ویژگی‌های مطلوب یک تبیین (علّی): یک نگاه راهبردی :

یکی از مسائل بسیار مهم در پژوهش و نگارش این است که مسالۀ مورد نظر و جنبه‌های گوناگون مرتبط با آنها را به شیوه‌ای انتخاب و توصیف کنیم که هم برای خودمان و هم دیگران قابل درک و فهم باشد. بدیهی است که نه در پژوهش و در فرایند نگارش یافته‌ها نمی‌توانیم همۀ جنبه‌های یک چیز را انتخاب و توصیف کنیم. به دلایل متعدد ناچاریم جنبه‌های خاصی از یک پدیده را انتخاب کنیم که بیش از بقیه عوامل آن چیز را توصیف و تبیین می‌کنند. البته برای این کار در درجۀ اول از پیشینه‌ها و تجربه‌های خودمان استفاده می‌کنیم. با این حال، تبیین درست بسیاری از رویدادها نیازمند پژوهشی خاص است. بر اساس مطالب این بخش می‌توان نوعی مقاله به نام مقاله‌های تبیینی را معرفی و تولید کرد. تبیین می‌تواند بخشی از یک کتاب، مقاله، پژوهش و غیره هم باشد . روبن (نقل در: کاروئانا، ص. ۱۱۵-۱۲۱) به چند راهبرد اساسی اشاره می‌کند که توجه به آن اهمیت دارد.

تبیین/ explanation هر چیز یعنی آشکار کردن و درک‌پذیر ساختن آن چیز. ما از رهگذر تبیین به فهم می‌رسیم. زیرا برخی از رویدادها به شیوۀ خاصی با رویدادهای دیگر نسبت دارند. مثل رویداد لگد زدن به توپ که با رویداد دور شدن توپ نسبت دارد. ما در تبیین دور شدن توپ می‌گوییم "چون که به آن لگد زده شد." یا سایر رویدادها و کارهای انسانی که عمدتا بر اساس اهداف آگاهانه تبیین می‌شوند. مثلا لگد زدن به توپ را با تبیین دلایل انجام آن توسط یک فرد، می‌فهمیم. تبیین‌های خاص در علوم طبیعی با تبیین‌های روزمره از نظر ظرافت و جزئیات تفاوت دارد. اما از جنبۀ میل کلی به کشف پیوند بین رویدادهای گوناگون، هر دو کاملا یکسان‌اند.

روبن می‌گوید همیشه این پرسش باقی است که ما برای رسیدن به تبیین مطلوب کدام جنبه‌ها را (از فهرست کامل جنبه‌های مرتبط از نظر تبیینی) انتخاب می‌کنیم. به نظر او گزینش ما اغلب در عمل به گونه‌ای است که تبیین یگانۀ کامل نیست، بلکه یک تبیین جزئیِ مناسب است. به گفتۀ او ما با عمل‌گرایی و بر حسب مخاطب به یک تبیین جزئی می‌رسیم. بنابراین لازم است رویکرد عمدتا بالا به پایین در ترکیب با یک رویکرد پایین به بالا تعدیل شود.  ... در رویکرد نخست (یعنی بالا به پایین) کار با ایده آغاز می‌شود اما در دومی از یک وضعیت خاص شروع به تبیین می‌کنیم.

در رویکرد جزئی یا پایین به بالا، بسته به چیزهایی که می‌دانیم، و بسته به این که چه چیزی را به اندازۀ کافی رضایت‌بخش می‌شماریم، برخی از جنبه‌ها را برمی‌گزینیم و برخی دیگر را کنار می‌گذاریم. در هر تبیینی چیزی کنار گذاشته می‌شود. اما این کنار گذاشتن‌ها را نباید به این معنا گرفت که نسخه‌ای از آن تبیین خاص وجود دارد که در آن هیچ چیز کنار گذاشته نمی‌شود. تردیدی نیست می‌توان تبیینی ارائه کرد که از نخستین تبیین جزئی که بار نخست عرضه می‌شود کامل‌تر باشد. احتمالا روبن موافق است که این کار را می‌توان مثلا با افزودن چند عامل دیگر انجام داد، با این فرض که مخاطب از آن کارها آگاهی دارد. از این جنبه، این رویکرد را می‌توان به راستی یک رویکرد پایین به بالا نامید.

