دانشکده ارتباطات

پایان‌نامه کارشناسی ارشد علوم ارتباطات اجتماعی، رشته تحقیق در ارتباطات

بررسی رابطه بین میزان تماشای برنامه­ های سیمای جمهوری اسلامی ایران با سرمایه اجتماعی خانواده­ های تهرانی

استاد راهنما:

دکتر محمدعلی هرمزی‌زاده

استاد مشاور:

دکتر داوود نعمتی انارکی

بهار ۹۲

چکیده

سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از مؤلفه­های رشد و پیشرفت به طور عام و توسعه اجتماعی به طور خاص مورد توجه جدی حوزه­های پژوهش علوم­اجتماعی برای سنجش کیفیت تعاملات اجتماعی بوده است. به طور کلی میزان سرمایه­اجتماعی در هر گروه یا جامعه­ای نشان­دهنده میزان اعتماد افراد به یکدیگر است؛ همچنین وجود میزان قابل قبولی از سرمایه­اجتماعی موجب تسهیل کنش­های اجتماعی می­گردد. به طوری که در مواقع بحرانی می­توان برای حل مشکلات از سرمایه­اجتماعی به عنوان اصلی­ترین منبع حل مشکلات و اصلاح فرآیندهای موجود سود برد.
در این پژوهش در پی بررسی رابطه بین میزان تماشای برنامه ­های سیمای جمهوری اسلامی ایران و سرمایه اجتماعی خانواده­های تهرانی می­باشیم. به همین منظور از نظریه کاشت گربنر استفاده شده است. بر اساس این نظریه، با افزایش میزان تماشای تلویزیون، سرمایه­اجتماعی نیز می­بایست افزایش یابد. نمره سرمایه­اجتماعی خانواده­ها از مجموع سه شاخصه اعتماد اجتماعی، شبکه ­های اجتماعی و انسجام اجتماعی تشکیل می­شود. این پژوهش با روش پیمایشی انجام شده است. جامعه آماری آن تمام خانواده­های ساکن در شهر تهران می­باشد. بازه زمانی انجام تحقیق اواخر سال ۱۳۹۱ و اوایل سال ۱۳۹۲ است. روش نمونه گیری خوشه­ای چندمرحله­ای و از مناطق شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز تهران صورت گرفته است. حجم نمونه ۴۰۰ خانواده بوده که با سرپرستان خانواده مصاحبه شده است.
بر اساس یافته­ های تحقیق ۸/۱۵ درصد از خانواده­های تهرانی سرمایه اجتماعی کمی دارند؛ ۴/۴۲ درصد خانواده­ها دارای سرمایه اجتماعی متوسطی هستند و ۹/۴۱ درصد خانواده­ها نیز از سرمایه اجتماعی زیادی برخوردار هستند. نتایج تحقیق نشان می­دهد که ارتباط مثبتی بین میزان تماشای برنامه ­های سیمای جمهوری اسلامی ایران و سرمایه اجتماعی وجود دارد، به گونه­ای که میانگین سرمایه اجتماعی در خانواده­هایی که کم تلویزیون نگاه می­ کنند ۹۰/۱۶۱ و در خانواده­هایی که تلویزیون زیاد تماشا می­ کنند ۸۳/۱۷۵ می­باشد. هر چقدر تماشای تلویزیون افزایش یابد به همان نسبت نیز سرمایه اجتماعی افزایش می­یابد. لذا سیمای جمهوری اسلامی ایران نقش مهمی در افزایش سرمایه اجتماعی خانواده­های تهرانی دارد.
واژگان کلیدی: سرمایه­اجتماعی، اعتماداجتماعی، شبکه ­های اجتماعی، انسجام­اجتماعی، خانواده، تلویزیون.
فهرست مطالب

