بروکلمان، کارل[1]. بروکلمان خاورشناس مشهور آلمانی است که در 17 سپتامبر 1868 در روستوک، از شهرهای آلمان، به‌دنیا آمد. در 1886 وارد دانشگاه روستوک شد. نخست به فراگیری زبان و متن‌شناسی یونانی و لاتینی و نیز زبان عربی و حبشی پرداخت. در شهر براسلاو، علوم شرقی، زبان‌های شرقی، و زبان‌های هند و ژرمن را نزد هلبرانت آموخت و در 1888 در استراسبورگ به محضر درس نولدکه رفت و در درس‌های هوشیمان (برای فراگیری زبان‌های سنسکریت و ارمنی) و دومیشن (برای آموختن زبان مصری قدیم) حاضر شد.
وی در 1890، با تقدیم نخستین رساله دکتری خود، تحت عنوان ارتباط میان الکامل فی‌التاریخ ابن اثیر و تاریخ الرسل و الملوک محمدبن جریر طبری، از دانشگاه استراسبورگ درجه دکتری گرفت و در یکی از مدرسه‌های پروتستانی آغاز به تدریس کرد و در همان وقت با نولدکه، دیوان لبید را تصحیح کرد که با ترجمه آلمانی در 1891 در وین منتشر شد. سپس به براسلاو رفت و در آنجا در 1893 دومین رساله دکترای خود را که مجوز شایستگی او برای تدریس در دانشگاه بود، درباره تلقیح فهوم اهل‌الآثار فی مختصرالسّیر والاخبار، اثر عبدالرحمان ابوالفرج بن جوزی تقدیم داشت. وی در همین اوقات به گردآوری موادی برای تألیف فرهنگ سریانی پرداخت که در فوریه 1895 با نام «واژه‌نامه سریانی» [2] منتشر شد. پس از آن به دعوت ادوارد زاخائو در نشر تحقیقی و انتقادی طبقات ابن سعد شرکت جست. بروکلمان برای گردآوری نسخ خطی این کتاب در فاصله 1895-1896 به لندن و استانبول سفر کرد و با استفاده از این فرصت به استنساخ عیون‌الاخبار ابن قتیبه پرداخت. همچنین بروکلمان جلد هشتم طبقات ابن سعد را فراهم نمود و در 1904 به وسیله آکادمی برلن منتشر کرد. سپس به تألیف «تاریخ ادبیات عربی» [3] پرداخت که در دو جلد همراه با سه جلد ملحقات طی سال‌های 1937-1942 توسط انتشارات بریل منتشر گردید و در دسترس اهل علم قرار گرفت. این کتاب مشتمل بر همه آثار منتشر شده عربی تا آن زمان بود.
وی در بهار 1900 در مدرسه زبان‌های شرقی برلن به تدریس زبان عربی پرداخت و در تابستان همان سال کرسی دانشگاه‌های ارلانگن و براسلاو به وی پیشنهاد شد و او ترجیح داد که به براسلاو برود. در همین اوقات جزء هفتم تاریخ ادبیات شرق را با عنوان تاریخ ادبیات مسیحی در شرق که شامل ادبیات سریانی و عربی می‌شد به رشته تحریر درآورد.
بروکلمان در 1903 نسخه‌های خطی شرقی کتابخانه شهرداری براسلاو و در سال‌های بعد نسخ خطی شرقی کتابخانه شهرداری هامبورگ را فهرست کرد. سپس از وی دعوت شد که در دانشگاه کونیگسبرگ تدریس کند. او در آنجا بیشتر کتاب‌های خود از جمله «اصول دستور تطبیقی زبان‌های سامی» را در دو مجلد تألیف کرد. وی در سال 1909 در شهر هاله ازدواج کرد و در اثنای اقامتش در آنجا جزء دوم کتاب «اصول دستور تطبیقی زبان‌های سامی» را هم نوشت.
بروکلمان به موازات توجه به زبان‌های سامی، به زبان ترکی نیز عنایت داشت و، در آغاز جنگ جهانی دوم، دیوان لغات التّرک کاشغری را در استانبول چاپ کرد. این کتاب مشتمل بر اطلاعات فراوانی از اقوام ترک در آسیای مرکزی بود و بر اساس همین کتاب کنزاللغه ترکی میانه[4] را نیز تألیف کرد که با کمک فرهنگستان علوم مجارستان به چاپ رسید.