اما نکتۀ تعیین‌کننده این است که تضمینی نیست که یک تبیین کامل‌تر، به آن معنایی که در این جا گفته شد، بهتر از تبیین اولی باشد.  در واقع بارها دیده‌ایم تبیین هر چه کامل‌تر شود خنده‌دار هم می‌شود. برای مثال برای تببین کردار انسان شاید بیان دلیل کردار کافی باشد. اغلب کافی است در پاسخ به "چرا به شهر می‌روی؟" بگوییم "می‌خواهم کفش بخرم". اگر وارد جزئیات شویم و دربارۀ چگونگی تاثیر یاخته‌های عصبی‌مان بر عضلات و نحوۀ انبساط و انقباض آنها سخنرانی کنیم، به رغم این که همۀ توضیحات اضافی درست باشد این پاسخ از اولی نه بهتر که بی‌گمان بدتر است.

گاهی فهم درست یک پدیده اقتضا می‌کند دقت مورد انتظار را به مرز معینی محدود کنیم و برخی از جنبه‌ها و ویژگی‌ها را عمدا حذف کنیم.

اگر دائما خودمان را وادار به ارائۀ یک نظریۀ آراسته‌تر کنیم برخی جنبه‌های معرفت‌شناختی را از دست می‌دهیم. چون واقعیت ترازهای گوناگونی دارد. در یک تراز ممکن است میز و صندلی را برجسته کنیم و در تراز دیگر میز و صندلی را مرکب از اتم و مولکول در نظر بگیریم. حقیقت از رهگذر تطبیق با ترازهای شناختی گوناگون شکل می‌گیرد. بنابراین تبیین کامل غالبا، و نه همیشه، نامطلوب است. خوبی تبیین به کامل بودنش نیست به سازگار بودنش است. تبیین باید از نظر میزان و نوع اطلاعات، و نیز از نظر دانسته‌های مفروض پیشین، با نیازها و خواسته‌های مخاطب سازگار باشد. تبیین ممکن است با عرضۀ بیشتر یا کمتر از حد مطلوب، ناقص بماند. روبن می‌گوید تبیینی ممکن است به این دلیل بد باشد که فرض کنیم مخاطب چیزی را می‌داند در حالی که واقعا نمی‌داند. همچنین تبیین می‌تواند بد باشد از این رو که بیش از حد لازم اطلاعات می‌دهد. توازن صحیح ضامن تبیین درست است.

از نظر کاروئانا تبیین در تجرید ممکن نیست. هر تبیینی در زمینه‌ای صورت می‌گیرد. و هدف اصلی تبیین‌کننده این است که تبیین خوبی پیشنهاد کند. کسی به فکر ارائۀ تبیینی نیست که کامل باشد اما در زمینۀ مربوط به خودش خوب نباشد.

در واقع، تغییرپذیری موجود در دل تبیین علمی در کانون توجه است. فراسن (نقل در: کاروئانا، ص. ۱۲۳) نیز همین نکته را برجسته کرده است. از نظر او، تبیین علمی همواره نسبت به یک هدف معین عرضه می‌شود. معیارهایی داریم برای تعیین صحت تبیین، و معیارهای دیگری که اساس هدف را تشکیل می‌دهند. وی می‌نویسد:

گفتن یک سخن صادق آسان است. اما ناممکن است بتوانیم هر آنچه که دربارۀ یک موضوع خاص صدق می‌کند را بگوییم. گزیده‌گرایی در علم، از روی اراده و هدفمند است، ضمن این که در معرض ارزیابی هم قرار دارد. انتظار ما از یک علم خاص فقط این نیست که دربارۀ موضوع منتخب ما اطلاعات دقیق بدهد. انتظار ما این است که بگوید آیا خوب گزینش کرده است یا نه، آیا به تمام یا بسیاری از پرسش‌های مهم و مربوط پاسخ می‌دهد یا نه. بدیهی است توصیف روابط علی نزدیک به یک رویداد خاص اهمیت بیشتری دارد.

