ولادت و تحصیلات
آیة اللّه حایری قمی، در سال 1291 ق.(1) در قم زاده شد. در ایام نوجوانی خواندن و نوشتن و قرآن مجید را در مکتب خانه فرا گرفت؛ سپس به آموختن علوم دینی روی آورد و در محضر علمای بزرگ قم، ادبیات و سطوح فقه، اصول و حدیث را به خوبی فرا گرفت.
اساتید وی در قم، عبارتند از آیات عظام:
1. حاج میرزا محمد ارباب قمی (1273-1341 ق)، صاحب «اربعین الحسینیة» و «تشیید البنیان».
2. حاج سید صادق قمی (1253 - 1338 ق)، صاحب «کتاب الزکاة».
3. شیخ محمد حسن نادی قمی (م: 1317 ق).
4. شیخ محمد حسن وزوایی قمی (م: 1310 ق).
5. شیخ محمد حسین پایین شهری قمی (معروف به متکلم).
6. میرزا ابو القاسم طباطبایی قمی (م: 1333 ق)، برادر آیة اللّه العظمی حاج آقا حسین قمی.
7. ملا علی اکبر قمی (م: حدود 1314 ق).

شوق آموختن و ترک وطن
روح جستجوگر و اشتیاق فراوان آیة اللّه حایری به آموختن، موجب شد که ایشان مسافرت های متعددی به مراکز علم و دانش کند. از این رو به شهرهای تهران، نجف، سامرّا و کربلا هجرت کرد و از اساتید معروف و مبرّز آن سامان بهره گرفت. در این قسمت، به ترتیب در شهرهایی که ایشان رحل اقامت افکند، اشاره می کنیم.

الف) تهران:
مرحوم آیة اللّه حایری قمی، در حدود سال 1313 ق، رهسپار تهران شد و از محضر آیات عظام: حاج میرزا محمد حسن آشتیانی (م: 1319 ق) و مرحوم میرزا ابوطالب زنجانی (م: 1329 ق)، سطوح عالی فقه و اصول را به خوبی فرا گرفت.(2)

ب) نجف:
ایشان پس از 5 سال اقامت در تهران، در سال 1328 ق، راهی نجف شد و در درس های اساطین حوزه علمیه نجف شرکت جست و به تقریر درس آنان پرداخت. اساتید ایشان در نجف عبارتند از آیات عظام:
1. آخوند ملا محمد کاظم خراسانی (م 1329 ق)، صاحب کتاب های «حاشیه بر رسائل»، «کفایة الاصول» و «شرح تبصرة المتعلمین».
2. حاج آقا رضا همدانی (م 1322 ق)، صاحب کتاب های «مصباح الفقیه فی شرح شرایع الاسلام» و «حاشیة المکاسب».
3. سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (م 1337 ق)، صاحب کتاب های «منجزات المریض»، «صلاة الاحتیاط» و «عروة الوثقی».
4. شیخ هادی بن محمد امین تهرانی (م 1321 ق)، صاحب کتاب های «محجة العلماء»، «تفسیر آیة النور» و «ودایع النبوة».
او در میان اساتید خود، بیشتر دلبسته آخوند خراسانی بود. لذا بیشترین استفاده را از محضر شریف وی برد و تقریرات درس اصول (قطع و ظن، برائت و استصحاب) وی را به زیبایی به رشته تحریر درآورد.(3)

ج) سامرّا:
آیة اللّه حایری قمی پس از شش سال اقامت در نجف، در سال 1324 ق، همزمان با اوج گیری نهضت مشروطه، رهسپار سامرا گردید تا از محضر آیة اللّه العظمی میرزا محمد تقی شیرازی بهره مند شود. در سامرّا مورد اکرام و احترام بسیار میرزا قرار گرفت و ضمن شرکت در مجلس درس استاد، خود به تدریس سطوح پرداخت.
با شروع جنگ جهانی اول، که سامرّا محل تجمّع لشکر عثمانی و پادگان نظامی گردید، درس های حوزه تعطیل شد و میرزای شیرازی به کربلا مهاجرت نمود. به این علت، آیة اللّه حایری به کاظمین کوچ کرد و مدّت ها از محضر آیة اللّه سید حسن صدر کاظمی (م 1354 ق) بهره برد؛(4) امّا پس از مدتی، بنا به دعوت استادش، به کربلا هجرت کرد.(5)

