شاید بتوان چنین امیدى داشت.
دو نظریه کاملا متباین در این زمینه وجود دارد:
1ـ نظریه بیگانگى انسانها شاید هیچ فیلسوفى با توانایى و صراحت "تامس هابز" (1588ـ 1679) به این بحث که انسانها ذاتا از هم بیگانه‏اند نپرداخته است. طبق استدلال وى، وضعیت ذاتى انسانها جنگ همه انسانها بر ضد همه انسانهاست. اگر دولت مرکزى نیرومندى نباشد که بر همه آمرانه حکم براند، آنگاه انسانها از همزیستى با هم حظى نخواهند برد بلکه، برعکس، محنتى عظیم را متحمل خواهند شد.
به طور کلى، در فلسفه "هابز" بیگانگى دو جنبه دارد، که یک جنبه آن مربوط به روان است . انسانها صرفا به دلیل خودخواهى ذاتیشان با هم بیگانه‏اند، هر کس در وهله نخست نگران حفظ حیات خویش و در مرحله بعد به دنبال چیزهایى از قبیل ثروت و منزلت است. وى معتقد است:
"انسان به دیگران اهمیتى نمى‏دهد، مگر اینکه در راه رسیدن به اهدافش کمکى یا مانع وى باشند بنابراین، این توجه انسان بیشتر به زندگى و قدرت خود است تا به چیز دیگر.
در زیر این جنبه مربوط به روان چیزى وجود دارد که مى‏توان آن را جنبه "هستى شناسانه" بیگانگى نامید. هستى ترکیبى از اشیاى متحرک است؛
هر واقعیتى موقعیتى مشخص در مکان و زمان دارد و قوانین فیزیکى تغییرناپذیر بر آن حاکم است. هر فرد انسانى یکى از اجزاى سازنده عالم است؛ وى از چیزهایى مانند سنگ و درخت پیچیده تر است، اما با آنها تفاوت ماهوى ندارد. اشیاى مادى نسبت به یکدیگر اساسا حالتى صورى دارند؛ قیودى مانند شفقت، همدلى و هدف مشترک نمى‏تواند انسانها را یگانه کند، یگانگى انسانها فقط به این معنا شدنى است که آنان را، مانند سنگهایى که براى ساختن دیوار به کار مى‏رود در جایى مشخص قرار دهند و در کنار هم استوار کنند" . (38) در همین راستا بحث نسبیت گرایى اخلاقى مطرح شده است که هیچ اصل اخلاقى آن اعتبارش کلى نیست. بلکه اعتبار همه اصول اخلاقى به فرهنگ یا گزینش فردى بر مى‏گردد. "جان لد" استاد دانشگاه برن نسبیت گرایى اخلاقى را این گونه تعریف مى‏کند:
نسبیت گرایى اخلاقى آموزه‏اى است که [مى گوید] صواب و خطاى اخلاقى اعمال جوامع مختلف فرق مى‏کند و هیچ ملاک اخلاقى عام و مطلقى که براى همه انسانها در همه زمانها الزام آور باشد، وجود ندارد. (39) "روث بندیکت" به شکل دیگرى نسبیت را توضیح داده است؛ او مى‏نویسد:
الگوى فرهنگى هر تمدنى از بخشى خاص از کمان بزرگ انگیزه ها و اهداف بالقوه انسانى بهره مى‏گیرد... هر فرهنگى از فن آوریهاى مادى یا ویژگیهاى فرهنگى گزینش شده استفاده مى‏کند این کمان بزرگ که همه رفتارهاى ممکن انسانى در امتداد آن توزیع شده‏اند. بسیار عظیم تر و پرتعارض تر از آن است که فرهنگ واحدى بتواند حتى از بخش معتنابهى از آن استفاده کند. بنابراین "انتخاب و گزینش" شرط اول است. (40) 2ـ نظریه یگانگى انسانها بسیارى از متفکران استدلال مى‏کنند که انسانها اساسا یگانه‏اند . احتمالا ارسطو (384ـ 322 قبل از میلاد) متنفذترین آنان است. از نظر وى، انسان دقیقا مانند برگى که به اقتضاى ژرفاى طبیعتش بخشى از درخت است، به تمامى و ناگزیر عضوى از شهر است. "انسان منزوى که توان مشارکت در مصالح جامعه سیاسى را ندارد، یا به دلیل خودکفا بودنش نیازمند چنین مشارکتى نیست، عضوى از پولیس (دولت شهر) به حساب نمى‏آید و بنابراین باید یا حیوان باشد یا خدا" (41) طرفداران این نظریه مى‏گویند: نسبیت گرایان از مشاهده اینکه فرهنگهاى گوناگون داراى قواعد متفاوت‏اند، این نتیجه نامعقول و ناموجه را مى‏گیرند که مجموعه قواعد هیچ فرهنگى، بهتر از دیگرى نیست.