۱- فصل اول : کلیات تحقیق

مقدمه. ۲
۲-۱- بیان مسئله. ۴
۳-۱- اهمیت و ضرورت تحقیق ۸
۴-۱- اهداف تحقیق ۱۰
۵-۱- فرضیات تحقیق ۱۱
۶-۱- تعریف مفاهیم. ۱۲
۲- فصل دوم: پیشینه و مبانی نظری تحقیق
۱-۲- پیشینه تحقیق ۱۷
۱-۱-۲- تحقیقات داخلی ۱۷
۲-۱-۲- تحقیقات خارجی ۲۰
۲-۲- چارچوب نظری سرمایه اجتماعی ۲۴
۱-۲-۲- سرمایه در مفهوم کلاسیک و جدید. ۲۴
۲-۲-۲- مفهوم سرمایه و ابعاد آن. ۲۷
۳-۲-۲- تاریخچه مفهوم سرمایه اجتماعی ۳۰
۴-۲-۲- تعریف سرمایه اجتماعی ۳۲
۵-۲-۲ سطوح سرمایه اجتماعی ۳۶
۶-۲-۲- اشکال سرمایه اجتماعی ۳۸
۷-۲-۲- اجزای سرمایه اجتماعی ۴۳
۸-۲-۲- اجزای اجتماعی سرمایه اجتماعی ۴۳
۹-۲-۲- روابط اجتماعی از دیدگاه جامعه­شناسان کلاسیک. ۵۲
۱۰-۲-۲- سرمایه اجتماعی از دیدگاه جامعه­شناسان جدید. ۵۶
۱۱-۲-۲- جایگاه و اهمیت خانواده ۷۴
۱۲-۲-۲- سرمایه اجتماعی در خانواده ۷۴
۱۳-۲-۲- اهمیت و جایگاه تلویزیون. ۷۶
۱۴-۲-۲- پیدایش تلویزیون در ایران و جهان. ۷۷
۱۵-۲-۲- دو نگرش متضاد درباره تلویزیون. ۷۹
۱۶-۲-۲- تلویزیون و خانواده ۸۰
۱۷-۲-۲- نظریه­ های ارتباطات ۸۱
۱۸-۲-۲- چهارچوب نظری تحقیق ۸۵
۱۹-۲-۲- مدل تحقیق ۸۶
۳-فصل سوم: روش تحقیق
۱-۳- مقدمه. ۸۸
۲-۳- روش تحقیق ۸۹
۳-۳- جامعۀ آماری ۹۰
۴-۳- واحد مشاهده ۹۰
۵-۳- واحد تحلیل ۹۰
۶-۳- روش نمونه گیری ۹۰
۷-۳-حجم نمونه و روش محاسبه آن ۹۱
۸-۳- روش گردآوری اطلاعات ۹۲
۹-۳- تعریف عملیاتی متغیرها ۹۲
۱۰-۳- پایایی تحقیق ۹۷
۱۱-۳- اعتبار تحقیق ۹۸
۴-
۱-۴- مقدمه. ۱۰۰
۲-۴- یافته­ های توصیفی ۱۰۱
۳-۴- یافته­ های تحلیلی ۱۲۴
۴-۴- تحلیل چندمتغیره؛ رگرسیون خطی ۱۴۳
۵-فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها
۱-۵- جمع بندی یافته های توصیفی ۱۴۸
۲-۵- جمع­بندی یافته­ های تحلیلی ۱۵۰
۳-۵- تحلیل چند متغیره؛ رگرسیون. ۱۵۵
۴-۵- نتیجه گیری ۱۵۶
۵-۵- بحث در نتایج ۱۵۸
۶-۵- پیشنهادها ۱۵۹
۷-۵- محدودیت­های تحقیق ۱۶۰
۱۶۱
ضمایم. ۱۶۷

فهرست جداول
عنوان صفحه
جداول یک­بعدی
جدول شماره (۱-۲) نظریه­ های سرمایه.۲۷
جدول شماره(۲-۲) تعاریف سرمایه­اجتماعی از نظر اندیشمندان۳۴
جدول شماره (۳-۲) سرمایه نهادی و سرمایه ارتباطی۳۸
جدول شماره (۴-۲) رابطه بین سرمایه نهادی و سرمایه ارتباطی۳۹
جدول شماره (۵-۲) سرمایه اجتماعی ساختاری و سرمایه اجتماعی شناختی۴۰
جدول شماره (۶-۲) سرمایه اجتماعی و رابطه عناصر آن.۴۰
جدول شماره (۷-۲) میزان اعتماد بین­شخصی (اعضای خانواده، خویشان و دوستان).۴۶
جدول شماره (۸-۲) اجزای اعتماد اجتماعی.۴۷
جدول شماره (۹-۲) روابط اجتماعی از دیدگاه جامعه­شناسان کلاسیک۵۵
جدول شماره (۱۰-۲) تعریف سرمایه اجتماعی۷۱
جدول شماره (۱۱-۲) مدل پاکستون برای سرمایه اجتماعی.۷۳
جدول شماره (۱-۳) اجزای سرمایه اجتماعی.۹۲
جدول شماره (۲-۳) شاخصه­های سرمایه­اجتماعی، گویه­ها و سطح­سنجش.۹۳
جدول شماره (۳-۳) ضریب آلفای کرونباخ متغیرهای تحقیق۹۷
جدول شماره (۱-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب جنس۱۰۱
جدول شماره (۲-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب سن.۱۰۲
جدول شماره (۳-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت تأهل۱۰۳
جدول شماره (۴-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت اشتغال.۱۰۴
جدول شماره (۵-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب تحصیلات۱۰۵
جدول شماره (۶-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب منطقه محل زندگی.۱۰۶
جدول شماره (۷-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب قومیت۱۰۷
جدول شماره (۸-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب تماشای تلویزیون در شبانه­روز.۱۰۸