د) کربلا:
آیة اللّه حایری در سال 1336 ق، به کربلا هجرت کرد و از آنجا که بسیار مورد توجه و اطمینان میرزای شیرازی بود، مرحوم میرزای دوم، احتیاطات خویش را بدو ارجاع نمود.(6)
پس از وفات استاد بزرگوارش در سال 1338 ق، در صحن حرم مطهر امام حسین (ع) ، به جای میرزای شیرازی به اقامه جماعت پرداخت و به این ترتیب در حوزه های علمی شیعه، شهرت یافت.(7)
وی علاوه بر اقامه جماعت، به تدریس و تألیف و وعظ و ارشاد هم اشتغال داشت و از علمای بزرگ کربلا به شمار می رفت.(8)

بازگشت به قم
آیة اللّه حایری قمی، در سال 1349 ق که پنجاه ساله بود، به قصد زیارت مرقد مطهر حضرت امام رضا (ع) ، به سوی ایران حرکت کرد. در مشهد مقدس، چندی نزد مرحوم آیة اللّه العظمی حاج آقا حسین طباطبایی قمی میهمان بود.
مرحوم طباطبایی قمی، وی را به بازگشت به زادگاهش - که در آن زمان دارای حوزه ای باشکوه و آبرومند گردیده و از طرفی با توطئه های گوناگون رژیم پهلوی برای تضعیف و نابودی آن، رو به رو بود. - بسیار ترغیب نمود. این عوامل باعث شد که ایشان در همان سال، به قم بازگردد و به درخواست زعیم حوزه، آیة اللّه العظمی حایری یزدی، در قم ماندگار شود و به خدمات دینی بپردازد.(9)

تدریس
برنامه مرحوم آیة اللّه حاج شیخ محمد علی حایری قمی از همان اوان ورود به قم، این بود که شب ها به اقامه نماز در مدرسه فیضیه و پس از نماز به تدریس خارج فقه و اصول می پرداخت.
در این زمینه سید علی رضا ریحان یزدی می نویسد:
«... معظم له از علمای نجف اشرفند و به تازگی به وطن اصلی خود مراجعت کرده اند. شب ها بعد از نماز، در مدرسه فیضیه، مجلس درسشان منعقد می شود و تخصّص جناب ایشان، در علم اصول است.»(10)
علامه تهرانی هم می فرماید:
«... وی شأن و جایگاهی بلند در حوزه داشت و طلّاب به وی، علاقه فراوان و به درس و بحثش، شوق بسیار داشتند...».(11)
مرحوم ناصر الشریعه هم می نویسد:
«... وی از بزرگان علما و مدرسین این سرزمین بود.... جماعتی زیاد به درس و نماز او حاضر می شدند...»(12)

شاگردان
برخی از شاگردان آن فقیه بزرگ، که در «آینه دانشوران» آمده است، عبارتند از حضرات آیات:
1. شیخ ابراهیم ریاضی نجف آبادی.
2. شیخ مرتضی انصاری قمی (1322-1391 ق).
3. حاج سید سجاد علوی گرگانی (1322-1407 ق).
4. شیخ محمد فکور یزدی.
5. شیخ محمد باقر شریعتی اصفهانی.
6. سید مرتضی علوی فریدنی.
7. سید مهدی هاشمی شاهرودی.
8. شیخ عباس صفایی حایری قمی، فرزند معظم له،(1332 - 1399 ق).
9. میرزا عباس مستقیم قمی.
10. شیخ یحیی فاضل همدانی.
11. میرزا علی اصغر شفیعی همدانی.
12. میرزا محسن ضیایی همدانی.
13. شیخ محمد باقر سعیدی رانکوهی.
14. شیخ عبد الرحیم تنکابنی.
15. شیخ ابو القاسم فروغی شاهرودی.
16. شیخ محمد رفیعی طالقانی.
17. سید حسین بحرینی.
18. سید محمد ابو هاشم رشتی.
19. سید شفیع واحدی رشتی.
20. شیخ محمد تقی لنگرودی املشی.
21. آقا محمد کاجی همدانی.
22. سید محمد باقر سلطانی طباطبایی (1332-1418 ق).