بلکه بهتر بودن مجموعه‏اى از قواعد بر مجموعه دیگر بستگى به اهداف نظام اخلاقى دارد . اما ما معتقدیم: اهداف قواعد اخلاقى بقاى جامعه، برطرف کردن رنج و غم، رشد و شکوفایى انسانى، حل عادلانه و دقیق تعارضهاى میان منافع است. این اهداف مجموعه‏اى از اصول مشترک را به بار مى‏آورند که در واقع، زمینه و بناى برخى از تفاوتهاى فرهنگى است که انسان شناسان گزارش کرده‏اند. "دیوید هیوم" در قرن هیجدهم متذکر شد که سرشت انسانى در طول اعصار و امصار در اساس یکسان بوده است و به تازگى "اى. او. ویلسون" زیست شناس اجتماعى، بیش از بیست ویژگى کلى را شناسایى کرده است. (42)
3ـ نظریه اسلام نظر اسلام درباره ویژگیهاى کلى انسان همان نظریه یگانگى است و اصول اخلاقى را اصول ثابت و مشترک بین همه انسانها و مشترک در همه زمانها مى‏داند گرچه ممکن است فروع گاهى هم به حق تغییر کند. بنابراین تحول انسان به عنوان یک حقیقت مادى که متحول هم هست با تحول ارزشهاى انسانى دو مساله است و ما اگر اصول ارزشهاى انسانى را متحول و نسبى بدانیم؛ براى هر گروهى و براى هر طبقه‏اى و براى صاحب هر ایدئولوژى‏اى، یک نوع اخلاق و ارزش در زندگى قایل شویم، در واقع اخلاق را از اساس انکار کرده و بى‏پایه دانسته‏ایم .
در آیه معروف فطرت خداوند مى‏فرماید:
(فأقم وجهک للدین حنیفا فطرة الله التى فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم و لکن اکثر الناس لا یعلمون) (43) یعنى پس روى خود را به سوى دین کن در حالى که حق‏گرا هستى، فطرتى که خدا بشر را بر آن فطرت آفریده و در آفرینش خدا دگرگونى نیست. این است دین مستقیم ولى بیشتر مردم نمى‏دانند .
در این آیه، با در کمال صراحت، دین را؛ یک امر فطرتى براى همه مردم مى‏شناسد.
علامه طباطبایى در ذیل این آیه براى اینکه اثبات کند نوع انسانها داراى یک سعادت و شقاوت‏اند این گونه استدلال مى‏کند: اگر سعادت افراد انسانها به خاطر اختلافى که با هم دارند مختلف مى‏شد، یک جامعه صالح و واحدى که ضامن سعادت افراد آن جامعه باشد، تشکیل نمى‏گشت. و همچنین اگر سعادت انسانها به حسب اختلاف اقطار و سرزمینهایى که در آن زندگى مى‏کنند، مختلف مى‏شد و سنت اجتماعى عبارت مى‏شد، از آنچه منطقه اقتضا کند، آنوقت دیگر انسانها نوع واحدى نمى‏شدند بلکه به اختلاف منطقه‏ها مختلف مى‏شدند و نیز اگر سعادت انسانها به اقتضاى زمانها مختلف مى‏شد، باز انسانهاى قرون و اعصار نوع واحدى نمى‏شدند و انسان هر عصرى غیر انسان زمان دیگر مى‏شد.
و اجتماع انسانى سیر تکاملى نمى‏داشت و انسانیت از نقص متوجه کمال نمى‏گردید. چون دیگر نقص و کمالى وجود نداشت زیرا وقتى انسان گذشته غیر انسان فعلى باشد، نقص و کمال او مخصوص به خودش مى‏شود. و نقص و کمال این نیز مخصوص خودش مى‏گردد. و وقتى انسانیت به سوى کمال سیر مى‏کند که یک جهت مشترک و ثابت بین همه انسانهاى گذشته و آینده باشد.
البته منظور ما از این حرف این نیست که اختلاف افراد و مکانها و زمانها هیچ تاثیرى در برقرارى سنت دینى ندارد بلکه ما فى الجمله و تا حدى از آنرا قبول داریم. (44) بنابر این به نظر علامه به دو دلیل:
1ـ اجتماعى بودن انسان‏
2ـ وحدت نوعى آن‏
انسانیت واحدى حقیقى بین همه افراد و اقوام است، ایشان در پایان بحث دلایل خودشان را بر این دو مساله کاملا توضیح مى‏دهند.
آیات دیگرى نیز بر وحدت انسانها و داشتن فطرتى واحد، دلالت دارد از آن جمله به آیه ذر (45) و آیه عهد (46) و... (47) مى‏توان مراجعه کرد.
