حسین بایقرا. وی آخرین پادشاه تیموری است که مدتی طولانی در شرق ایران حکومت کرد. بایقرا در محرّم 842 ق. در شمال شرقی شهر هرات و در محلی به نام دولتخانه چشم به جهان گشود. نسب او هم از جانب پدر و هم از سوی مادر به تیمور می‌رسد. پدرش غیاث‌الدین منصور، فرزند بایقرا بود. این بایقرا از نوادگان تیمور بود که به قولی در سال 826 ق. در بادغیس به قتل رسید و نباید او را با نواده‌اش، حسین بایقرا، اشتباه گرفت. مادر حسین بایقرا فیروزه بیگُم نام داشت که نوه امیر موسی، دخترزاده تیمور، بود.
حسین بایقرا ابتدا در دستگاه الغ بیگ(850-853 ق.) و تحت حمایت او بود. پس از آنکه ابوسعید گورکان (855-873 ق.) به حکومت رسید، وی را به زندان انداخت، ولی او از زندان گریخت و به میرزا ابوالقاسم بابر (852-861 ق.) پیوست. در سال 862 ق. موفق شد استرآباد را تصرف کرده و مقرّ حکومت خویش سازد، ولی در نبرد با ابوسعید شکست خورد. با مرگ ابوسعید در 873 ق. و خالی بودن میدان از رقیبان قدرتمند، به هرات لشکر کشید و تا پایان عمر در شرق ایران مقتدرانه حکومت کرد.
حسین بایقرا در شمار اندک فرمانروایان تاریخ ایران است که نه تنها برای پیشبرد فرهنگ تلاش کرد، بلکه خود از جمله شاعران و نویسندگان قرن 9 ق. به‌شمار می‌آید. آثار متعددی به نظم و نثر از وی برجای مانده است :رساله معما، به شعر که از طبع‌آزمایی‌های رایج آن زمان بوده است؛ مناظره گل و مل، در قالب مثنوی که نسخه دستنویس آن در کتابخانه شخصی اصغر مهدوی موجود است؛ دیوان منظوم ترکی، که اشعار آن در قالب غزل و دربر گیرنده مضامین عاشقانه است؛ و رساله‌ای منثور به زبان ترکی که در آن اندیشه‌ها و عقاید خود را همراه با شرح مختصری از وضعیت فرهنگی عصرخویش بیان کرده است. اثر معروفی که به‌غلط به وی نسبت داده شده مجالس‌العشاق است که نویسنده واقعی آن، کمال‌الدین حسین گازُرگاهی، از معاصران و نزدیکان حسین بایقراست.
در دوره زمامداری او، بناهای متعددی به‌منظور پیشبرد فرهنگ احداث گردید. خواندمیر در خلاصه‌الاخبار به ذکر نمونه‌های مختلفی از مدرسه، مصلّی، خانقاه، دارالشفا، و جز آن در هرات و سایر مناطق خراسان می‌پردازد که همگی در زمان حسین بایقرا و با حمایت‌های وی بنا گردیده است.
اشتیاق او به کتاب و کتابخانه را می‌توان پیش از آغاز زمامداری وی نیز مشاهده کرد. به گفته بنایی هروی (قرن 10ق.) هنگامی که وی مجبور شد اردوی خود را در خوارزم برجای گذارد و از مقابل سپاه ابوسعید گورکان بگریزد، آنچه برای دشمن باقی گذاشت، کتابخانه‌اش بود؛ و اضافه می‌کند که یکی از سرداران ابوسعید به نام امیر بیگ‌آتا وارد کتابخانه شد و چند جلد کتاب نفیس را به‌غنیمت برد که از آن جمله کتابی از مولانا احمد رومی (قرن 8 ق.) بوده است. در سال‌های زمامداری او، کتابخانه‌ها از رونق کم‌نظیری برخوردار بودند. علاوه بر مدارس متعددی که در آنها کتابخانه احداث گردیده بود، دربار او در هرات نیز کتابخانه‌ای مجلل و باشکوه داشت و خوشنویسانی چون سلطانعلی مشهدی، خواجه محمد حافظ، مولانا زین‌الدین محمود، و سایر خوشنویسان زبده در آنجا کتابت کرده‌اند.
نقاشان متعددی نیز در این کتابخانه به کتاب‌آرایی مشغول بوده‌اند، که بلندآوازه‌ترین آنها، کمال‌الدین بهزاد، نقاش نامدار اواخر تیموری و اوایل صفویه است. میرک نقاش، مولانا حاجی محمد، مولانا محمد اصفهانی، و قاسمعلی چهره‌گشا از دیگر نقاشان کتابخانه حسین بایقرا بوده‌اند.