تألیفات
آن فقیه بزرگ، به جز تدریس و تربیت شاگردان، دارای تألیفات بسیاری در فقه و اصول است که عبارتند از:
1. «مختارات الاصول» یک دوره اصول به سبک جدید است و در دو جلد به چاپ رسیده است.(13)
2. «حاشیه برکفایه» (دو جلد و مطبوع سال 1344 ق). این حاشیه بر آمده از درس اصول میرزای شیرازی و آخوند خراسانی است.(14)
3. «ردّ بر وهّابیت» (چاپ شده).(15)
4. «تقریرات درس اصول آخوند خراسانی» (اصول عملیه).(16)
5. «اجتهاد و تقلید» این کتاب همراه با «مختارات الاصول» به چاپ رسیده است.(17)
6. «تعادل و تراجیح» که همراه با«مختارات الاصول» به چاپ رسیده است.(18)
7. «رساله در بطلان ترتّب».(19)
8. «کتاب الطهارة».(20)
9. «کتاب الصلاة».(21)
10. «کتاب الزکاة».(22)
11. «کتاب الخمس».(23)
12. «شرح استدلالی تبصرة المتعلمین»؛(24) که ظاهراً همان کتاب های فقهی بالا باشد.
13. «رسالة فی الرضاع» که اتمام آن، در سامرا، در سال 1326 ق. بوده است.(25)
14. «رسالة فی العدالة».(26)
15. «رسالة فی الوقف».(27)
16. «رسالة فی العصمة»: این نوشتار، پیرامون عصمت امامان بوده و آن را در 1343 ق، تالیف کرده است.(28)
این قبیل کتاب ها باعث شد تا آن مرحوم، پس از وفات آیة اللّه حاج شیخ عبد الکریم حایری از سوی برخی، به عنوان مجتهد اعلم مورد توجه و عنایت قرار گیرد(29) و چشم های حوزه علمیه برای زعامت حوزه و مرجعیت شیعه، به سوی وی متوجه شود؛ اما افسوس که اجل بدو مهلت نداد و چندی پس از درگذشت آیة اللّه حایری، او هم بدرود زندگی گفت.(30)
از مرحوم آیة اللّه حایری قمی، به جز تألیفات و شاگردان فراوان، آثار دیگری هم بر جای مانده است؛ از جمله: «مسجد نو» در مقابل قبرستان شیخان کبیر قم. این مسجد که اخیراً به صورت زیبایی تجدید بنا شده است، در یکی از نقاط پر رفت و آمد، نزدیک حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) قرار گرفته و هماره آکنده از نمازگزاران مقیم و مسافر است.

ویژگی های شخصی
معظم له، عالمی عامل بود و مصداق کامل توقیع شریف «و اما مَن کان من الفقهاء صائناً لنفسه حافظاً لدینه مخالفاً لهواه مطیعاً لأمر مولاه فللعوام ان یقلّدوه» به شمار می آمد. از حیث مقام علم و دانش، زهد و تقوا در مرتبه ای بلند قرار داشت(31) و از ریاست و مرجعیت دوری می جست. لذا از حاشیه بر کتاب های فتوایی خودداری کرد و با این که گروهی بسیار به او روی آوردند، اما خود را در معرض تقلید مردم قرار نداد.(32)
او به فرزندش می فرمود:
فرزندم! آیه ای در قرآن است که کمرشکن است و آن، آیه مبارکه (تلک الدار الآخرة نجعلها للذین لا یریدون علوّاً فی الارض و لا فسادا و العاقبة للمتقین» می باشد که خداوند متعال، آخرت را برای کسانی قرار داده که فکر و خیال ریاست و بزرگی را در سر نداشته باشند.