در سخنان على (ع) در فلسفه بعثت انبیاء نیز چنین آمده است:
(فبعث فیهم رسله و واتر الیهم انبیاءه لیستأدوهم میثاق فطرته و یذکروهم منسى نعمته و یحتجوا علیهم بالتبلیغ و یثیروا لهم دفائن العقول) (48) یعنى چنین بود که خداوند فرستادگانش را در میان آنان برانگیخت و پیامبران خود را پى‏درپى به سویشان فرستاد تا میثاق فطرت توحیدى را از آنان باز جویند و نعمتهاى فراموش شده را یادشان آورند و با تبلیغ بر آنان احتجاج کنند و خردهاى به گور خفته را برانگیزند.
پیامبران آمدند که مردم را آگاه کنند به اینکه در عمق روح شما، در اعماق ضمیر باطن شما، گنجهایى وجود دارد که دفن شده (نه اینکه فاسد باشد) و خودتان غافلید.
بنابراین گرایش به حقیقت و دانایى هنر و زیبایى خیر و فضیلت خلاقیت عشق و پرستش همه از فطرت انسان سرچشمه مى‏گیرد یعنى انسان حقیقتى است مرکب از روح و بدن.
روحش الهى است (و نفخت فیه من روحى) (49) و جسمش عنصر طبیعى است. عناصر طبیعى او را به طبیعت وابسته مى‏کند و عناصر غیر طبیعى او را به ماوراء طبیعت سوق مى‏دهند.
على (ع)، در جمله معروف خود به مالک، تعریف خود را از انسانها این گونه بیان مى‏فرماید : اما اخ لک فى الدین او نظیر لک فى الخلق. یعنى مردم یا برادران دینى تواند یا هم نوع تو و در انسانیت با تو برابرند. (50) اینهمه عربده و مستى و ناسازى چیست؟
نه همه همره و هم قافله و همزادند! (51) به طور کلى آنچه پیامبران عرضه داشته‏اند چیزى است که از خواسته‏هاى فطرى بشر بوده است .
ج ـ اصل پذیرش وجود اختلاف در میان انسانها در عین حال که افراد بشر از یک وحدت نوعى برخوردارند همانگونه که قبلا اشاره شد اما نمى‏توان وجود اختلاف و تفاوت را بین آنان انکار کرد و همه را به یک چشم دید و از همه توقعى یکسان داشت. اختلاف بین افراد بشر هم در امور ظاهرى و مادى است و هم در امور معنوى و باطنى.

1ـ اختلاف ظاهرى
اختلاف ظاهرى از قبیل جنسیت، نژاد، رنگ و... گر چه واقعیت دارد اما موجب برترى و امتیاز نمى‏گردد و تفاوتى در ماهیت وجودى انسان ایجاد نمى‏کند.
قرآن این اختلاف را پذیرفته و آن را جعل تکوینى و طبیعى مى‏داند:
(یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثى و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عند الله اتقیکم) (52) یعنى اى مردم! ما شما را از مرد و زنى آفریدیم و شما را دسته‏ها و قبیله‏ها کردیم تا یکدیگر را بشناسید ولى گرامى‏ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست.

2ـ اختلاف معنوى و باطنى
اختلاف معنوى ممکن است از چند امر ناشى شود:
الفـ اختلاف استعدادها
بـ اختلاف درجات ایمان
منشا اختلاف استعدادها ممکن است ذاتى باشد یعنى افرادى داراى استعدادهاى بالاترى از دیگران باشند و ممکن است به دلیل تاخر وجودى باشد، به این معنا که انسانهایى که در قرون متاخر به دنیا آمده‏اند به دلیل پیشرفت علوم مسایلى براى آنها قابل فهم شده است که براى پیشینیان مفهوم نبوده است. این مساله در فهم بعضى از معارف دینى هم مصداق دارد. در روایات از معصومین وارد شده است که فهم عمیق سوره توحید و آیات اول سوره حدید در آخر الزمان میسر مى‏شود. در هر صورت این گونه اختلاف گرچه موجود است ولى دین یک حد اقلى که قابل فهم و درک براى همه است الزامى نموده و این اختلافات را وسیله امتحان و دریافت کمالات قرار داده است و منشا اختلاف شرایع شده است.
در آیه 48 سوره مائده مى‏خوانیم:
(و انزلنا الیک الکتاب بالحق مصدقا لما بین یدیه من الکتاب و مهیمنا علیه فاحکم بینهم بما انزل الله و لا تتبع اهواءهم عما جاءک من الحق لکل جعلنا منکم شرعة و منهاجا و لو شاء الله لجعلکم امة واحدة و لکن لیبلوکم فى ما اتیکم فاستبقوا الخیرات) یعنى این قرآن را به حق بر تو نازل کردیم و این در حالى است که کتابهاى پیشین را که در برابر آن قرار دارد تصدیق مى‏کند و شاهد و نگاهبان آنهاست. بنابراین به آنچه خدا نازل کرده است، در میان آنها حکم کن و از هوى و هوسشان پیروى مکن که از احکام الهى باز مانى. براى هر گروه از شما آیین و طریقه روشنى قرار دادیم و اگر خدا مى‏خواست همه شما را به صورت یک امت در مى‏آورد ولى خواست در آنچه به شما داده است امتحانتان کند پس در نیکیها بر یکدیگر پیشى گیرید.
