هنجارهای اجتماعی، ارزش ها و ستون های اصلی یک جامعه است. تخریب و تضعیف هر یک از آن ها به معنای از میان بردن یکی از ستون های جامعه است. از این رو در موضوع جامعه پذیری، تاکید اصلی بر آموزش و پرورش نسل ها بر اساس این هنجارهاست. بسیاری از مصادیق گسست نسلی و آثار زیانبار آن را می توان در همین تخریب و تضعیف هنجارهای اجتماعی جست وجو کرد. این گونه است که تضاد و گسست نسلی پدید می آید و جامعه برخلاف مسیر درست انتخابی نخست خود، در مسیر فروپاشی و گسست قرار می گیرد و از درون می پاشد.
علل و عوامل چندی در این گسست ها وتغییر وتبدیل هنجارها به ناهنجاری ها دخیل هستند که یکی از این ابزارها و عوامل شایعه است. شایعه همان گونه که در از میان رفتن اعتماد و اطمینان عمومی نقش منفی بازی می کند، در ساختار شکنی و از میان بردن هنجارهای اجتماعی هم نقش مخربی را ایفا می کند. از این رو در همه جوامع انسانی از شایعه به عنوان ضدهنجار سخن گفته و با آن مبارزه می شود.
قرآن نیز به عنوان راهنمای درست و کامل زندگی بشر که بر اساس فطرت و عقل سالم و هماهنگ و سازگار با آن می باشد، به این مسئله توجه داشته و ابعاد ومسایل آن را تحلیل و تبیین کرده است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا از منظر قرآن به شایعه و آثار و کارکردهای آن توجه کند که با هم آن را از نظر می گذرانیم.
شایعه، اخبار با منابع ناشناس و غیرمطمئن در هر جامعه ای چنددسته اخبار پخش می شود. بعضی از اخبار، گزارش های صادقانه ای با منابع خبری مطمئن و مستندات و شواهد گوناگون است؛ اما برخی دیگر در برگیرنده تمامی ویژگی های یک خبر صادق و راست نیست، زیرا یا در محتوا و یا در منابع خبری و یا مستندات آن اشکالاتی وجود دارد. از جمله می توان به اخباری اشاره کرد که در بسیاری از رسانه ها برای جلوگیری از متهم شدن به دروغگویی، آن را از منابع خبری بی نام و نشان، یا از منابع خبری ناشناس و مانند آن نقل می کنند. عنوان«منابع مطلع» را شاید بسیار شنیده باشید که در بسیاری از موارد کسی جز نویسنده خیال پرداز خبر نیست.
شاید در حوزه علوم دینی از علما و فقیهان و سخنوران بسیار شنیده اید که در خبر آمده است که پیامبر (ص) یا معصوم (ع) چنین گفت و چنان کرد. اگر به این منابع خبری مراجعه شود، نام یکایک کسانی که خبر را نقل کرده اند، آمده است و در منابع رجالی نیز تبیین شده است که این افراد تا چه اندازه مورد وثوق و اطمینان هستند که بتوان به سخن و خبر ایشان اعتماد کرد. این حساسیت در منابع خبری دینی از آن رو پدید آمد که قرآن نسبت به اخبار و گزارش های خبری حساسیت فراوانی نشان داد؛ زیرا اخبار با تمام تفاوت های ارزشی در مضمون و محتوا، می تواند آثار مثبت و یا منفی درجامعه به جا گذارد و حتی مسیر تحولات اجتماعی و سیاسی جامعه را تغییر دهد.
قرآن گزارش می کند که در جنگ احد خبری از منابع ناشناس در میان لشکر اسلام افتاد که مضمون و محتوای آن کشته شدن فرمانده، رهبر جامعه اسلامی و پیامبر خدا (ص) بود. چنین خبری در میدان جنگ، جز پریشانی نیروهای اسلام و سردرگمی آنان و پراکنده شدن و در نتیجه شکست قطعی مسلمانان و دولت اسلامی نتیجه ای درپی نداشت.
در موردی دیگر قرآن گزارش می کند که شخصی حتی شناخته شده و با نام و نشان، خبری را می دهد که بیانگر تغییر در مواضع قبیله ای می باشد که می تواند زمینه بروز جنگ و درگیری حتی داخلی را فراهم آورد. این خبر همانند خبر پیشین به علل و عواملی که گفته می شود، از مصادیق شایعه است؛ زیرا این خبر نیز با آن که منبع آن شناخته و دانسته شده است، ولی به سبب آن که دارای مشکلات جدی بود، به عنوان خبری نادرست از سوی قرآن ارزیابی می شود و در ردیف شایعه قرار می گیرد.
