روزنامه همشهری، سه شنبه 30 مرداد ,1375 20 آگوست ,1996 سال چهارم , شماره 1047

نسل کنونی بشر آزمندانه سهم نسل های آینده را ضایع می کند بسیاری
از کشورهای آفریقایی, چین, هندوستان, مکزیک, خاورمیانه و غرب آمریکا
با کمبود آب روبه رو شده اند
صرفه جویی و افزایش بازدهی مصرف آب, ساده ترین, عملی ترین و
اقتصادی ترین راه حل برای مقابله با بحران کم آبی است
هیچ بحرانی در جهان مانند کمبود انرژی که در سالهای 70 به وقوع پیوست
دنیارا تکان نداد. اما به نظر می رسد کمبود آب نیز در بعضی مناطق
کشاورزی یا شهری سلامت اقتصادی را به مخاطره افکند

توهم فراوانی به سختی می توان تصور کرد که شرایط زندگی در دو شهر
فونیکس در آمریکاو لادوار در کنیا, که هر دو نمونه هایی از شهرهای
کویری و کم آب دنیا هستند, پیش از این متفاوت باشد. در فونیکس, هر
کودک آمریکایی با فشار یک انگشت می تواند هر مقدار آب که بخواهد چه
برای نوشیدن, استحمام و چه حتی برای شنا مصرف کند. هر خانوار این
شهر در روز 3000 لیتر آب مصرف می نماید. با این مقدار آب می توان یک
وان حمام را 20 بار پر و خالی کرد. اما یک کودک لادواری باید روزانه
چندین کیلومتر راه بپیماید تا از چشمه یا چاهی یک کوزه آب برای خود
یا خانواده اش تهیه کند. شاید مصرف خانواده او در روز کمتر از 5 درصد
یک خانوار آمریکایی باشد. اما هنگامی که صحبت از میزان بارندگی به
میان می آید فونیکس و لادوار خواهر یکدیگرند, زیرا هر دو سالانه بیش از
160 تا 180 میلی متر بارندگی دریافت نمی دارند. لادوار و فونیکس را
می توان دو روی سکه کم آبی بشمار آورد. در لادوار مردم زندگی خود را
با همان شرایط کم آبی تطبیق داده اند بدون آنکه سعی در استخراج یا
وارد کردن آب از جای دیگر کنند اما در فونیکس, پمپاژ آب زیرزمینی
انتقال آب از دوردست وغیره چهره دیگر به این شهر داده است. در
فونیکس این توهم به مردم دست می دهد که در این شهر آب به مقدار
فراوان در اختیار است و همین امر باعث مصرف بیش از اندازه آن
می شود. در واقع بر روی چهره کم آبی نقابی کشیده شده که اوضاع را
دیگرگون جلوه می دهد. درست است که با اجرای پروژه های آبی می توان آب
را از جاهای دیگر دریافت کرد و به محل مصرف رساند ولی آیا هیچگاه به
عواقب زیست محیطی که ممکن است انجام این کارها در برداشته باشد فکر
کرده ایم استخراج آبهای زیرزمینی نیاز فوری ما را تامین می کند اما
سرنوشت فرزندان ما که به این آب نیاز دارند چه خواهد شد ! ما کم آبی
را در هنگام بروز خشکسالیها احساس می کنیم اما هیچگاه تصور نکرده ایم
که استفاده زیاد از آب ما را به سوی یک خشکی مزمن سوق می دهد تا
سرانجام به نقطه ای برسیم که طبیعت قادر به تامین نیاز ما نیست ,
هم اکنون نیز بسیاری از کشورهای افریقایی, چین, هندوستان, مکزیک ,
خاورمیانه و غرب آمریکا با کمبود مزمن آب مواجهند.
نشانه های کمبود در اکثر نقاط دنیا روزبه روز آشکارتر می شود. سطح
آبهای زیرزمینی پایین می رود, تالابها خشک شده و دریاچه ها نیز به
سرنوشت مشابهی گرفتار می آیند. در این راستا مهندسین همیشه در فکر
راه حلهای ویژه ای هستند بدون اینکه به عواقب زیست محیطی آن اندیشیده
باشند. در شهرهای بزرگی مانندپکن, دهلی, فونیکس و غیره کمبود آب بین
ساکنین شهر و روستاهای اطراف که برای آب کشاورزی خود در مضیقه اند
باعث درگیری شده و در خاورمیانه صحبت از بروز جنگ بر سر آب است.