به چند نکته در این آیه توجه کنید:
1ـ شریعت و دین به معناى راه است ولى ظاهر قرآن این است که شریعت را به معناى "اخص" و کوتاهتر از دین به کار مى‏برد زیرا گرچه انبیاء را داراى شرایع گوناگون مى‏داند ولى همه را داراى یک دین مى‏داند که همان اسلام (تسلیم در برابر خدا) (53) است (ان الدین عند الله الاسلام) (54) یا (ما کان ابراهیم یهودیا و لا نصرانیا و لکن کان حنیفا مسلما) (55) 2ـ خداوند بندگان خود را جز به یک دین که همان اسلام و تسلیم در برابر اوست مکلف نساخته ولى آنان را براى رسیدن به آن هدف به راههاى گوناگون انداخته و طبق استعدادهاى متنوعشان سنتهاى مختلفى براى آنها درست کرده که همان شریعتهاى نوح، ابراهیم، موسى، عیسى و محمد (ص) است.
چنانکه خداوند چه بسا در یک شریعتى به دلیل منقضى شدن مصلحت حکم پیشین و پیدایش مصلحت حکم تازه، پاره‏اى از احکام را نسخ مى‏کند.
3ـ علت اختلاف شریعت‏ها مربوط به گذشت زمان و ترقى بشر در مراتب استعداد و آمادگى مى‏باشد و تکلیف هاى الهى و احکام شرعى هم براى بشر چیزى جز یک آزمایش الهى در مواقع گوناگون زندگى نیست، به عبارتى دیگر براى هر امتى از شماها شریعت و راهى قرار داد و اگر خداوند مى‏خواست شما همه را یک امت گرفته برایتان یک شریعت مقرر مى‏کرد ولى شریعتهاى گوناگون برایتان مقرر کرد تا شما را در نعمتهاى گوناگونى که به شما داده بیازماید، اختلاف نعمتها مستلزم اختلاف امتحان که عنوان وظایف و احکام شرع است، مى‏باشد.
در روایات نیز به این دو نوع اختلاف (استعدادها ـ درجات ایمان) توجه شده است.
مرحوم کلینى در کافى از زراره نقل مى‏کند که خدمت امام باقر (ع) رسیدم و عرض کردم: ما خود را تراز کنیم (و بسنجیم) ؛ فرمود: تراز چیست؟ عرض کردم: شاقول، پس هر کس با ما موافقت داشت. چه علوى باشد، چه غیر او، او را دوست داریم (به عنوان یک مسلمان و اهل نجات) و هر که با ما مخالف بود، چه علوى و چه غیر او، از او بیزارى جوییم (به عنوان یک گمراه و اهل هلاک) . پس به من فرمود: اى زراره گفتار خداوند از گفتار تو درست‏تر است؟ پس کجایند آنها که خداى عز وجل در باره آنها فرموده: "مگر ناتوانان از مردان و زنان و کودکان که نه چاره دارند و نه راه بجایى برند" (56) کجایند آنانکه به امید خدایند؟ (57) کجایند آنانکه کار نیک را با کردار بد به هم آمیختند؟ (58) کجایند اصحاب اعراف؟ (59) کجایند مؤلفة قلوبهم؟
حماد در روایت خود از زراره در باره این ماجرا نقل مى‏کند که گفت: در این هنگام کار من و امام به مباحثه کشید، فریاد هر دو مان بلند شد که هر کس در بیرون خانه بود مى‏شنید ." (60) منظور حضرت این بود که میزان در خوبى و بدى و اهل بهشت و دوزخ بودن فقط هم‏عقیدگى با شیعه نیست. و امام (ع) فرمود: بسا که ناتوان در دین از مخالفان که عنادى نورزند و سایر اصنافى که ذکر فرموده که در قرآن از آنها یاد شده، به بهشت روند زیرا که خداوند وعده عفو و آمرزش به آنها داده است و نباید از آنها بیزارى جست.
از امام صادق (ع) روایت شده است: شما را با بیزارى چکار که از یکدیگر بیزارى مى‏جویید؟
همانا بعضى مؤمنین از بعضى دیگر افضلند و بعضى از بعضى دیگر نمازشان بیشتر است و بعضى تیزبینیش بیشتر است و همین است درجات ایمان (61) (که خداى متعال فرموده: (هم درجات عند الله) (62) همچنین از امام سجاد (ع) نقل شده است که: به خدا سوگند اگر ابوذر مى‏دانست در قلب سلمان چه مى‏گذرد او را مى‏کشت در حالى که بین آن دو، پیامبر عقد اخوت بسته بود (63) بنابراین با حفظ همه مسایلى که تاکنون مطرح شد؛ در بحث گفت و گو همه این اختلافات باید ملحوظ گردد و توقعات بالاترى وجود نداشته باشد.