بنابراین می توان گفت که شایعه، خبری است با منابع ناشناس و یا شناخته شده که صدق و کذب آن معلوم نیست، ولی به سبب آن که نفس خبر و محتوای آن، مورد توجه و اقبال مردم است به سرعت پخش می شود و به تعبیر قرآن اذاعه و شایعه می شود. (نساء آیه ۸۲ و نور آیه ۱۹) شایعه هر چند که خبر است ولی از آن جایی که پخش آن پیش از اثبات درستی محتوا و مضمون آن انجام می شود، به عنوان شایعه شناخته و معرفی می شود. بنابراین اگر خبری حتی با منابع ناشناس و یا شناخته شده غیرمطمئن، به اثبات برسد و درستی آن ثابت شود، پخش آن، شایعه به شمار نمی آید.
به سخن دیگر، شایعه بر دو پایه و عنصر اصلی قرار گرفته است: عنصر نخست آن«خبر تأیید و اثبات نشده» و دیگری«پخش آن پیش از اثبات» است.

اهداف شایعه سازی و شایعه پراکنی
اما چرا شایعه سازی صورت می گیرد و اخبار تأیید نشده ای به سرعت میان مردم پخش می شود؟ قرآن در پاسخ به بخش نخست پرسش، این گونه بیان می کند که اهداف چندی از سوی شایعه سازان مورد توجه می باشد. از جمله این که روحیه مخاطب پیام (شایعه) را با این گونه اخبار دروغین یا تأیید نشده، به هم بریزند و زمینه را برای تاثیرگذاری فراهم آورند. به عنوان نمونه در جنگ احد، کاربرد شایعه این بود که لشکر اسلام را از ادامه حمله و مقاومت در برابر دشمن بازدارند. لذا شایعه کشته شدن پیامبر (ص) مطرح می شود. لشکر اسلام پس از شنیدن شایعه به سرعت پراکنده شدند و موجبات شکست آنان فراهم آمد و نزدیک بود که با کاهش قوای باقیمانده در میدان جنگ، پیامبر گرامی (ص) شهید شوند. (آل عمران، آیه ۱۴۴) خداوند از جمله اهداف شایعه سازی و آثار آن را ایجاد اضطراب و سلب آرامش و امنیت از شخص یا جامعه برمی شمارد. (نساءآیه ۸۳) زیرا زمانی که شایعه ای ساخته می شود و پخش می شود، اگر از سوی دشمنان شخص یا جامعه باشد، همواره به قصد سلب امنیت و آرامش می باشد. از این رو از شایعه در جنگ نرم و جنگ روانی بهره گرفته می شود. دشمنان می کوشند تا با بهره گیری از عناصر سست عنصر جامعه یا بیماردلان و دوچهرگانی چون منافقان، با شایعه سازی و شایعه پراکنی به مقاصد خود که تضعیف روحیه افراد جامعه و سلب آرامش از آنان است برسند. در هنگامی که جامعه دچار اضطراب می شود و آرامش خویش را از دست می دهد، در انتخاب راه و شیوه های عمل دچار تردید می شود و واکنش احساسی به دور از تدبیر و بصیرت، جامعه را بیش از پیش دچار مشکل می سازد.
به هر حال ایجاد اضطراب و تشویش و سرگردان کردن مردم و جامعه و تردیدافکنی از اهداف شایعه سازان است که در آیاتی از جمله آیه پیش گفته و نیز آیه ۶۰ سوره احزاب به آن اشاره شده است.
همین اضطراب افکنی اگر در میدان جنگ باشد، موجب پراکندگی و سردرگمی نیروهای خودی شده و آنان را از هدف اصلی که مقابله و مبارزه با دشمن است، باز می دارد، در نتیجه دچار شکست در میدان شده و دشمن به سادگی و آسانی به اهداف خود می رسد. (آل عمران آیه ۱۴۴) گاه در جامعه برای امور جزیی، شایعه سازی انجام می گیرد. از جمله برخی برای این که شخصیت کسی را تباه سازند، یا برای خود شخصیت سازی دروغین انجام دهند، یا این که جریان و جناحی را تخریب کنند و یا جریان و جناحی را مظلوم نشان دهند و یا آن را خوب و مقبول بنمایانند، از شایعه سازی بهره می گیرند. همچنین گاه برای فروش جنسی یا تغییر موقعیت اقتصادی و تخریب کالایی از شایعه بهره گرفته می شود.
هر چند که در قرآن از شایعه سازی اجتماعی به هدف تخریب و هتک آبروی اشخاص (نور آیه ۱۹) سخن به میان آمده است ولی می توان گفت که این تنها نمونه و مصداقی از کاربردهای منفی و مخرب شایعه سازی است که با عرض و آبروی مردم سر و کار دارد. در حقیقت هرگونه شایعه سازی به قصد تخریب همانند تخریب و هتک آبرو می باشد. بنابراین می توان برای شایعه هدف تخریب را یکی از اهداف اصلی و مهم برشمرد که از سوی شایعه سازان مورد توجه قرار می گیرد.