از نظر اسکاولینگ و برایان (ص. ۴۴) فاصلۀ زمانی و مکانی بین علت و تاثیر آن بر چیزها (و معلول) نیز مشکلی بزرگ در مطالعۀ علی است. به نظر آنها (ص. ۵۹-۶۰) تخمین کم و زیاد تاخیر زمانی بین دو متغیر می‌تواند در تحلیل و ارزیابی و نتایج تصمیمات انحراف ایجاد کند. این مشکل زمانی بیشتر می‌شود که نه فقط بین دو متغیر علی فاصلۀ زیادی وجود داشته باشد بلکه چندین متغیر مختلف نیز بین آنها باشد. در این صورت، تعیین رابطۀ علی بین آنها دشوارتر می‌شود.

اسکاولینگ و برایان نیز مثل فراسن معتقدند که متغیر هدایت‌گر و اصلی را تا حد ممکن نزدیک به عمل انتخاب کنید، و مطمئن شوید که نمایندۀ متغیر هدف خود است. برای مثال، برای بهبود وضعیت بدنی خود تصمیم گرفتید که دوچرخه‌سواری کنید. ساده‌ترین شاخص آن سرعت‌سنج است، اما اندازه‌گیری ضربان قلب، به‌ویژه میزان افت شدید ضربان بعد از ورزش به‌مراتب بهتر است. اسیدی شدن عضلات حتی بهتر است، اما اندازه‌گیری آن بسیار دشوار است. باید سیستم را بشناسید تا اندازه‌گیری معنادار باشد.

همیشه شناخت اندازه‌گیری مناسب آسان نیست. توجه ما همیشه متوجه آشکارترین پدیده‌هاست. تمایل داریم فقط به نیلوفرهای سطح مرداب نگاه کنیم. نیلوفر به هنگام قایق‌رانی کمک نمی‌کند تا سریع‌تر و سریع‌تر تمرکز کنیم - تمرکز بر کیفیت حرکات قایق‌رانی بسیار مفیدتر است. زیرا این همان چیزی است که سبب می‌شود قایق سریع‌تر حرکت کند. بازیکن فوتبالی که تمرین ضربۀ پنالتی می‌کند، توپ را آموزش نمی‌دهد: او در حال بهبود حرکات خود می‌باشد. هدف آموزش این نیست که توپ را با هر ضربه در درون دروازه قرار دهید بلکه دستیابی به حرکت کامل و درست است. اگر حرکت شما کامل و دقیق باشد، نتایج نیز کسب می‌شود. در داستان کلاسیک جاناتان و مرغ دریا، وقتی جاناتان از مرغ دریایی قدیمی می‌پرسد که سرعت عالی چیست، او جواب می‌دهد: "دوست من، سرعت عالی، بودن در آنجاست." (ص. ۶۵-۶۶)

از نظر همپل (نقل در: کاروئانا، ص. ۱۲۵) تبیین باید هم مناسبت داشته باشد و هم آزمون‌پذیر باشد تا موجودیت یابد. منظور او از مناسبت داشتن تبیین این است که دلایل خوبی در اطلاعات تبیینی موجود باشد مبنی بر این که پدیده‌ای در حقیقت روی داده است یا خواهد داد. آزمون‌پذیری تبیین این است که قضایای شکل‌دهندۀ یک تبیین علمی باید بتوانند آزمون‌های تجربی را از سر بگذرانند.

تمرین:

متناسب با مطالب این بخش، یادداشت تبیینی مختصری دربارۀ یک رویداد یا مسالۀ خاص و آشنا بنویسید.

