شنبه هشتم اردیبهشت ۱۴۰۳ بعد از شرکت در مجلس ترحیم بانو حاجیه معصومه خانم حائری یزدی، همسر مرحوم آیت‌الله حاج سید مصطفی خمینی در حسینیه شهدای قم، فرصتی دست داد تا برای عرض تسلیت به همراه یکی از دوستان به منزل حجت‌الاسلام و المسلمین حاج سیدحسین خمینی، آقازاده مرحوم حاج آقا مصطفی خمینی برویم. منزلی که منسوب به تاجر نیکوکار قمی مرحوم حاج محمد آقازاده بوده و در کوچه‌ای به همین نام واقع در ابتدای خیابان ارم قم واقع شده است.
این منزل ظاهرا قدمتی بیش از یک قرن داشته و در طول  نود سال گذشته، مسکن و مأوای برخی از بزرگان علم و فقاهت شیعه بوده و در و دیوار آن شاهد رفت و آمد و حضور بسیاری تجار و بزرگان قمی و علما و فقها و شخصیت‌های درجه اول حوزه علمیه قم بوده است؛ همچنان‌که طی همین چند روز گذشته نیز بسیاری از رجال و بزرگان حوزه و مقامات سیاسی و کشوری برای عرض تسلیت به منسوبان این فقیده سعیده در این مکان حضور یافتند.
جدای از این منزل، کوچه آقازاده در طول قرن گذشته  محور بسیاری از حوادث و تحولات شهر قم بوده و در جای جای این کوچه شش متری که درازی آن ظاهرا کمتر از دویست متر است، اماکن و ساختمان‌هایی وجود دارد که هر یک شاهد حوادث و اتفاقات تلخ و شیرین بسیاری در دوران تاریخ معاصر بوده و هستند.
لذا مناسب دیدم تاریخچه مختصری از این منزل و کوچه را تقدیم شما خوانندگان عزیز کنم. شاید اطلاعات آن برای برخی مفید فایده باشد.
در این کوچه مستقیم و یک‌دست که موازی خیابان معلم قم بوده و از سمت غرب به خیابان ارم و میدان شهدا و از سمت شرق به کوچه ارگ و میدان روح‌الله محدود شده است، ساختمان‌های متعددی به چشم می‌خورند که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

۱. هتل ارم که بعدا تبدیل به دارالتبلیغ اسلامی شده و هم اکنون دفتر تبلیغات اسلامی قم در آن مستقر هست.

۲. منزل مرحوم محمد آقازاده که در ابتدا مسکن وی بوده و بعدا محل اقامت مرحوم آیت‌الله العظمی حاج سیدحسین بروجردی در بدو ورود به این شهر شده و سپس به تملک آیت‌الله حاج سید محمد محقق داماد درآمده و محل اقامت ایشان بوده و قریب چهل سال است حجت‌الاسلام و المسلمین حاج سیدحسین خمینی در آنجا ساکن است.

۳. ساختمان اصلی مؤسسه در راه حق، مرکزی که از دهه چهل مرکز فعالیت فرهنگی و علمی بوده و از اوایل ده پنجاه مرحوم آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی پس از جدا شدن از مدرسه حقانی قم به واسطه مخالفت شدید با افکار و اندیشه‌های دکتر علی شریعتی و واجب دانستن مبارزه با آن، این مکان را تبدیل به مرکز آموزشی آرا و اندیشه‌های خود نمود.  

۴. آب‌انبار موقوفه و مسجد سلماسی که خیری از اهالی سلماس آن را بنا نهاده قریب یک دهه محل تدریس حضرت امام بوده و در طول سال‌های دهه سی هر روز شلوغ‌ترین و محققانه‌ترین درس خارج اصول و فقه حوزه توسط ایشان در این مکان برگزار می‌شده است.

۵. منزل مرحوم آیت‌الله العظمی حاج سیدکاظم شریعتمداری که قریب سی سال به صورت متمادی محل حضور رجال علمی، سیاسی، ملی، مذهبی، امنیتی کشور در دوران رژیم پهلوی و اوایل تأسیس نظام جمهوری اسلامی در ایران بوده است.

۶. منزل مرحوم آقای حاج حسین اعرابی داماد دوم و امین مالی حضرت امام که هم اکنون تجدید بنا شده و عتبه عباسیه در آن‌جا مستقر است.

۷. منزل و مدرسه علمیه مرحوم آیت‌الله العظمی حاج میرزا هاشم آملی که مدرسه ولی عصر(عج) نام داشته و هم اکنون توسط فرزند آن مرحوم جناب آیت‌الله حاج شیخ صادق لاریجانی بازسازی و تجدید بنا شده است.

۸. منزل مرحوم آیت‌الله حاج سیدمرتضی مرتضوی لنگرودی که هم اکنون تبدیل به مدرسه علمیه شده است.

۹. مدرسه علمیه حضرت آیت‌الله العظمی حاج آقا موسی شبیری زنجانی و دفتر آیت‌الله فاضل مالکی  که در ابتدا و انتهای کوچه فوق واقع شده‌اند.