اما در بیان این که چرا شایعه به سرعت پخش می شود، باید به این نکته توجه داد که در شایعه سازی به عناصر مهمی توجه می شود که مرتبط با اصول روان شناسی است. شایعه سازان با توجه به روحیه مخاطبان، اخبار را به گونه ساماندهی می کنند که از جاذبه هایی برخوردار باشد و مخاطب را به شنیدن و تکرار آن وادار سازد.
البته باید توجه داشت که اصولا شایعه نسبت به اموری صورت می گیرد که از حساسیت بالایی برای مخاطب برخوردار است. به عنوان نمونه مسایلی مطرح می شود که مرتبط با امنیت اقتصادی، غذایی، ملی، جانی و مالی فرد و جامعه می باشد و یا این که آرامش و آسایش وی را تحت تأثیر قرار می دهد. بنابراین محتوای خبر و موضوعاتی که در شایعات مورد توجه قرار می گیرد، از امور و موضوعاتی است که برای مخاطب مهم و ارزشی و اساسی است.
اگر این محتوا با اصول و فنون تبلیعات و تأثیرگذاری همراه شود، می تواند حتی کسانی را که گرایش به پخش شایعه نداشته و از شایعه پراکنی پرهیز دارند به سوی خود جذب کند. ازاین رو گاه از شعر و کاریکاتور و دیگر ابزارهای تبلیغی برای گسترش دامنه شایعه استفاده می کنند.
بنابراین می توان گفت که شایعه ساز برای این که از شایعه پراکنان بی مزد و مواجب، بهره برد از شیوه های تأثیرگذار بر مخاطب استفاده می کند و آنان را به خدمت می گیرد که از جمله آن ها می توان به شعر و جوک و مانند آن اشاره کرد که از طریق پیامک ها ارسال می شود.

شایعه سازان
اما این که چه کسانی شایعه سازی می کنند قرآن در برابر این پرسش، گروه های اجتماعی و افرادی را معرفی می کند که به سادگی می توان با شناخت ایشان اهداف شایعه سازان را نیز به دست آورد. از نظر قرآن برخی از شایعه سازان و شایعه پراکنان، مردمان بیماردلی هستند که به این کار اقدام می کنند. (احزاب آیه ۶۰) گروه دیگر، جاسوسان هستند که برای دشمن کار می کنند و می کوشند تا هنجارها و بنیادهای اجتماع را تخریب کنند و روحیه خودی را کاهش دهند. (آل عمران آیه ۱۷۳) ساده لوحان و افراد بی بصیرت از دیگر افرادی هستند که در دام شایعه سازان می افتند و خواسته و ناخواسته به آن دامن می زنند. (نساء آیه ۸۳ و نور آیات ۱۱ تا ۱۵) اینان همانند شخصی می مانند که خود شایعه ای می سازند و پس از شیوع آن، خودشان باورش می کنند.
گروه دیگری که به شایعه دامن می زنند منافقان هستند که می توان از آنان به ستون پنجم دشمن یاد کرد. خداوند بارها و بارها از این عمله بی مزد دشمنان دین و جامعه سخن گفته و آنان را بدتر از کافران دانسته است؛ زیرا آنان به عنوان شهروندان از مزایای جامعه بهره می برند و به جای خدمت به مردم و جامعه به دشمنان آنان خدمت بی مزد می کنند. (آل عمران آیه ۱۷۳ و نساء آیه ۸۳ و احزاب آیه ۶۰) این ها نمونه ها و مصادیق برجسته شایعه سازان و شایعه پراکنان جامعه هستند که در این آیات معرفی شده اند. البته می توان گروه ها و افراد دیگر جامعه را معرفی کرد که در خدمت شایعه سازی و شایعه پراکنی هستند که از آن جمله می توان به زنان اشاره کرد. (یوسف آیه ۳۰ و ۵۰) که به خاطر حسادت زنانه و یا امور دیگر به شایعه سازی و شایعه پراکنی می پردازند.

شیوه های مقابله
شایعات از آن جایی که بنیادهای ارزشی و اخلاقی جامعه را از میان می برد و هنجارها را تهدید می کند و پایه های اطمینان و اعتماد اجتماعی را سست یا نابود می سازد، به عنوان ناهنجاری از سوی عقل و عقلا و گناه و جرم از سوی شریعت و قانون مورد توجه قرار گرفته است. از این رو خداوند در قرآن هم آن را گناهی بزرگ برشمرده و هم برای شایعه سازی و شایعه پراکنی، مجازاتی را در دنیا و آخرت درنظر گرفته است.