عنوان صفحه
جدول شماره (۹-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب استفاده از برنامه ­های تلویزیون. ۱۰۹
جدول شماره (۱۰-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب میزان تماشای شبکه ­ه
ای تلویزیون۱۱۰
جدول شماره (۱۱-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب میزان اعتماد به تلویزیون.۱۱۲
جدول شماره (۱۲-۴) توزیع فراوانی انواع اعتماد.۱۱۴
جدول شماره (۱۳-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب اعتماد اجتماعی۱۱۵
جدول شماره (۱۴-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب انسجام­اجتماعی.۱۱۶
جدول شماره (۱۵-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب شبکه ­های اجتماعی.۱۱۸
جدول شماره (۱۶-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب میزان سرمایه­اجتماعی.۱۱۹
جدول شماره (۱۷-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب میزان رضایت اجتماعی.۱۲۱
جدول شماره (۱۸-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب میزان آگاهی سیاسی­اجتماعی.۱۲۲

جداول دوبعدی
جدول شماره (۱۹-۴) آزمون تفاوت میانگین سرمایه­اجتماعی بر حسب میزان تماشای تلویزیون.۱۲۴
جدول شماره(۲۰-۴)آزمون معناداری تام­هین برای تفاوت میانگین سرمایه­اجتماعی بر حسب میزان تماشای تلویزیون۱۲۵
جدول شماره (۲۱-۴) آزمون تفاوت میانگین اعتماد اجتماعی بر حسب میزان تماشای تلویزیون۱۲۶
جدول شماره (۲۲-۴) آزمون تفاوت میانگین انسجام­اجتماعی بر حسب میزان تماشای تلویزیون۱۲۷
جدول شماره (۲۳-۴) توزیع فراوانی بین میزان تماشای تلویزیون و انسجام اجتماعی۱۲۸
جدول شماره (۲۴-۴) رابطه بین تماشای تلویزیون و انسجام اجتماعی۱۲۸
جدول شماره (۲۵-۴) آزمون تفاوت میانگین شبکه ­های اجتماعی بر حسب میزان تماشای تلویزیون.۱۲۹
جدول شماره (۲۶-۴) آزمون معناداری تام­هین برای تفاوت میانگین شبکه ­های اجتماعی بر حسب میزان تماشای تلویزیون۱۳۰
جدول شماره(۲۷-۴) توزیع فراوانی بین میزان تماشای تلویزیون و آگاهی­های سیاسی اجتماعی۱۳۱
جدول شماره(۲۸-۴) رابطه بین تماشای تلویزیون و آگاهی­های سیاسی­اجتماعی خانواده­ها۱۳۱
جدول شماره(۲۹-۴) رابطه بین اعتماد به تلویزیون و سرمایه اجتماعی.۱۳۲
جدول شماره(۳۰-۴) آزمون تفاوت میانگین رضایت اجتماعی بر حسب میزان تماشای تلویزیون۱۳۳
جدول شماره(۳۱-۴) توزیع فراوانی بین میزان تماشای تلویزیون و رضایت اجتماعی۱۳۴
جدول شماره(۳۲-۴) رابطه بین تماشای تلویزیون و رضایت اجتماعی۱۳۴
جدول شماره (۳۳-۴) رابطه بین اعتماد به تلویزیون و رضایت اجتماعی۱۳۵
جدول شماره(۳۴-۴) آزمون تفاوت میانگین سرمایه­اجتماعی بر حسب تفاوت در میزان تماشای برنامه ­های سیاسی تلویزیون۱۳۶
جدول شماره(۳۵-۴) توزیع فراوانی بین تماشای برنامه ­های سیاسی تلویزیون و سرمایه اجتماعی.۱۳۶
جدول شماره (۳۶-۴) رابطه بین تماشای برنامه ­های سیاسی تلویزیون و سرمایه اجتماعی.۱۳۷
جدول شماره (۳۷-۴) مقایسه میانگین سرمایه اجتماعی بینندگان شبکه ­های سیما.۱۳۸
جدول شماره(۳۸-۴) رابطه بین تحصیلات و سرمایه اجتماعی۱۳۹
جدول شماره (۳۹-۴) آزمون تفاوت میانگین سرمایه اجتماعی بر حسب قومیت۱۴۰
جدول شماره (۴۰-۴) آزمون تفاوت میانگین سرمایه اجتماعی بر حسب وضعیت اشتغال.۱۴۱
جدول شماره (۴۱-۴) آزمون معناداری تام­هین برای تفاوت میانگین سرمایه اجتماعی بر حسب وضعیت اشتغال۱۴۲
جدول شماره (۴۲-۴) آزمون تفاوت میانگین سرمایه اجتماعی بر حسب جنسیت.۱۴۳
جدول شماره (۴۳-۴) رگرسیون خطی؛ بررسی هم­زمان متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته۱۴۴
جدول شماره (۴۴-۴) نتایج تبیینی فرضیه ­های تحقیق در یک نگاه۱۴۶

فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار شماره (۱-۲) ارتباط متقابل انواع سرمایه۳۰
نمودار شماره (۲-۲) سطوح سه­گانه سرمایه اجتماعی۳۷
نمودار شماره (۳-۲) اجزای سرمایه اجتماعی.۴۳
نمودار شماره (۴-۲) ابعاد سرمایه اجتماعی۵۱
نمودار شماره (۵-۲) تشکیل سرمایه اجتماعی بر اساس دیدگاه وبر.۵۵
نمودار شماره (۶-۲) مدل سرمایه اجتماعی نان­لین.۶۵
نمودار شماره (۷-۲) مدل تحقیق۸۶
نمودار شماره (۱-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب جنس۱۰۱
نمودار شماره (۲-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب سن۱۰۲
نمودار شماره (۳-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت تأهل۱۰۳
نمودار شماره (۴-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب وضعیت اشتغال.۱۰۴
نمودار شماره (۵-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب تحصیلات۱۰۵
نمودار شماره (۶-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب منطقه محل زندگی۱۰۶
نمودار شماره (۷-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب قومیت۱۰۷
نمودار شماره (۸-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب میزان استفاده از تلویزیون در شبانه­روز.۱۰۸
نمودار شماره (۹-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب میزان تماشای شبکه ­های تلویزیون۱۱۲
نمودار شماره (۱۰-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب میزان اعتماد به تلویزیون۱۱۳
نمودار شماره (۱۱-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب اعتماد اجتماعی۱۱۶
نمودار شماره (۱۲-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب انسجام اجتماعی.۱۱۷
نمودار شماره (۱۳-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب شبکه ­های اجتماعی۱۱۹
نمودار شماره (۱۴-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب سرمایه اجتماعی۱۲۰
نمودار شماره (۱۵-۴) توزیع خانواده­ها بر حسب رضایت اجتماعی.۱۲۲
نمودار شماره (۱۶-۴) توزیع پاسخگویان بر حسب آگاهی سیاسی­اجتماعی.۱۲۳

۱- فصل اول: کلیات تحقیق

۱-۱- مقدمه

مفهوم سرمایه اجتماعی اگر چه پیشینه­ای به قدمت جامعه شناسی کلاسیک در اروپا دارد، اما معنا و مفهوم بسیط خود را در دوران معاصر با مطرح شدن مباحثی چون جامعه­مدنی، توسعه، مشارکت همگانی و نهادهای مدنی به دست آورده است. اگر چه این مباحث چندی است که در جامعه ما به صورت نظری از سوی صاحب­نظران و اندیشمندان مطرح شده است؛ اما رکن اساسی این مباحث که همان سرمایه اجتماعی است، چندان مورد بحث قرار نگرفته است.
سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از مؤلفه­های رشد و پیشرفت به طور عام و توسعه اجتماعی به طور خاص مورد توجه جدی حوزه­های پژوهش علوم اجتماعی برای سنجش کیفیت تعاملات اجتماعی بوده است.اعتماد، هنجارها، شبکه­ها و منابع، سازنده عناصر سرمایه اجتماعی هستند که در نهایت به ساختاری از روابط کنشگران می­انجامد که باعث همبستگی و همکاری برای منافع متقابل، تسهیل روابط افراد و در نهایت دستیابی گروه به اهداف می­شود. هر چه سرمایه اجتماعی در گروهی از افراد به لحاظ کمی و کیفی از سطح مطلوبی برخوردار باشد، کنشگران برای سازماندهی اجتماع خویش بر حسب آرمان­های جمعی تواناتر خواهند بود. گستردگی سرمایه اجتماعی در لایه­های مختلف جامعه و در انحصار قرار نگرفتن آن در دست اقلیتی از افراد، نشان از روند مطلوب سرمایه­های ارتباطی است که افراد بدون توجه به شاخص­های تمایز بخش می­توانند از آن در جهت رسیدن به اهداف فردی و جمعی بهره برند.
بی­هیچ شبهه خانواده مهم­ترین نهاد اجتماعی و میراث ملی و اسلامی ماست که وظیفه داریم آن را سالم و توانمند به نسل­های بعد منتقل سازیم. دین، دولت و خانواده ارکان سه­گانه حیات تاریخ ایرانیان بوده ­اند و همواره خواهند بود. با وجود همه حوادث، هنوز هم خانواده در تشکیل شخصیت نسل بعد تأثیری عمیق و بی­رقیب دارد. بنابراین، شناخت اهمیت و جایگاه خانواده، می ­تواند برای ارتقاء و تعالی بخشیدن به آرمان­های فرهنگی- اجتماعی یک ملت بسیار مفید واقع گردد.