در روایتى آمده است که هاشم بن البرید گفت: من و محمد بن مسلم و ابو الخطاب در یک جا گرد آمده بودیم، ابو الخطاب پرسید عقیده شما در باره کسى که امر امامت را نشناسد چیست؟ من گفتم: به عقیده من کافر است. ابو الخطاب گفت: تا حجت بر او تمام نشده کافر نیست، اگر حجت تمام شد و نشناخت آنگاه کافر است. محمد بن مسلم گفت سبحان الله اگر امام را نشناسد و جحود و انکار هم نداشته باشد چگونه کافر شمرده مى‏شود؟ ! خیر غیر عارف اگر جاحد نباشد کافر نیست به این ترتیب ما سه نفر سه عقیده مخالف داشتیم.
موقع حج رسید و به حج رفتم و در مکه به حضور امام صادق (ع) رسیدم، جریان مباحثه سه نفرى را به عرض امام رساندم و نظر حضرت را خواستم. امام فرمود: من وقتى جواب تو را مى‏دهم و میان شما قضاوت مى‏کنم که آن دو نفر هم باشند. وعدگاه من و شما سه نفر همین امشب در منى نزدیک جمره وسطى.
شب که شد سه نفرى رفتیم.
امام در حالى که بالشى را به سینه خود چسبانده بود سؤال را شروع کرد: چه مى‏گویید در باره خدمتکاران، زنان، افراد خانواده خودتان؟ آیا آنها به وحدانیت خدا شهادت نمى‏دهند؟ من گفتم: چرا. فرمود: آیا به رسالت پیغمبر گواهى نمى‏دهند؟ گفتم: چرا. فرمود آیا آنها مانند شما امامت و ولایت را مى‏شناسند؟ گفتم: خیر. فرمود: پس تکلیف آنها به عقیده شما چیست؟ گفتم: عقیده من این است که هر کس امام را نشناسد کافر است. فرمود: سبحان الله . آیا مردم کوچه و بازار را ندیده‏اى، سقاها را ندیده‏اى؟ گفتم: چرا، دیده و مى‏بینم . فرمود: آیا اینها نماز نمى‏خوانند؟ روزه نمى‏گیرند؟ حج نمى‏گزارند؟ به وحدانیت خدا و رسالت پیغمبر شهادت نمى‏دهند؟ گفتم: چرا. فرمود: خوب آیا اینها مانند شما امام را مى‏شناسند؟ گفتم: نه. فرمود: پس وضع اینها چیست؟ گفتم: به عقیده من هر که امام را نشناسد کافر است. فرمود: سبحان الله! آیا وضع کعبه و طواف این مردم را نمى‏بینى؟ هیچ نمى‏بینى که اهل یمن چگونه به پرده‏هاى کعبه مى‏چسبند؟ گفتم: چرا. فرمود: آیا اینها به توحید و نبوت اقرار و اعتراف ندارند؟ آیا نماز نمى‏خوانند؟ روزه نمى‏گیرند؟ حج نمى‏گزارند؟ گفتم: چرا. فرمود: خوب آیا اینها مانند شما امام را مى‏شناسند؟ گفتم: نه. فرمود: عقیده شما در باره اینها چیست؟ گفتم: به عقیده من هر که امام را نشناسد کافر است. فرمود: سبحان الله! این عقیده، عقیده خوارج است.
امام آنگاه فرمود: حالا مایل هستید که حقیقت را بگویم؟
هاشم که به قول مرحوم فیض، مى‏دانست قضاوت امام بر ضد عقیده اوست، گفت: نه.
امام فرمود: همانا بسیار بد است براى شما که چیزى را که از ما نشنیده‏اید از پیش خود بگویید. هاشم بعدها به دیگران چنین گفت: گمان بردم که امام نظر محمد بن مسلم را تایید مى‏کند و مى‏خواهد ما را به سخن او برگرداند. (64) فلاسفه اسلام، این مساله را به شکلى دیگر بیان کرده‏اند، اما نتیجه‏اى که گرفته‏اند مآلا بر آنچه ما از آیات و روایات استنباط کردیم منطبق است.
صدر المتالهین در مباحث خیر و شر اسفار از جمله اشکالات آنجا این مطلب را ذکر مى‏کند که: چگونه مى‏گوئید خیر بر شر غلبه دارد و حال آنکه وقتى که در انسان که اشرف کائنات است نظر مى‏افکنیم مى‏بینیم اکثر انسانها از لحاظ عمل گرفتار اعمال زشت، و از لحاظ اعتقاد دچار عقاید باطل و جهل مرکب‏اند و اینها امر معاد آنها را ضایع و آنان را مستحق شقاوت مى‏گرداند. پس عاقبت نوع انسان که ثمره و گل سر سبد هستى است شقاوت و بدبختى است.