بروکلمان، در تابستان 1932، به ریاست دانشگاه براسلاو منصوب شد ولی در 1933 ناچار به استعفا گردید؛ با این حال، کرسی استادی خود را در دانشگاه تا پاییز 1935 که بازنشسته شد حفظ کرد. وی در بهار 1937 دوباره به شهر هاله منتقل شد تا بتواند از کتابخانه خاورشناسی آلمانی[5] آنجا استفاده کند و به تصحیح و تکمیل و استدراک کار اصلی خود، کتاب «تاریخ ادبیات عربی»، بپردازد که نتیجه آن را انتشارات بریل در دو جلد در 1937 و 1938 در لیدن با عنوان «ذیل» [6] منتشر ساخت.
بروکلمان، در 1945، کتابداری انجمن خاورشناسان آلمان را عهده‌دار گردید. در تابستان 1947، به‌عنوان استاد ممتاز، درس‌ها و سخنرانی‌هایی مطابق میل خود ارائه داد؛ از جمله به تدریس زبان ترکی جدید و تاریخ عثمانی و نیز زبان‌های سریانی، آشوری، بابلی، حبشی، و قبطی پرداخت و گاه درس زبان فارسی جدید و فارسی میانه و زبان ارمنی را هم به کارهای خود می‌افزود. وی، علاوه بر مهارت در زبان‌های اروپایی مانند یونانی، لاتینی، فرانسوی، ایتالیایی، و اسپانیایی، یازده زبان شرقی (عربی، سریانی، عبری، آشوری، بابلی، حبشی، فارسی میانه، فارسی جدید، ارمنی، ترکی، و قبطی) نیز می‌دانست.
بروکلمان شرح حالی از خود باقی گذاشته که در مجله "اورینس"[7] (ج 27 و 28 سال 1981) به‌چاپ رسیده است. یوهان فوک نیز مقاله‌ای تحت عنوان "بروکلمان به‌عنوان یک خاورشناس" دارد که در «مجله انجمن خاورشناسی آلمان» [8] در سال 1958 چاپ شده است. همچنین اوتواسپیس در 1938 به مناسبت هفتادمین سال تولد بروکلمان، فهرستی از 555 اثر او را در «مجله علمی دانشگاه مارتین لوتر» [9] (هاله ـ ویتنبرگ، مجموعه اقتصادی ـ اجتماعی، دوره هفتم، دفتر چهارم) چاپ کرد. هلموت ریتر[10] نیز فهرست دیگری از آثار بروکلمان را به‌ترتیب زمانی (1890-1954) فراهم کرد. این فهرست را یورگ کریمر به عربی ترجمه کرد و صلاح‌الدین منجد آن را منتشر ساخت.
بروکلمان در تابستان 1953 برای بار دوم بازنشسته شد ولی باز هم درس و بحث را رها نکرد. در دسامبر 1954 سرماخوردگی شدیدی تندرستی او را مختل ساخت، اما به کمک همسر و یکی از شاگردانش کتاب «نظم زبان عبری» [11]را تألیف کرد و سرانجام در 6 مه 1956 در سن 88 سالگی درگذشت.

مآخذ:
1) بدوی، عبدالرحمن. موسوعه المستشرقین. بیروت: دارالملایین، 1993 م. = 1372، الثالث؛
2) عقیقی، نجیب. المستشرقون. قاهره: دارالمعارف، 1964-1965 م.= 1343-1344؛
3) منجد، صلاح‌الدین. المنتقی من دراسات المستشرقین. قاهره :{بی‌نا، بی‌تا}؛
4) Sellheim, Rudolph. "Brockelmann". Encyclopaedia Iranica. Vol. IV, PP. 456-457.

پی نوشت:
[1]. Brockelmann, Carl
[2]. Lexicon Syriacum
[3]. Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL)
[4]. Mitteltϋrkischer Wortschatz
[5]. Deutschen Morgenländischen Gesellschaft (DMG)
[6]. Supplementbande
[7]. Oriens
[8]. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Geselleschaft (ZDMG)
[9]. Wissenschaftliche Zeitschrift der MartinlutherUniversitat
[10]. H. Ritter
[11]. Hebraische Syntax

● برگرفته از دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، http://portal.nlai.ir/daka نوشته مهدی محقق (داجا)