مصطفی ابن عبدالله

حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله. وی دانشمند، تاریخنگار، و کتابنامه‌نویس سرشناس ترک در قرن یازدهم، نامش مصطفی و نام پدرش عبدالله بود. میان علما به کاتب چَلَبی و بین "اهل دیوان" (دربار و دولت) به حاجی خلیفه شهرت داشت. سبب نامیده شدنش به کاتب، اشتغالش به نوشتن دفاتر دولتی، و علت پیدا کردن عنوان چلبی، درجه فضل و معلوماتش بود؛ زیرا که در قرن نهم هجری، این عنوان به‌معنای سرور، به علما و فضلا اطلاق می‌شد.
پدرش ابتدا در "سرای" (دربار) خدمت می‌کرد و سپس وارد فوج سِلَی‌دار (سلاحدار) سپاه عثمانی شد. مصطفی در 1017 ق. در استانبول به دنیا آمد و از پنج شش سالگی به تحصیل پرداخت. در چهارده سالگی، به‌یاری پدرش وارد فوج سِلَی‌دار شده و در اداره "محاسبه آناطولی" (به سمت منشی) مشغول به کار شد و در آنجا قواعد حساب و خط سیاق را فراگرفت. به گفته خودش (در فذلکه)، از عیسی قریمی (اهل شبه جزیره کریمه[1]) قرآن و تجوید آموخت و نزد الیاس خوجه کتاب‌های تصریف و عوامل را خواند و از بوگری[2] احمد چلبی خوشنویسی یاد گرفت. مصطفی در فاصله سال‌های 1033-1045 ق.، تقریباً پیوسته، همراه لشکریان عثمانی در جنگ‌های مرزهای شرقی آناطولی بود که از آن جمله است: جنگ‌های عثمانی با ایران، لشکرکشی عثمانی‌ها به همدان در 1038 ق.، محاصره بغداد در 1040 ق.، و جنگ سال‌های 1043-1045 ق. به فرماندهی سلطان مراد {چهارم}.
در اثنای این لشکرکشی‌ها، در سال 1035 ق.، در راه بازگشت از بغداد، پدرش در موصل درگذشت و مصطفی همراه یکی از بستگان پدرش به دیاربکر رفت و به خدمت اداره "مقابله سواری" آنجا در آمد. در سال 1038 ق.، در استانبول، در جلسات درس قاضی‌زاده شرکت جست و سخت تحت تأثیر او قرار گرفت. سایر استادان او اعرج مصطفی، کُرد عبدالله، ]کِچی[ محمد، و ولی افندی از مشاهیر عصر بودند که مصطفی نزد آنان ادبیات السنه ثلاثه (ترکی، فارسی، و عربی)، فقه، حدیث، تفسیر، و منطق آموخت و نزد دانشمندی فِلِمِنکی (هلندی‌تبار) ریاضیات، جغرافیا، و سایر فنون را فراگرفت. در سال 1043 ق.، هنگامی که سپاه عثمانی در حلب مشغول گذراندن زمستان بود، به زیارت حج رفت و در بازگشت، در دیاربکر با علما و فضلای آنجا مصاحبت و مباحثه کرد.
در سال 1047 ق. به استانبول بازگشت. در این هنگام، از خویشاوندی ارثیه زیادی به او رسید که همه را صرف خرید کتاب کرد، و در همان زمان ازدواج کرد. حاجی خلیفه تدریس نیز می‌کرد، از جمله به فرزند خود و مولانا محمد فرزند احمد رومی کتاب شرح‌الکشّاف را در هندسه و {الطریقه} المحمدیه را در هیئت، درس می‌داد و قواعد استخراج تقویم را از زیج می‌آموخت. در 1058 ق.، به‌سبب تألیف تقویم‌التواریخ به سمت خلیفه دومی (معاون دومی) ترفیع داده شد. او بیشتر آثارش را پس از این تاریخ تألیف کرد، از جمله ترجمه‌هایی از متون لاتینی به ترکی که به‌یاری شیخ محمد اخلاصی ـ مهتدی (مسیحی اسلام‌آورده) فرانسوی ـ انجام داد.