چه چیزی/ موضوعی قرار است تبیین شود؟

چرا این موضوع انتخاب شده است؟

این رویداد یا پدیدۀ خاص را چگونه می‌توان تبیین کرد؟ (شاخص‌های تبیین)

محدودیت‌های احتمالی آن از نظر زمانی، مکانی و غیره چیست؟

کدام دسته از مخاطبان را انتخاب کرده‌اید و چرا؟

کدام رویکرد تبیینی خاص را انتخاب کرده‌اید؟ و چرا؟

چه سطحی از جزئیات انتخاب شده است؟ و چرا؟ ......

-----------------------------------------------------

فهرست منابع:

آذرنگ، عبدالحسین. (۱۳۹۳) آشنایی با ویرایش و نشر. تهران: سمت.

آرنت، هانا. (۱۳۹۲). میان گذشته و آینده. ترجمۀ سعید مقدم. تهران: نشر دات.

استراترن، پل. (۱۳۸۷). ۶ نظریه‌ای که جهان را تغییر داد. ترجمۀ محمدرضا توکلی صابری و بهرام معلمی. تهران: انتشارات مازیار.

اسدی، مریم؛ قادری سهی، علی و اسدی، اکرم. (۱۳۹۶). راهنمای نگارش مقاله علمی: از چکیده تا نتیجه. تهران: کتابدار.

اسکاولینگ، جپ؛ برایان، بیل. (۱۳۹۹). تصمیم بهتر با تفکر سیستمی: مشکل‌یابی با توجه به علت‌ها، ریشه‌ها و راه‌حل‌های پایدار. ترجمۀ حمید محسنی. تهران: کتابدار.

اسمیت، انتونی (۱۳۶۹). ژئوپولتیک اطلاعات. تهران: سروش.

ایگلتون، تری. (۱۳۹۶). معنای زندگی. ترجمه عباس مخبر. تهران: نشر بان.

آپدایک، جان. اهمیت داستان. نقل در: حرفه: داستا‌نویس، ج. ۱. (۱۳۹۱). ویراستاران: فرانک ای. دیکسون و ساندرا اسمیت. ترجمه کاوه فولادی نسب و مریم کهنسال نودهی. ۴ج. نشر زاوش، ص. ۳۶-۴۴.

بارت، رولان. (۱۳۹۳). نشانه‌شناسی ادبی. تهران: نشر جاوید.

بارت، رولان. از کار به متن، ترجمۀ صفیۀ روحی. نقل در: سرگشتگی نشانه‌ها: نمونه‌هایی از نقد پسامدرن. بودریار و دیگران. ترجمۀ بابک احمدی و دیگران، گزینش و ویرایش مانی حقیقی. تهران: نشر مرکز، ۱۳۹۶. ص. ۱۷۹-۱۸۹.

برادبری، ری. (۱۳۸۹). ذن در هنر نویسندگی. ترجمۀ پرویز دوایی. جهان کتاب.

برایسون، بیل. (۱۳۸۹). تاریخچۀ همه چیز. ترجمۀ محمدتقی فرامرزی. تهران: انتشارات مازیار.

برجر، جان. (۱۳۹۶). درباره نگریستن. ترجمه فیروزه مهاجر. نشر بان، ۱۳۹۶.

بلیک‌مور  کالین. (۱۳۹۵). ساخت و کار ذهن. ترجمۀ محمدرضا باطنی. تهران: فرهنگ معاصر

بورن، ماکس. فیزیک و نسبیت. ترجمۀ محمد باقری. نقل در:  فیزیک از زبان فیزیک‌دانان: مقاله‌هایی از فیزیک‌دانان نامی دربارۀ فیزیک و فیزیک‌دانان. (۱۳۹۵) ویراستاران: غلامحسین صدری‌افشار و محمد باقری. تهران: آگاه. ص. ۱۲۹-۱۵۱.

پاترنوسترو، سیلوانا سه روز با گابو. نقل در: رویای نوشتن: نویسندگان معاصر از نوشتن می‌گویند (۱۳۸۴). ترجمه مژدۀ دقیقی. تهران، جهان کتاب. ص. ۳۲-۶۵.

