برعکس دیگر شهرهای بزرگ عربستان که خیلی آمریکایی شده اند، با خیابانهایی بی انتها که در دو سویشان مراکز خرید صف کشیده اند، شهر کتیف با کوچه های باریک، بازارماهی (بزرگترین بازارکشور) و نخلزارهایش، هنوز دست نخورده باقی مانده است . مدتها خرما تنها ثروت اصلی منطقه شرق عربستان بوده است. از زمان اولین اکتشافات در سال ۱۹۳۸، این نفت است که تمام جنبه های زندگی منطقه شرق را تحت تاثیر قرار داده است. اما اگرچه بخش بزرگی از مخازن طلای سیاه عربستان در این جا متمرکز است، این منطقه ویژگی دیگری نیز دارد: بیشتر اهالی آن شیعه هستند.
هیچکس بدرستی تعداد آنها را نمی داند، شاید دو میلیون نفر، چون عده ای در ریاض و جده زندگی می کنند، به آنها باید اسماعیلیان را نیز که در جنوب کشور و در منطقه ناوجان متمرکزند، افزود.(۱) در مجموع شاید ۱۰ تا ۱۵ درصد کل جمعیت را شامل می شوند. در یک خانه کوچک در شهر کتیف ، شش نفر درباره آینده کشور صحبت می کنند. همه آنها شیعه و بنوعی نمایانگر تمام جریانهای فکری در جامعه اند: از چپ گرفته تا ناسیونالیسم عرب و اسماعیلیان. تا همین دیروز پراکنده بودند و اکنون خود نیز متعجب اند که چگونه قادربه پیش بردن گفتگوی متینی با یکدیگر هستند. همگی آنها فراخوان ۴۵۰ شخصیت (که ۴۶ نفر از آنها زن هستند ــ پدیده ای نوین در عربستان) را در دفاع از حقوق شیعیان امضاء کرده اند. (۲)
یکی از آنها می گوید که این فراخوان که عنوان «همراهان ملت» را دارد حرکتی است در جهت گشایش گفتمان با دولت. ما اساساً خود را در چارچوب کل ملت می بینیم و هرگونه پروژه چند تکه کردن کشور را محکوم می کنیم. در این نامه لغو تضیقات بر ضد شیعیان، بویژه در زمینه اشتغال در کارهای دولتی و بازیابی حقوق مذهبیشان و پایان دادن به تبلیغات منفی بر علیه آنها (هم درسیستم آموزشی و هم در رسانه ها)، آزادی ساختن مساجد، بازگشائی مراکز فرهنگی و انتشار کتاب خواسته شده است. نویسندگان نامه تاکید میکنند که ما خواسته هایمان را در چارچوب حرکتی گسترده تر قرار میدهیم. ما فراخوان ۱۰۴ را در ماه ژانویه و در چارچوب تقاضا برای اصلاحات عمومی امضاء کردیم.
در پادشاهی ای که اسلام رنگ سنی افراطی را بر خود دارد، شیعیان همواره در شرایط سختی قرار نداشته اند. یک استاد دانشگاه یادآوری می کند: «ابن سعود بدون هیچ گونه مقاومتی در سال ۱۹۱۳ منطقه «آل هاسا» را فتح کردند. مردم در محل باقی ماندند و ثروتمندان به فاتحان پیوستند و حتی در سرمایه گذاری های آینده برای گسترش منطقه نیز شرکت کردند. در مقابل ابن سعود اجازه دادند که شیعیان، منطقه را براساس سنتهای مذهبی خود اداره کنند و دادگاههای ویژه خود را داشته باشند.»