آثار
بعضی از آثار مهم حاجی خلیفه به شرح ذیل است:
1) فذلکه اقوال‌الاخیار فی علم‌التاریخ و الاخبار یا فذلکه‌التواریخ، در تاریخ عمومی تا 1049 ق.، به زبان عربی؛
2) فذلکه، سلسله وقایع تاریخ عثمانی از سال 1000 تا 1065، به ترکی. یغما در تاریخ خود از این اثر بسیار استفاده کرده است؛
3) تحفه‌الکبار فی اسفارالبحار، تاریخچه نبردهای دریایی عثمانیان تا 1067 ق.، به ترکی. این کتاب را جیمز میچل[3] در 1831 به انگلیسی برگردانده است؛
4) تقویم‌التواریخ، جدول وقایع تاریخی از خلقت آدم (ع) تا 1058. در سال 1697، رینالدو کارلی[4] آن را به ایتالیایی ترجمه کرده است و ترجمه فارسی آن نیز اخیراً (تهران، 1376) منتشر شده است؛
5) رونق‌السلطنه، برگزیده‌هایی از تاریخ قسطنطنیه، که از لاتینی به ترکی برگردانده شده است؛
6) تاریخ فرنگی، اثر یوهان کاریون[5]، ترجمه ترکی کرونیکل[6]؛
7) ارشادالخیارا الی تاریخ‌الیونان و الروم و النصارا، تألیف مختصری بر اساس «اطلس مینور»[7]؛
8) سُلَّم‌الوصول الی طبقات‌الفحول، گزیده‌ای از زندگینامه‌ها به عربی، به ترتیب الفبایی؛
9) جهان‌نما، در کیهان‌شناسی[8]، ناتمام؛
10) لوامع‌النور فی ظلمه اطلس مینور، ترجمه ترکی «اطلس مینور»؛
11) الهام‌المقدس فی فیض‌الاقدس، به ترکی {در شرایط نماز در قطبین}؛
12) کشف‌الظنون عن اسامی‌الکتب و الفنون، به عربی، با مقدمه‌ای در اهمیت طبقه‌بندی علوم، مشتمل بر 14500 عنوان به ترتیب الفبایی. فلوگل[9] آن را به زبان لاتینی ترجمه و در هفت جلد چاپ کرده است (1835-1858، لایپزیک و لندن). این کتاب را شرف‌الدین یالتقایا و کلیسلی رفعت بیلگه در دو جلد به چاپ رسانده‌اند (استانبول،1941-1943). این اثر یک بار در قم با مقدمه شهاب‌الدین مرعشی نجفی (1386 ق.) و بار دیگر در بیروت (1403 ق./ 1982 م.) به چاپ افست رسیده است؛
13) تحفه‌الاخیار فی الحکم و الامثال و الاشعار، گزیده‌ای از مطالب ادبی و فلسفی که بیشترین بخش آن عربی و مقداری نیز به فارسی و ترکی است؛
14) دُرَرٌ منتثره و غُرَرٌ منتشره، مجموعه‌ای برگزیده از تراجم احوال؛
15) دستورالعمل فی اصلاح‌الخلل، رساله‌ای در علل مشکلات مالی دولت و راه‌های رفع آن؛
16) رجم‌الرجیم بالسین و الجیم، مجموعه‌ای از مسائل غریبه فقهی و فتاوای نادر؛
17) شرح بر تفسیر بیضاوی؛
18) حسن‌الهدایه، شرحی بر محمدیه علی قوشچی؛
19) جامع‌المتون مِن جلّالفنون، مجموعه علمی از متون متداول روز؛
20) مختصر جامع‌المتون؛
21) میزان‌الحق فی اختیارالاحق، به ترکی، {در حل اختلافات مسالک}.
حاجی خلیفه در سال 1067 ق. به مرگ ناگهانی درگذشت و در محله زیرک استانبول، در حظیره‌ای کوچک، دفن شد. در سال 1332 ش./ 1952 م. مقبره‌اش را مرمت و سنگ قبر جدیدی برایش تهیه کردند.

مآخذ:
1) "حاجی خلیفه". دایره‌المعارف فارسی، ج 1، ص 825؛
2) حاجی خلیفه، مصطفی‌بن عبدالله. کشف‌الظنون عن اسامی‌الکتب و الفنون. بیروت: دارالفکر، 1402 ق. = 1982 م.؛
3) سامی، شمس‌الدین. قاموس‌الاعلام. استانبول: مهران، 1306-1316؛
4) طاهربک، بروسه‌لی محمد. عثمانلی مؤلفلری.استانبول: معارف عمومیه، 1333-1342 ق.، چاپ دوم (افست)، آلمان غربی، 1971؛
5) "Kâtib Çelebi". Tϋrk Ansiklopedisi. Vol.21, P.401; 6) Orhan, Sâik GÖkyay."Kâtib Çelebi". Islam Ansik - lopedisi. Vol. 6, PP. 432-433; 7) Idem. "Kâtib Çelebi". The Encyclopaedia of Islam. Vol.4, PP. 760- 762.

پی نوشت:
[1]. Crimee
[2].BÖgri
[3]. James Mitchell
[4]. Rainaldo Carli
[5]. Johan Carion
[6]. Chronicle
[7]. Atlas Minor
[8]. Cosmography
[9]. Flϋgel

● برگرفته از دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، http://portal.nlai.ir/daka نوشته علی کاتبی