صدرالمتالهین در جواب این اشکال مى‏گوید:
مردم در آن جهان از نظر سلامت و سعادت مانند این جهان از نظر سلامت‏اند. همانطورى که در این جهان سالم سالم و زیباى زیبا و همچنین بیمار بیمار و زشت زشت در اقلیت مى‏باشند و اکثریت با متوسطان است که سالم نسبى مى‏باشند، در آن جهان نیز "کملین" که به تعبیر قرآن "السابقون" مى‏باشند و همچنین "اشقیا" که به تعبیر قرآن "اصحاب الشمال" مى‏باشند، اندکند و غلبه با متوسطان است که قرآن کریم آنها را "اصحاب الیمین" مى‏خواند. پس در هر دو نشاه غلبه با اهل رحمت است. (65) به عبارت دیگر از نظر اسلام و با دید فقهى ما، آنها مسلمان نیستند ولى از لحاظ حقیقت مسلم مى‏باشند یعنى تسلیم حقیقت مى‏باشند و عناد با آن ندارند.
د ـ اصل آزادى در فکر و اندیشه و حتى در انتخاب راه طرفداران ادیان الهى معتقدند هدف از این زندگى جهان آخرت است.
آدمیان مى‏بایست در این جهان به گونه‏اى زیست کنند که به فلاح و رستگارى جهان آخرت نایل گردند و براى وصول به این هدف بیش از هر چیز باید مؤمن به اعتقادات دینى باشند تا بدین ترتیب اعمال آنان مقبول درگاه خداوند افتد و آمرزش ارواح آنان تامین گردد والا پایبندى به عقل و متابعت از فرامین اخلاقى بتنهایى سعادت اخروى انسانها را تدارک نمى‏کند.
حال که معلوم شد ایمان به خدا و معاد اصل است. براى سعادتمند کردن مردم چه راهى را باید برگزید؟
جمعى معتقدند از اجبار و زور مى‏توان براى نجات مردم کمک گرفت. "اگوستین" براى این عقیده چنین استدلالى مى‏کند: اگر قرار است کسى در اثر از دست دادن ایمان خود محکوم به آتش ابدى شود، بهتر است در صورت لزوم بازور او را مؤمن نمود تا بدین وسیله زندگى جاودانه او تدارک شود و البته چنین اجبار و زورى ممدوح و پسندیده است چرا که بهشت را براى او به ارمغان خواهد داشت و حتى اگر چنین فردى در زیر شکنجه جان خود را از دست دهد، چنین شکنجه و مرگى در برابر آنچه که در جهنم با آن رو به رو خواهد شد، چیزى نیست. به وسیله این درد، زندگى جاودانه او تدارک مى‏شود. فرد شکنجه مى‏شود تا به بهشت برود و چنین آزار و شکنجه‏اى قطعا ارزش آن را دارد. در مقابل جمعى بر این عقیده‏اند که اعتقاد به دین، ضرورتا همراه با پذیرش اختیارى و داوطلبانه آن ممکن است. زور و اجبار هیچگاه قادر نیست که اعتقاد قلبى و حقیقى به وجود آورد. "جان لاک" استدلال مى‏کند که سرکوب، سیاست موثرى نیست. زیرا زور مى‏تواند به ظاهر فرد را به اطاعت وادارد، اما نمى‏تواند موجب پذیرش عقیده‏اى در روح او گردد؛ تنها نتیجه اعمال زور گسترش نفاق و تظاهر و ریاکارى خواهد بود. بنابراین سیاست سرکوبگرانه در زمینه عقاید از نظر اخلاقى زیانبار است و به طریق اولى موجب هدایت کسى به راه راست نمى‏شود و رستکارى او را تامین نمى‏کند. (66) در قرآن آیاتى در باره آزادى آمده است و انسان را در برابر آزادى و انتخاب راه خویش مسؤول و متعهد مى‏داند تا خود پاسخگوى انتخاب راه و جوابگوى اندیشه خود باشد. آیاتى که ما را به این مساله رهنمون مى‏سازد عبارت‏اند از: (لا اکراه فى الدین قد تبین الرشد من البغى) (67) بدین معنا که دین برخوردار از حقیقتى راستین و راهى استوار و پایدار است و گرنه "لا اکراه فى الدین" معنا نداشت، زیرا اکراه یعنى چیزى را على رغم خواست خویش پذیرفتن، اما اگر اندیشه‏اى واضح و عیان باشد و فرصت انتخاب و اختیار را به انسان بدهد و بر اساس دلایلى پایدار و گفتارى استوار، راه را به انسان نشان دهند و بر این نکته نیز تاکید کنند که انتخاب‏کننده راه خطا و اندیشه کج، باید پاسخگوى آن و منتظر عقاب و فرجام بد خویش هم باشد، دیگر جایى براى اکراه نمى‏ماند. چنانکه از 1ـ (و قل الحق من ربکم فمن شاء فلیؤمن و من شاء فلیکفر) (68) یعنى بگو این حق است از سوى پروردگارتان، هر که خواست ایمان بیاورد و هر که خواست کافر شود.