پریرخ، مهری؛ فتاحی، رحمت‌الله. (۱۳۹۰) مرور نوشتارها و پیشینۀ پژوهش در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی. تهران: کتابدار.

پورثانی، مریم. (۱۳۸۶). محمد پورثانی، باغبان همیشه عاشق این سرزمین چهار فصل. مجلۀ گل‌آقا. ش ۱۸۹، ص. ۱۵.

پوررضا، سعیده. آغاز ماموریت نمونه‌برداری از یک سیارک: جذابیت‌های تخته سنگ ۵۰۰ متری. همشهری، ۲۵ شهریور ۹۵، ش. ۲۶۸۲. ص. ۱۱.

پوررضا، سعیده. آغاز ماموریت نمونه‌برداری از یک سیارک: جذابیت‌های تخته سنگ ۵۰۰ متری) همشهری، ۲۵ شهریور ۹۵، ش. ۲۶۸۲. ص. ۱۱.

جانسون، مارک. (۱۳۹۶). بدن در ذهن: مبنای جسمانی معنا، تخیل و استدلال. ترجمۀ جهانشاه میرزایی. تهران: آگاه، ص. ۱۱)

چهل‌تن. امیرحسین؛ آزاد، فریدون. (۱۳۸۰). ما نیز مردمی هستیم: گفتگو با محمود دولت‌آبادی. فرهنگ معاصر.

حداد، حسین. (۱۳۶۸). زیر و بم داستان: تجربه‌های نویسندگان ایران و جهان. تهران: انتشارات عصر داستان.

حری، عباس. (۱۳۸۱). مبانی نگارش علمی، تهران: هیات امنای کتابخانه‌های عمومی.

حسن‌زاده، محمد. (۱۳۸۶). مدیریت دانش: مفاهیم و زیرساخت‌ها، تهران: کتابدار.

داماسیو، آنتونیو. (۱۳۹۱). خطای دکارت: عاطفه، خرد، و مغز انسان. ترجمه رضا امیررحیمی. تهران: مهر ویستا.

داماسیو، آنتونیو. (۱۳۹۴). خویشتن به ذهن می‌آید. ترجمه رضا امیررحیمی. تهران: انتشارات مهرویستا.

دسوسا، رونالد. (۱۳۹۶). عاطفه. ترجمۀ مهدی غفوریان. تهران، ققنوس.

دلوز، ژیل (۱۳۹۶). انتقادی و بالینی، ترجمۀ زهره اکسیری، پیمان غلامی، ایمان گنجی. تهران: نشر بان.

دولت‌آبادی، محمود. (۱۳۸۰). ما نیز مردمی هستیم: گفت و گوی امیرحسین چهل‌تن و فریدون فریاد با محمود دولت‌آبادی. تهران: نشر چشمه.

رستمی، کیانوش (مصاحبه) روزنامۀ همشهری (۱۶ شهریور ۹۵، ش. ۶۹۱۰، ص. ۱۳)

رولان، رومن. (۱۳۸۲). سفر درونی، ترجمۀ م. ا. به‌آذین. تهران، انتشارات نیلوفر.

رولان، رومن. (۱۳۹۲). زندگانی بتهوون، تهران: نشر امیرکبیر.

رویای نوشتن: نویسندگان معاصر از نوشتن می‌گویند. (۱۳۸۴). ترجمۀ مژده دقیقی. تهران: جهان کتاب.

سرل، جان. (۱۳۹۴). راز آگاهی. ترجمۀ رضا امیررحیمی. تهران: مهر ویستا.

صدری افشار، غلامحسین؛ باقری، محمد. (۱۳۹۵). فیزیک از زبان فیزیک‌دانان: مقاله‌های از فیزیک‌دانان نامی دربارۀ فیزیک و فیزیک‌دانان. تهران: آگاه.

طاهری، سید مهدی (۱۳۹۳). ذخیره و بازیابی اطلاعات و دانش، با تاکید بر رویکردهای نوین. تهران: نشر کتابدار و کنسرسیوم محتوای ملی.