خداوند به صراحت دو دسته از شایعات را حرام دانسته است که عبارتند از: شایعات مرتبط با اصول امنیتی جامعه (نساء آیه ۸۳ و احزاب آیات ۶۰ و ۶۱) و شایعات ناموسی و جنسی (نور آیات ۱۱ تا ۱۹) . از سوی دیگر برای پیشگیری از ارتکاب چنین جرم و گناهی، از مومنان خواسته شده که شایعات مرتبط با امنیت اجتماعی جامعه چون اخبار جنگی را پس از شنیدن، در اختیار رهبران و مسئولان جامعه بگذارند و اجازه ندارند آن را در جایی پخش کنند مگر پس از اطلاع از صحت آن (نساء آیه ۸۳) . در مورد شایعاتی که درباره مومنان نیز شنیده می شود، می بایست این گونه عمل کرد و مومن باید از شایعه پراکنی نسبت به مومنان خودداری ورزد. (نور آیات ۱۱ تا ۱۷) بنابراین پیشگیری و تهدید به مجازات و گناه شمردن از روش هایی است که قرآن برای مقابله با شایعات در پیش گرفته است. خداوند در آیات سوره نور شایعه سازان و شایعه پراکنان را تهدید می کند و در آیه ۶۰و ۶۱ سوره احزاب آنان را در صورت تداوم شایعه پراکنی، به تبعید و اعدام تهدید می کند.
شایعاتی که ازنظر قرآن جرم تلقی می شود، مجازاتی چون تبعید و اعدام دارد. این، افزون بر مجازاتی است که خداوند برای آنان در آخرت درنظر گرفته است. (نور آیات۱۱تا۱۹) همچنین عدم قبولی سخن شایعه سازان و شایعه پراکنان و عدم اعتماد اجتماعی و مقبولیت رفتار و کردار و در یک کلام طرد اجتماعی، از جمله مجازات های دنیوی برای آنان است.
خداوند در آیاتی چون ۱۴۴ و ۱۷۳ سوره آل عمران، آیه ۸۳ سوره نساء و آیات ۱۱ تا ۱۷ سوره نور از طرد اجتماعی شایعه سازان و شایعه پراکنان به عنوان یک شیوه مبارزه و مقابله با شایعات سخن می گوید؛ زیرا عدم توجه به شایعه سازان و عدم توجه به محتوای آن پیش از تحقیق، و واکنش منفی نشان دادن به شایعه پراکنان می تواند درصد شایعه را به شدت کاهش دهد، اما اگر مردم به شایعه توجه کنند و براساس آن واکنش نشان دهند، شایعه سازان تشویق می شوند، چنان که گوش دادن به شایعات و همراهی با شایعه پراکنان می تواند شایعات را افزایش داده و شایعه سازان را گستاخ تر نماید. این گونه است که شایعه همانند بهمنی بر سر جامعه فرود می آید و جامعه را به شدت تخریب می کند.
تکذیب شایعات پیش از اثبات محتوا و درستی آن و دروغگو جلوه دادن شایعه سازان می تواند یک شیوه مقابله با شایعه سازان به شمار آید. (نور آیات۱۱تا۱۷) عدم زودباوری و واکنش منفی نشان دادن در برابر شایعات چون تعجب کردن و یا بی توجهی به اخبار بی منبع و سند و شاهد، عامل مهمی در مقابله با شایعه سازی و شایعه پراکنی است که آیات پیش گفته در مقاله بدان توجه داده است.
در سوره حجرات، اصلی وجود دارد مبنی بر اینکه اگر فاسقی خبری به شما داد، اول تحقیق کنید و سپس آن خبر را بپذیرید. (فتبینوا) بر این اساس و باتوجه اینکه تمام حرکات و سکنات ما در محضر خدای متعال ثبت و ضبط می شود و ما به خاطر شنیده ها و گفته های خود نزد خداوند مورد بازخواست قرار خواهیم گرفت، لذا تکلیف ما در قبال شایعه و هر خبری که از صدق و کذب آن مطمئن نیستیم کاملاً روشن است و آن اینکه هر خبر و شایعه ای را زود نپذیریم و آن را دهان به دهان نقل نکنیم و بر خود بباورانیم مگر پس از تحقیق و اطمینان کامل از درست بودن آن که با این روش، شایعات هرچقدر هم قوی و حقیقت نما باشند، مجال گسترش نمی یابند و شایعه سازان نمی توانند به اهداف خود نائل آیند. بنابراین می توان گفت ابزار قرآنی (فتبینوا) قویترین ابزار برای دفع و رد هرگونه شایعه ای در جامعه است.
باشد با بهره گیری از شیوه های قرآنی و مقابله با شایعات، اجازه ندهیم تا امنیت کلی و ملی جامعه درخطر قرار گیرد و آرامش و آسایش از آن سلب گردد و دشمنان و شایعه سازان به اهداف خویش دست یابند.

منبع: روزنامه کیهان
نویسنده : سلمان اکبری