وفات
آیة اللّه حاج شیخ محمد علی حایری قمی، پس از درگذشت زعیم حوزه علمیه آیة اللّه حاج شیخ عبد الکریم، بیش از سه سال زنده نماند و در این مدت هم، مبتلا به کسالت قلبی و بیماری استسقاء بود تا این که در 67 سالگی، در دوشنبه، 22 ربیع الثانی 1358 ق (برابر با1318 ش) دار فانی را بدرود گفت.
به دنبال اعلام خبر وفاتش، تمام شهر و حوزه علمیه تعطیل شد و پیکر او به صورت باشکوهی تشییع شد. جسد مطهر آن فقیه ربانی، در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه (س) ، در جانب بالای سر آیة اللّه حایری، به خاک سپرده شد. مجالس بزرگداشت وی، نخست از سوی آیة اللّه حجت و سپس از طرف آیة اللّه صدر و سومین روز، از جانب آیة اللّه سید محمد تقی خوانساری برگزار شد و آن گاه طبقات و اصناف دیگر ختم های متعدد گرفتند.(33)

پی نوشت ها:
* ر.ک: ستارگان حرم، ج 10، زندگینامه مرحوم علی صفایی حایری.
1 - الذریعة، ج 6، ص 187 و آینه دانشوران، ص 78 (و یا متولّد سال 1299 ق ر.ک: آثارالحجة، ج 1، ص 116 و رجال قم، ص 153).
2 و 3 - نقباء البشر، ج 4، ص 1369.
4 - الذریعة، ج 20، ص 167.
5 و 6 - آثار الحجة، ج 1، ص 116.
7 - تاریخ قم، ص 282.
8 و 9 - نقباء البشر، ج 4، ص 1369.
10 - آینه دانشوران، ص 79.
11 - نقباء البشر، ج 4، ص 1369.
12 - تاریخ قم، ص 283.
13 - الذریعة، ج 20، ص 167.
14 - همان، ج 6، ص 188.
15 - نقباء البشر، ج 4، ص 1368.
16 - همان، ج 4، ص 1369.
17 و 18 - الذریعة، ج 20، ص 167.
19 - مع علماء النجف، ج 2، ص 437.
20 تا 22 - همان، به نقل از نقباء البشر، ج 4، ص 1369.
23 - نقباء البشر، ج 4، ص 1369.
24 - رجال قم، ص 153 و تاریخ قم، ص 283.
25 - الذریعة، ج 11، ص 192.
26 و 27 - نقباء البشر، ج 4، ص 1369.
28 - الذریعة، ج 15، ص 273.
29 - گنجینه دانشمندان، ج 1، ص 335.
30 و 31 - آثارالحجة، ج 1، ص 116.
32 - میراث اسلامی ایران، ج 10، ص 127.
33 و 34 - آثارالحجة، ج 1، ص 116 و 117.

منابع:
1. آثار الحجة یا تاریخ و دائرة المعارف حوزه علمیه قم، محمد شریف رازی، قم، کتابفروشی برقعی، 1332 ش، ج 1، ص 115 و 116.
2. آینه دانشوران، سید علیرضا ریحان یزدی، پاورقی و اضافات: ناصر باقری بیدهندی، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی، 1372 ش، ص 78 و 79.
3. الاجازة الکبیرة، آیت اللّه سید شهاب الدین مرعشی نجفی، تدوین: محمد سمامی حایری، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی، ص 206.
4. تاریخ قم، محمد حسین ناصر الشریعة، پاورقی و اضافات: علی دوانی، قم، دارالفکر، 1342 ش، ص 282
5. الذریعه الی تصانیف الشیعة، علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی، بیروت، دار الاضواء، 1403 ق. (مجلدات مختلف)
6. رجال قم، سید محمد مقدس زاده، تهران، چاپخانه مهر ایران،1335 ش، ص 153.
7. گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1352 ش، ج 1، ص 335.
8. مع علماء النجف، سید محمد غروی، بیروت، دارالثقلین، 1420 ق، ج 2، ص 437.
9. معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام. محمد هادی امینی نجفی، ج 3، ص 1014.
10. معجم المؤلّفین العراقیین، کودکیس عواد، ج 3، ص 217.
11. معجم المطبوعات النجفیة، محمد هادی امینی نجفی، ص 145 و 286
12. نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، شیخ آقا بزرگ تهرانی، مشهد، نشر مرتضی، 1403 ق، ج 4، ص 1368.

منبع: www.hawzah.net