شاو، فرد. نویسنده هرگز تسلیم نمی‌شود. نقل در: حرفه: داستا‌ن‌نویس، ج. ۱. (۱۳۹۱). ویراستاران: فرانک ای. دیکسون و ساندرا اسمیت. ترجمه کاوه فولادی نسب و مریم کهنسال نودهی. ۴ج. نشر زاوش.

فرانک، فیلیپ. انشتین: "مسافر تنها"ی تاریخ. ترجمۀ احمد آرام. نقل در: صدری افشار، غلامحسین؛ باقری، محمد. (۱۳۹۵). فیزیک از زبان فیزیک‌دانان: مقاله‌های از فیزیک‌دانان نامی دربارۀ فیزیک و فیزیک‌دانان. تهران: آگاه. ص. ۹-۱۵.

فرگوسن، کیتی. (۱۳۹۲). ذهنی رها. ترحمۀ رامین رامبد. تهران: انتشارات مازیار.

فرهادیان، سلیمان. دستاوردهای علمی احمد زویل، اولین مسلمانی که جایزۀ نوبل علمی گرفت: در آزمایشگاه سریع‌ترین دانشمند جهان چه می‌گذرد؟) همشهری، ۲۵ شهریور ۹۵، ش. ۲۶۸۲. ص. ۱۰،

فرهنگ گفته‌های طنزآمیز. (۱۳۸۷). گردآوری و ترجمۀ رضی هیرمندی. فرهنگ معاصر.

فریدمن، توماس ال. (۱۳۹۳). جهان مسطح است: تاریخ فشردۀ قرن بیست و یکم. ترجمۀ احمد عزیزی. تهران: هرمس.

فیشته، یوهان گوتلیب. (۱۳۹۶). نظام آموزه اخلاق بر اساس اصول آموزۀ دانش. ترجمه سید مسعود حسینی. نشر مرکز.

فینبرگ، اوژنی. دربارۀ مجموعۀ آثار انشتین. ترجمۀ فرهنگ رجایی. نقل در: صدری افشار، غلامحسین؛ باقری، محمد. (۱۳۹۵). فیزیک از زبان فیزیک‌دانان: مقاله‌های از فیزیک‌دانان نامی دربارۀ فیزیک و فیزیک‌دانان. تهران: آگاه. ص. ۱۷-۵۱.

قاسمی، علی‌حسین (۵ آذر ۹۸). حال کتابخانه‌های عمومی چطور است؟ ]یادداشت وب‌سایت[ بازیابی شده از: http://ipla.ir/p=۲۱۰۴

کاروئانا، لوئیس. (۱۳۹۶). علم و فضیلت: جستاری دربارۀ تاثیر ذهنیت علمی بر منش اخلاقی، ترجمۀ محمدابراهیم محجوب. تهران: نشر نی

کازز. جین. (۱۳۹۶). وزن چیزها: فلسفه و زندگی خوب. ترجمۀ عباس مخبر. نشر بان.

کاکو، میچیو. (۱۳۹۳). آینده ذهن: کندوکاوی علمی برای فهمیدن، به‌سازی، و توانمندسازی ذهن. ترجمۀ رامین رامبد. تهران: انتشارات مازیار.

کرول، شون. (۱۳۹۲). ذره در پایان گیتی. ترجمه رامین رامبد. انتشارات مازیار.

کری، میسن. (۱۳۹۴). عادات و آداب روزانۀ بزرگان. ترجمۀ حسن کامشاد. تهران: فرهنگ جاوید.

کریک، فرانسیس. (۱۳۹۱). فرضیۀ شگفت‌انگیز: پژوهش علمی در مورد آگاهی و روح، ترجمۀ محمدرضا غفاری. تهران: انتشارات مازیار.

کریک، فرانسیس. ۱۳۸۹) پیگیری دیوانه‌وار: دیدگاهی شخصی از نویسندگی علمی. ترجمۀ محمدرضا توکلی صابری. تهران: انتشارات مازیار.

کندل، اریک. (۱۳۹۲)  در جست و جوی حافظه: پیدایش دانش نوین ذهن. ترجمه سلامت رنجبر. تهران: آگه.