چنین استفاده مى‏شود که هر انسانى مسؤول انتخاب راه خویش خواهد بود و 2ـ (و لو شاء ربک لامن من فى الارض کلهم جمیعا ا فانت تکره الناس حتى یکونوا مؤمنین) (69) یعنى اگر پروردگارت مى‏خواست تمام زمینیان ایمان مى‏آوردند. آیا تو مى‏خواهى مردم را مجبور کنى که ایمان بیاورند؟!
3ـ (و لو شاء الله ما اشرکوا و ما جعلناک علیهم حفیظا و ما انت علیهم بوکیل) (70) یعنى اگر خداى مى‏خواست مشرک نمى‏شدند، ما تو را نگهبان آنها قرار ندادیم و عهده‏دار امورشان نیستى.
بدان معناست که اى پیامبر تو نمى‏توانى بر فکر و اندیشه آنان فشار آورى بلکه تو فکر و اندیشه خود را براى مردم عرضه کن و رسالت و آیین خویش را بدون در نظر گرفتن پاسخ آنها یا برخورد مثبت و منفى آنها مطرح کن. 4ـ (فذکر انما انت مذکر، لست علیهم بمصیطر) (71) یعنى پس تذکر ده که تو تذکردهنده‏اى تو بر آنها مسلط نیستى.
همه این آیات و امثال آنها ارزش دادن به فکر و اندیشه است و نپذیرفتن اهرمهاى فشار بر فکر و خرد است. زیرا این کار با هیچ منطق و اندیشه‏اى سازگار نیست.
در هر صورت خداوند مى‏فرماید اگر ما مى‏خواستیم همه مردم را یک امت قرار دهیم مى‏توانستیم ولى خواسته ایم آنان را بیازماییم تا خود راه حق را انتخاب کنند: (و لو شاء ربک لجعل الناس امة واحدة و لا یزالون مختلفین) (72) و (لو شاء الله لجعلکم امه واحده و لکن لیبلوکم فى ما آتیکم) (73) آرى دیندارى اگر از روى اجبار باشد دیگر دیندارى نیست. مى‏توان مردم را مجبور کرد که چیزى نگویند و کارى نکنند اما نمى‏توان مردم را مجبور کرد که اینگونه یا آنگونه فکر کنند. اعتقاد باید از روى دلیل و منطق باشد. البته مسایل مربوط به امر به معروف و نهى از منکر با شرایط خود در جاى خود محفوظاند و در این گونه مسایل اصل بر ارشاد است نه اجبار.

پى‏نوشت‏ها:
1ـ نخستین گفت و گو بین هابیل و قابیل در مورد پذیرش و عدم پذیرش قربانى آنها به وجود آمد (ر.ک: آیات 27 تا 30 سوره مائده) .
2ـ ر.ک: الامام الصدر و الحوار (کلمة سواء)، المؤتمر الدول، شرکة المطبوعات للتوزیع و النشر، ص .95
3ـ ر.ک: دکتور احمد شلبى، مقارنة الادیان، الطبعة الثامنة (1988)، مکتبة النهضة المصریة، ج 1، ص .27
4ـ (سوره بقره/ 113)
5ـ همان.
6ـ بقره/ 32ـ .30
7ـ اعراف/ 18ـ .12
8ـ عنکبوت/ .14
9ـ هود/ 32
10ـ هود/ 47ـ .45
11ـ هود/ .74
12ـ نحل/ .125
13ـ مفسرین گفته‏اند دعوت کردن به وسیله حکمت و برهان و دلیل عقلى و علمى براى یک دسته خاص است، ولى بعضى از مردم استعداد بیان عقلى و علمى را ندارند، راه هدایت آنان پند و اندرز است با تمثیل و قصه و حکایت. دسته سوم کسانى هستند که براى ایراد گرفتن آمده‏اند با آنها مجادله کن اما به نحو احسن یعنى در مجادله از راه حق و حقیقت خارج نشو. بى انصافى مکن، حق کشى نکن دروغ به کار نبر و...
14ـ عنکبوت/ .48
15ـ ر.ک: نوح/ 21؛ شعراء/ 130 و 151؛ انبیاء/ 54؛ طه/ 47؛ زخرف/ .63
16ـ ر.ک: زخرف/ 87 "و لئن سالتهم من خلقهم لیقولن الله فانى یؤفکون" ؛ عنکبوت/ 61 و 63؛ لقمان/ 25؛ زمر/ 38؛ زخرف/ .9
17ـ زمر/ .3
18ـ یوسف/ .106
19ـ کلینى، کافى، ج‏4، ص‏143، انتشارات علمیه اسلامیه، چاپ اول (1348) .