در حضور شاهزاده عبدالله
این وضعیت تا دهه ۱۹۶۰ ادامه پیدا کرد یعنی زمانی که ملک فیصل بر آن شد که در مبارزه با ناصرازاسلام استفاده ابزاری کند و حقوق شیعیان بدین ترتیب هر چه محدودتر شد. انقلاب ایران در سال ۱۹۷۹ باعث عمیقتر شدن رودرروئی ها شد و تظاهرات بزرگ مناطق شرق بشدت سرکوب گردید. در سال ۱۹۹۳ ملک فهد توافقی با گروه های شیعه مخالف رژیم در خارج از کشور امضاء کرد که بدنبال آن یکی از رهبران اصلی شان شیخ حسن صفار از تبعید به وطن بازگشت. اگر چه اندکی شرایط بهتر شد اما مشکلات بجای خود باقی ماند. در این رابطه یک روحانی توضیح می دهد: «هر چند ما حق ساختن مسجد را برای جمعیت روبه گسترش مان پیدا کردیم اما مجبور شدیم ۳ سال صبر کنیم تا مواد قانونی و تصویب نامه های دولتی بتوانند بر مقاومت دستگاه اداری فائق آیند.» فراخوان ۴۵۰ شخصیت از جمله به این مسئله اشاره دارد. یکی از امضاء کنندگان میگوید: «ما با دفتر شاهزاده عبدالله تماس گرفتیم تا نامه را در اختیارشان قرار دهیم. به ما پیشنهاد کردند که در یکی از بار عام های روز سه شنبه او که به بررسی شکایات و تقاضاها اختصاص دارد به ملاقاتش برویم. اما ما نپذیرفتیم. سپس با عبدالعزیز آل توجیری مشاور اول او ارتباط گرفتیم. ما را برای صرف شام به خانه اش دعوت کرد و در آنجا توانستیم ۲ ساعت آزادانه با او صحبت کنیم. او تاکید کرد که شاهزاده عبدالله به اهمیت مسئله کاملا واقف است.
فردای آنروز یعنی ۳۰ آوریل شاهزاده عبدالله ۱۸ نفر از امضاء کنندگان را به مدت ۲۵ دقیقه به حضور پذیرفت. او تاکید کرد که میخواهد راه حلی برای مسئله بیابد و قصد دارد کمیسیون بحث و گفتگوئی مابین روحانیون سنی - شیعه و اسماعیلی بوجود آورد. تدبیرهای دیگری نیز در کار است. اما کی؟ امضاء کنندگان در باره آن زیاد خوش بین نیستند بویژه آنکه رسانه های سعودی نه درباره فراخوان و نه درباره ملاقات امضاء کنندگان با شاهزاده فهد حرفی نمیزنند. زمان بسرعت میگذرد و مشکلات انبوه تر میشوند. یک شیخ می گوید: «ما به نسل دیگری تعلق داریم، نسلی که تجربه سیاسی دارد و زندان دیده است و بهمین دلیل واقع بین هستیم. اما کسی به درستی از خواست جوانان خبر ندارد.»
یک شاهد عینی تظاهرات صفوا در زمان یورش اسرائیل به جنین و غزه در بهار سال ۲۰۰۲ چنین می گوید: «پنجشنبه تنها ۳۰۰ نفر تظاهرات کردند اما فردای آن روز بدون هیچ دستورعمل مرکزی هزاران جوان به آن پیوستند. در میان آنها جوانان ثروتمند فقیر و زنان بودند؛ ما واقعا تعجب کرده بودیم. چه کسی جوانان را کنترل می کند؟ آیا آنها تمایلات جدایی طلبانه دارند؟» پس از سقوط صدام حسین، شیعه در عراق از نو شکل میگیرد و از سوی سیزده رهبر شیعه عربستان و از جمله حسن صفار تائید می شود.

عوامل بیگانه
تئوریهائی درباره توطئه آمریکا و همدستی شیعیان با آن در حال شکل گیری است و افراد بسیاری در عربستان فکر میکنند که آمریکائیان در نظر دارند (آنچنان که بعضی از مراکز تحقیقی نزدیک به نوافراطی ها در آمریکا پیشنهاد می کنند) کشور را تکه تکه کرده و یک جمهوری شیعه و متحد آمریکا که کنترل نفت را بدست خواهد داشت بوجود آورند. اخیرا رابرت جردن سفیر آمریکا در ریاض گفته بود: «ما فکر نمی کنیم کاردرستی باشد که بر علیه کسانی فقط به دلیل شیعه بودنشان، تضییقاتی اعمال شود. بنظرمن این درست نیست که شیعیان حق شرکت در دولت را نداشته باشند و خوشحالم که سفیر عربستان در ایران شعیه است و در مجلس الشورا شیعیان حضور دارند.» (۳)
اگرچه می توان درستی و همه جانبه بودن این نظرات را زیر علامت سوال برد اما همین اندازه هم با اعتراض شدید شیعیان روبرو شده است. یک روشنفکر شیعه میگوید: «ایالات متحد اهداف خاص خود را در عربستان دنبال میکند که هیچ ربطی به حقوق ما ندارد. حرفهای آنها باعث می شود که به مقاصد ما بیشتر شک کنند و ما چون عمال بیگانه بنظر آئیم. عربستان باید بدون دخالت خارجی اصلاحات ضروری را انجام دهد.»

۱) اسماعیلیه یکی از شاخه های شیعه است که در طول تاریخ دگرگونی های بسیاری پیدا کرده است. سه شاخه اصلی دارد: دروزها، طرفداران آقاخان و شاخه سوم که طرفداران آن بطور عمده در عربستان و یمن متمرکز هستند. درباره اسماعیلیه رجوع شود به کتاب Farhad Daftari, Le ismaéliens, Fayard, Paris ۲۰۰۳. درباره تضییقات در عربستان سعودی در مورد اسماعیلیان رجوع شود به : Human Rights Watch Report ۲۰۰۳
۲) متن کامل عربی آن در روزنامه القدس العربی شماره اول مه ۲۰۰۲ چاپ شده است.
۳) مصاحبه با روزنامه Al-Medina که مجدداً در Arab News شماره اول مه ۲۰۰۳ چاپ شده است. قابل ذکر است که سفیر شعیه عربستان در ایران یک سال است که ماموریتش پایان یافته و تنها ۲ نفر از ۱۲۰ عضو مجلس الشورا شیعه هستند.

منبع: / ماهنامه / لوموند دیپلماتیک / 2003 / ژوئن
نویسنده : آلین گرش