کواین، ویلارد ون اورمن. (۱۳۹۱). از محرک حسی تا دانش. ترجمۀ حسین شیخ‌رضایی. تهران: انتشارات حکمت.

گاهی به مغز استراحت بدهید. همشهری، ۱۰ مهر ۹۵، ش. ۶۹۲۹. ص,۳۲.

گلدن، هری. نویسندگی مادرزادی است. نقل در: حرفه: داستا‌نویس، ج. ۱. (۱۳۹۱). ویراستاران: فرانک ای. دیکسون و ساندرا اسمیت. ترجمه کاوه فولادی نسب و مریم کهنسال نودهی. ۴ج. نشر زاوش، ص. ۷۶-۸۰.

گلمن، دانیل. (۱۳۸۳). هوش هیجانی: خودآگاهی هیجانی، خویشتن‌داری، همدلی و یاری به دیگران. ترجمۀ نسرین پارسا. تهران: انتشارات رشد.

گلمن، دانیل؛ سنگه، پیتر. (۱۳۹۷). تمرکز سه‌گانه: رویکردی تازه به آموزش. ترجمۀ دردانه داوری. تهران، نشر افرند.

محسنی، حمید. (۱۳۹۸).  از احساس و عاطفه تا حافظه و یادگیری تهران: کتابدار.

محسنی، حمید. (۱۳۹۸). دانش و انتقال دانش. تهران: کتابدار.

محسنی، حمید. (۱۳۹۸). مجموعه‌سازی و خدمات تحویل مدرک. تهران: کتابدار.

منصوریان، یزدان. (۱۳۹۳). روش تحقیق در علم اطلاعات و دانش‌شناسی. تهران: سمت.

مخبر، عباس. همشهری ۶ و ۷، ویژه‌نامۀ آخر هفته، ۹ دی ۹۵. ش ۲۴۹، ص. ۸

میر، مسعود. حکایت دریاست زندگی ...: حرف‌های بهمن فرمان‌آرا دربارۀ سینما. همشهری، ۲۰ آذر ۹۶، ش ۷۲۶۷. ص. ۱۲.

میسن، کری. (۱۳۹۴). عادات و آداب روزانه بزرگان. ترجمۀ حسن کامشاد. تهران: نشر فرهنگ جاوید.

ناظم، محمد؛ موکهرجی، باسکار. (۱۳۹۸). مدیریت دانش در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعات. ترجمۀ زهرا جعفرزاده کرمانی و معصومۀ عرب‌شاهی. تهران، کتابدار.

ویرایش از زبان ویراستاران: آنچه نویسندگان باید دربارۀ کار ویراستاران بدانند.
(۱۳۸۸) به قلم گروهی از ویراستاران آمریکایی؛ گردآورنده و ویراستار جرالد گراس؛ گروه مترجمان. تهران: کتاب مهناز.

هاوکینگ، استیون؛ ملودینو، لئونارد. (۱۳۸۹). طرح بزرگ. ترجمه سارا ایزدیار و علی هادیان. تهران، انتشارات مازیار.

هایزنبرگ، ورنر. سنت در علم. ترجمه عبدالحسین آذرنگ. نقل در: صدری افشار، غلامحسین؛ باقری، محمد. (۱۳۹۵). فیزیک از زبان فیزیک‌دانان: مقاله‌های از فیزیک‌دانان نامی دربارۀ فیزیک و فیزیک‌دانان. تهران: آگاه. ص. ۲۲۱-۲۳۵.

هوشمندزاده، پیمان. (۱۳۹۶).  لذتی که حرفش بود: شش تک‌نگاری دربارۀ دیدن و زیستن. چشمه.

یک گفت‌وگو: ناصر حریری با نجف دریابندری. (۱۳۷۶) تهران: کارنامه.

Maynard, Diana; Bontcheva, Kalina; Augenstein, Isabelle. (۲۰۱۷). Natural language processing fir the sematic web. Morgan & Clypool Publishers.