بهبود وضع اقتصادی و کیفیت زندگی مردم با مصرف زیادتر آب همراه است.
ماالگوی مصرف خود در رابطه با آب را تغییر می دهیم. مصرف آب از سال
1950 به بعد در تمام زمینه های کشاورزی , صنعت و شرب افزایش چشمگیری
داشته است. هنوز کشاورزی بالاترین مصرف آب را به خود اختصاص می دهد به
طوری که 65 درصد کل مصرف آب جهان مربوط به کشاورزی است .
در طول قرن حاضر جمعیت دنیا از 1,6 به 5,4 میلیارد نفر رسیده است .
این جهش به طور عمده در اواسط قرن و همزمان با انقلاب سبز بود که در
آن مصرف کودهای شیمیایی, بذرهای اصلاح شده, سموم آفات نباتی و آبیاری
مدرن مزارع به اوج خود رسید.
صنعت دومین مصرف کننده عمده آب است. نیروگاههای برق که از سوختهای
فسیلی و اتمی استفاده می کنند مقادیر معتنابهی آب نیز به مصرف
می رسانند. صنایع کاغذسازی, فولاد و پلاستیک نیز روزانه حجم بزرگی از
آب را به خود اختصاص می دهند.
در کشورهای صنعتی تجربه نشان داده است که استفاده مجدد از فاضلاب
می تواند در صرفه جویی مصرف آب بسیار موثر باشد. اما وضعیت در
کشورهای توسعه نیافته و روبه رشد که در آنهاصنایع روزبه روز گسترش
بیشتری می یابد به اینگونه نیست.
مصارفی همچون خانگی, مدارس, تجاری و فعالیتهای دیگر شهری کمتر از یک
دهم مصرف روزانه آب در دنیا به شمار می رود. اما با این وجود تهیه
آن چندان کار آسانی نیست. آب شرب باید از نظر کیفیت در حد بالائی
باشد که تامین آن گران تمام می شود. هر چه شهرها گسترش بیشتری
می یابند برنامه ریزان شهری می بایست آب را از نقاط دوردست تری انتقال
دهند.
در آخر دهه جاری حدود 22 شهر دنیاجمعیتی بیش از 10 میلیون نفر
خواهند داشت که از این تعداد 18 شهر در جهان سوم قرار دارد. تامین
آب این شهرها کار چندان ساده ای نیست. حتی هم اکنون نیز بسیاری
خانواده ها از نعمت آب محرومند. تقریبا از هر سه نفری که در جهان
سوم زندگی می کند یک نفر دسترسی روزانه به آب مطمئن و کافی ندارد.
این جمعیت رقمی بالغ بر 1,2 میلیارد نفر است که آب مصرفی خود را از
چاهها و گودالهایی برمی دارد که به فضولات انسانی و حیوانی آلوده است.
به همین دلیل آب منشاء آلودگی 80 درصد بیماریهای کشورهای توسعه
نیافته دنیاست. در این کشورها زنها وبچه ها برای تهیه یک کوزه آب شرب
می بایست ساعتها وقت و انرژی خود را تلف کنند.
با این وجود هنوز کل مصرف آب بشر در سه زمینه کشاورزی, صنعت و خانگی
ازمقدار آبی که طبیعت در اختیار قرار می دهد کمتر است. اما مقدار
زیادی ازآبها به صورت هرز آب از دسترس خارج می شود, یا در جاهائی
می بارد که بشر به آن نیاز ندارد و یا مورد استفاده میلیونها گونه
دیگری واقع می شود که اکوسیستم کره زمین وابسته به آنها است. به علاوه
امروزه آلودگی در بسیاری نقاط دنیا منابع آبی را از وضعیت قابل
استفاده خارج می سازد. یک لیتر آب آلوده می تواند چندین برابر حجم خود
آب را آلوده کند. مثلا در گذشته 32 درصد از آبهای لهستان که از
کیفیت خوب برخوردار بود از رودخانه به دست می آمد اما این رقم اکنون
به 5 درصد کاهش یافته است . در این کشور سه چهارم آب رودخانه ها آلوده
شده که حتی برای صنایع نیز قابل استفاده نیست. این وضعیت در بسیاری
از کشورهای توسعه نیافته نیز مشاهده می شود.