در منابع عصر تیموری، اشاره روشنی به نام رئیس کتابخانه حسین بایقرا صورت نگرفته ولی ظاهراً مدتی، میرک نقاش فوق‌الذکر عهده‌دار این سمت بوده است. نظامی باخزری (قرن 9 ق.) در منشأالانشاء، منشوری از جانب حسین بایقرا با عنوان "فرمان کتابداری کتابخانه همایون" آورده که متأسفانه مخاطب نامه ذکر نگردیده است. در بخشی از این فرمان، که با نثری متکلّف و با ذکر مقدمه‌ای در اهمیت کتاب و کتابخانه تنظیم گردیده، چنین آمده است:
"بر ناظمانِ فوایدِ کتابخانه افکار، و متمتعان از فواید شعور، پوشیده نماند... روضه خزانه ما را که مَشْرَع و منبع عیون معارف و عوارف است، به واسله ینابیع مجمل و مفصَل، و اصول و فروع مختصر، و مطوّل و معقول و مسموع، بر خوبتر هیأتی نمودار گلستان فردوس و بوستان جنان گردانیدیم و مقالید اختیار ضبط و ربط کتابخانه همایون را که مفتاح کنز حقایق و ایضاح رمز دقایق است... به یَد استحقاق {در اینجا نام مخاطب نامه افتاده است}... سپردیم".
کتابخانه‌های دیگری نیز در عصر حسین بایقرا وجود داشته که وابسته به دیگر مقامات و صاحب‌منصبان تیموری بوده است. از جمله این اشخاص باید از وزیر نامدار حسین بایقرا، امیرعلیشیر نوایی، نام برد که در سراسر خراسان کتابخانه‌های متعددی را بنا نهاد. احمد میرزا، نواده میرانشاه‌بن تیمور، کتابخانه‌ای در شهر هرات ساخت و کتاب‌های نفیسی بر آن وقف کرد.
از فرزندان حسین بایقرا می‌توان به فریدون حسین میرزا اشاره کرد. ریاست کتابخانه اول برعهده نصیرالدین خطاط بود که فرمان کتابداری وی در بدایع‌الوقایع واصفی هروی (قرن 10 ق.) آمده است.
حسین بایقرا در یازدهم ذیحجه سال 911 ق. در منطقه بابا الهی بادغیس درگذشت و در شهر هرات دفن گردید. با مرگ وی، سلسله تیموریان (771-911 ق.) در ایران منقرض گردید، اما برخی شاهزادگان تیموری، حکومت‌های محلی و کوتاه‌مدتی را در نقاطی از خراسان و ماوراءالنهر در اختیار داشتند.

مآخذ:
1) افشار، ایرج. "کتابداری در کتابخانه‌های قدیم ایران". بررسی‌های تاریخی. س. نهم، 2 (خرداد و تیر 1353): 151-170؛
2) امیرخانی، غلامرضا. کتاب و کتابخانه در عصر تیموری. پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشکده علوم تربیتی، دانشگاه تهران، 1378؛
3) بنایی، کمال‌الدین‌بن محمد. شیبانی‌نامه. به‌کوشش کازیوکی کوبو. کیوتو: دانشگاه کیوتو، 1997؛
4) بیانی، مهدی. احوال و آثار خوشنویسان. تهران: علمی، 1363؛
5) حبیبی، عبدالحی. هنر عهد تیموریان و متفرعات آن. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1355؛
6) حسین بایقرا. دیوان سلطان حسین میرزا به‌ضمیمه رساله او. به‌کوشش محمد یعقوب واحدی جورجانی. کابل: انجمن تاریخ، 1349؛
7) خواندمیر، غیاث‌الدین‌بن همام‌الدین. حبیب‌السیر. به‌تصحیح محمد دبیرسیاقی. تهران: خیام، 1362؛
8) همو. خلاصه‌الاخبار. نسخه خطی شماره 226. کتابخانه ملی ملک؛
9) همو. مأثرالملوک به‌ضمیمه خاتمه خلاصه‌الاخبار و قانون همایونی. به‌تصحیح میرهاشم محدث. تهران: خدمات فرهنگی رسا، 1372؛
10) قزوینی، یحیی‌بن عبداللطیف. لب‌ّالتواریخ. تهران: بنیاد، 1363؛
11) گازُرگاهی، کمال‌الدین حسین. مجالس‌العشاق. به‌کوشش غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: زرین، ؛1375
12) گلاسن، اریکا. "بایقرا". دانشنامه جهان اسلام. ج 2، ص 206-207؛
13) مهدوی، سیروس. "حسین بایقرا". دایره‌المعارف تشیع. ج 6، ص 326؛
14) میرخواند، محمدبن خاوندشاه. تاریخ روضه‌الصفا. تهران: خیام، 1339؛
15) نظامی باخزری، عبدالواسع‌بن جمال‌الدین. منشأالانشاء. به‌کوشش رکن‌الدین همایونفرخ. تهران: دانشگاه ملی ایران، 1357؛
16) Ganjei, Turkan. "Uno Scritto Apologetica di Husain Mirza Sultano del Khorasan". Annalidell Instituo Oriental Dinapoli. 5 (1954): 157-183.

● برگرفته از دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، http://portal.nlai.ir/daka نوشته غلامرضا امیرخانی