عن ابى عبد الله (ع) قال ان بنى امیة اطلقوا للناس تعلیم الایمان و لم یطلقوا تعلیم الشرک لکى اذا حملوهم علیه لم یعرفوه.
20ـ مجلسى، مرآة العقول، ج‏11، ص‏234، دار الکتب الاسلامیه، الطبعة الثانیه، 1363 ه . ش.
21ـ توبه/ .31
22ـ محمد ابو زهره، تاریخ الجدل، دار الفکر العربى، الطبعة الاولى (1934) وى منشا اختلافات را ده چیز شمرده است.
ر.ک: صص 11ـ .7
23ـ فصلت/ .34
24ـ زمر/ .18
25ـ وصیته (ع) لهشام و صفته للعقل: ان الله تبارک و تعالى بشر اهل العقل و الفهم فى کتابه فقال فبشر عبادى...
بحار الانوار، ج 75، ص 296، چاپ بیروت؛ کلینى، همان، ج 1، ص 14، روایت .12
26ـ المیزان، ج 23، ص .251
27ـ انفال/ .22
28ـ کلینى، همان، ج 1، ص .35
29ـ فیض کاشانى، محجة البیضاء، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1415 ق، ج 1، ص .21
30ـ کلینى، همان، ج 1، ص 43، روایت .5
31ـ کلینى، همان، ج 8، ص .167
32ـ خذوا الحق من اهل الباطل و لا تأخذوا الباطل من اهل الحق کونوا نقاد الکلام. بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 2، ص 96، روایت .39
33ـ نهج البلاغه، صبحى صالح، حکمت .289
34ـ همان، خطبه .94
35ـ همان، حکمت .139
36ـ اسراء/ .36
37ـ اصول کافى، چاپ آخوندى، ج 2، ص .388
38ـ تفکر سیاسى، نوشته گلن تیندر، ترجمه محمود صدرى، ص .23
39ـ جانلد، نسبت‏گرایى اخلاقى، و دسورث، 1973، به نقل از مجله نقد و نظر، ش 14ـ 13، ص .327
40ـ الگوهاى فرهنگ، نیویورک 1942، ص 219 به نقل از مجله نقد و نظر، ش 14ـ 13، ص .327
41ـ تفکر سیاسى، نوشته گلن تیندر، ترجمه محمود صدرى، ص .23
42ـ ر.ک: نقد و نظر، ش‏14ـ 13، ص‏ .335
43ـ روم/ .30
44ـ ترجمه تفسیر المیزان، ج 31، ص 288ـ .287
45ـ اعراف/ .172
46ـ یس/ .60
47ـ نساء/ .1
48ـ نهج البلاغه، خطبه‏ .1
49ـ ص/ .72
50ـ نهج البلاغه نامه/ .53
51ـ مولوى، دیوان شمس.
52ـ حجرات/ .13
53ـ البته لازمه تسلیم خدا شدن، پذیرفتن دستورهاى اوست و روشن است که همواره به آخرین دستور خدا باید عمل کرد و آخرین دستور خدا همان چیزى است که آخرین رسول او آورده است .
54ـ آل عمران/ .19
55ـ آل عمران/ .67
56ـ نساء/ .98
57ـ اشاره به آیه 106 سوره توبه "و آخرون مرجون لامر الله اما یعذبهم و اما یتوب علیهم" .
58ـ اشاره به آیه 102 سوره توبه "و آخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا اعملا صالحا و آخر شیئا" .
59ـ اشاره به آیه 42 سوره اعراف "و على الاعراف رجال یعرفون کلا بسیماهم و نادوا اصحاب الجنة ان سلام علیکم لم یدخلوها و هم یطمعون"
60ـ کلینى، همان، ج‏4، ص‏ .92
61ـ کلینى، همان، ج‏3، ص‏.76 عن ابى عبد الله (ع) قال: "ما انتم و البراءه یبرأ بعضکم من بعض، ان المؤمنین بعضهم افضل من بعض و بعضهم اکثر صلاة من بعض و بعضهم انفذ بصرا من بعض و هى درجات" .
62ـ آل عمران/ .163
63ـ بحار الانوار، چاپ بیروت، ج‏2، ص‏190 "و لله لو علم ابوذر ما فى سلمان لقتله و لقد آخا رسول الله (ص) بینهما فما ظنکم بسائر الخلق.
64ـ کلینى، همان، ج‏2، باب الضلال، ص 401، به نقل از کتاب عدل الهى، شهید مطهرى، ص .345
65ـ به نقل از عدل الهى، شهید مطهرى، ص‏ .349
66ـ تسامح آرى یا نه، دفتر نخست ، ص .49
67ـ بقره/ .256
68ـ کهف/ .29
69ـ یونس/ .99
70ـ انعام/ .107
71ـ غاشیه/ 22ـ .21
72ـ هود/ .118
73ـ آل عمران/ .48