گرچه آب بخشی از سیستم جهانی به شمار می رود اما مصرف آن موضعی و
محلی است و بر خلاف نفت و گندم یا کالاهای دیگر انتقال و جابجایی
طولانی آن در حجم زیاد نمی تواند انجام پذیرد. هیچ بحرانی در دنیا
مانند کمبود انرژی که در سالهای 70 به وقوع پیوست دنیا را تکان
نداده اما به نظر می رسد کمبود آب نیز در بعضی مناطق کشاورزی یا شهری
دنیا سلامت اقتصادی را به مخاطره خواهد افکند. بخصوص این که گرم شدن
کلی هوای دنیا بر اثر گازهای گلخانه ای الگوی بارندگی جهان را تغییر
داده به همین دلیل مسئله حادتر از وضعیت کنونی خواهد بود.
بدون شک توسعه پروژه های آبی برای بهبود کیفی زندگی مردم الزامی
است. امروزه یک پنجم جمعیت دنیا از دارا بودن آب کافی بی بهره اند و
اگر بخواهیم به این مردم نیز کمکی شود می بایست توسعه برنامه های آبی
تمام آنها را نیز دربربگیرد. اما این موارد بدون تخلیه آبخوانها,
خشک کردن رودخانه ها و یا از بین بردن جنگلها به آسانی حاصل نخواهد
شد. زیرا حفظ تعادل آبی ساده نیست. به سختی می توان از منابع آبی
استفاده کرد در حالی که سه اصل عمده یعنی کارائی در مصرف, یکنواختی
در توزیع و حفظ تعادل اکولوژیکی نیز حفظ شده باشد. شواهد زیادی در
دنیا وجود دارد که نشان می دهد توزیع آب عادلانه نیست.
مثلا زارعین کالیفرنیامقدار زیادی آب ارزان قیمت در مزارع پنبه
و برنج مصرف می کنند و یا اهالی لوس آنجلس آب رودخانه را می بلعند تا
استخرهای شنا را پرکنند. و یا در هندوستان نیشکرکاران ایالت
ماهاراشترا در حالیکه فقط 10 درصد زمینهای کشاورزی را دراختیار
دارند 50 درصد آب موجود آبیاری را مصرف می کنند. اما این روند
نمی تواند برای همیشه دوام آورد. می بایست آب را جور دیگری دید. قبل
از این که هر روز با بحران جدیدی از آب روبروشویم باید مصرف آب را
از درون دگرگون ساخت. اگرچنانچه آب با بازدهی بالا مصرف شود می توان
نیازهای همه را مرتفع کرد. با روشهای موجود زارعین می توانند حداقل
10 تا 50 درصد, صنایع 40 تا 90 درصد و شهرها 30 درصد از مصرف خود
بکاهند بدون آن که هیچگونه خلل اقتصادی یا کیفی بر آنها وارد آید.
تکنولوژی جدید و اعمال روشهای بهتر می تواند ما را به هدف خود در
رسیدن به آب کافی یاری کند اما به تنهایی نخواهد توانست تا بی نهایت
راهگشا باشد آن هم بخصوص در جاهایی که رشد جمعیت زیاد است. مثلا در
اغلب کشورهای خاورمیانه تنها صرفه جویی در مصرف آب کارساز نیست بلکه
باید نرخ رشد جمعیت را نیز کاهش داد و در بسیاری از کشورهای
افریقائی تنها راه مقابله با کم آبی کاهش جمعیت است.
باید قبول کرد که دوران جدیدی از آب شروع شده است. موضوع تخلیه
منابع زیرزمینی یا امثال آن مطرح نیست بلکه مشکلات سیاسی و اقتصادی و
اکولوژیکی در پیش است. زمان آن فرا رسیده که در دیدگاهها و ارتباط
خود با زمین و محیطزیست و دیگرگونه های جانوران و گیاهان تغییر اساسی
بدهیم. اما هنوز حفاظت وصرفه جویی آب و بالا بردن بازدهی مصرف آن
ساده ترین, عملی ترین و اقتصادی ترین راه حل است.
موزه آثار طبیعی و حیات وحش ایران