اگر بخواهیم مرور کوتاهی به حوادث و تاریخچه اتفاقاتی که طی قرن گذشته در این کوچه و فضاهای مجاور آن رخ داده است بکنیم باید گفت:
منزل مرحوم آقازاده که حدود چهارصد متر وسعت دارد، قریب صد سال قبل در اواسط ضلع شمالی کوچه، نبش اولین فرعی در دو طبقه زیر زمین و همکف و در دو ضلع شمالی و جنوبی احداث شده است. حیاطی دلباز و سرتاسری در بین دو بنای ساختمان قرار گرفته که در حال حاضر با درختانی کهنسال و سرسبز و گلدان هایی متنوع از گل‌های شاخ گوزنی صفای خاصی دارد.
این بنا که به نظر می‌رسد قریب پنجاه سال است تعمیر اساسی و بازسازی جدی به خود ندیده است، همچنان قبراق و سر حال، پذیرای ساکنان و واردین بوده و نمای ساختمان و درب و پنجره‌های چوبی و طوسی رنگ آن هنوز زیبا و آراسته و چشم نواز به نظر می‌رسد. کنگره‌ها و شرفی‌های لبه پشت بام که با آجرهای زرد و فیروزه‌ای رنگ به شکل زیبایی در هم تنیده شده‌اند همگی سالم بوده نشان از استحکام و معماری درست بنا در هنگام ساخت می‌دهد.
هتل ارم که در مقطع تأسیس خود در زمره زیباترین و مجلل‌ترین هتل‌های ایران محسوب می‌شد توسط مرحوم حاج محمد آقازاده و شریکش مرحوم کاشانیان در اواخر دوران سلطنت رضاشاه پهلوی احداث و در اسفند سال ۱۳۱۹ افتتاح شده است. ظاهرا مالکان آن قریب به دو دهه توانسته‌اند به شایستگی در این مکان از میهمانان خود پذیرایی کنند ولی در اواخر به واسطه اختلاف مالکان و پایین آمدن سطح خدمات به مسافران، از کیفیت آن کاسته شده اوایل دهه چهل تعطیل می‌گردد.
مرحوم آیت‌الله بروجردی که پس از تلاش زیاد و پیگیری‌های حضرت امام خمینی و اصرار و دعوت مراجع عظام تقلید و بزرگان حوزه علمیه قم از بروجرد به این شهر مهاجرت کرده و مسئولیت زعامت و مرجعیت شیعیان را بر دوش گرفت، در بدو ورود خود در دیماه سال ۱۳۲۳ به منزل مرحوم آقازاده وارد شده و ظاهرا قریب شش ماه در این مکان استقرار داشتند و پس از آن به منزل خیابان چهار مردان منتقل شدند. 
حضرت امام خمینی پس از هفت بار تغییر منازل استیجاری در محلات مختلف شهر قم، از سال ۱۳۲۳ در منزل محله یخچال قاضی مستقر شده و در نهایت به واسطه اظهار ناراحتی همسرشان بانو قدس ایران ثقفی، از جابه‌جایی‌های مکرر، پس از دو سال سکونت به صورت استیجاری، آن را در سال ۱۳۲۵ از مالک خریداری می‌کنند. 
ایشان برای حضور در نماز جماعت مدرسه فیضیه یا زیارت حرم حضرت معصومه(س) و شرکت در مجالس درس و بحث خود در مسجد محمدیه و حجره‌های اطراف صحن حرم، ظاهرا بیشتر از مسیر این کوچه عبور  می‌کرده‌اند. 
حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمهدی امام‌جمارانی از قول فرزند امام، مرحوم حاج سید‌احمد خمینی می‌گوید:
زمانی که بچه بودم پدرم روزهای چهارشنبه بعد از تدریس برای زیارت به حرم حضرت معصومه معصومه (س)  می‌رفتند. روزی از حرم برمی‌گشتیم و دستم در دست پدر بود. وقتی وارد کوچه آقازاده شدیم، پدرم به من گفت: 
از روبه‌رو سیدی می‌آید و همراهش هم چند نفر هستند. نام آن سید، نواب صفوی است. برو او را از نزدیک ببین که بعدا پشیمان نباشی از این‌که او را ندیده‌ای ... . من که از پدرم جدا شدم ایشان بلافاصله وارد کوچه فرعی‌ای شدند که خانه آقای شریعتمداری بود تا با آقای نواب روبه‌رو نشوند و مستقیم ملاقات نکرده باشند. (خاطرات امام جمارانی ج ۱، ص ۱۶۸)
منزل مرحوم آقازاده پس از تخلیه توسط آیت‌الله بروجردی، سال‌های مدیدی پذیرای یکی از بزرگ‌ترین و محقق‌ترین استادان حوزه علمیه قم، مرحوم آیت‌الله حاج سیدمحمد موسوی احمدآبادی یزدی بوده است. 
کسی که به جهت کثرت تحقیق و جایگاه والای علمی او نزد مؤسس حوزه مرحوم آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مفتخر به دامادی آن بزرگوار شده و بر همین اساس ملقب به محقق داماد گردید و ممتازترین طلاب و روحانیون دروس عالیه حوزه همواره گرمی بخش کرسی درسش بوده و فرزندانش حضرات آیات حاج سیدعلی و حاج سیدمصطفی محقق داماد در زمره فقیهان برجسته حال حاضر حوزه به شمار می‌آیند.
مرحوم آیت‌الله سیدکاظم شریعتمداری نیز که از اواخر ده بیست از شهر تبریز به قم مهاجرت کرده و عَلَم مرجعیت بلند می‌کند نیز در بن‌بستی وسیع  در اواسط همین کوچه منزل گرفته و با توجه به جایگاه و منزلتی که نزد مردم و روحانیون مناطق آذری زبان داشته و مراوداتی که با مقامات کشوری و لشکری دوران رژیم پهلوی و رجال سیاسی و ملی داشت این کوچه محل تردد مراجعان به ایشان بوده است. محل تدریس ایشان نیز مسجد مدرسه مبارکه حجتیه بود که نزدیک همین کوچه قرار دارد.
حضرت امام از ابتدای دهه سی به واسطه رونق گرفتن تدریس مباحث خارج فقه و اصول ایشان و کثرت شاگردان، محل درس خود را از مسجد محمدیه در سه راه موزه قم به مسجد سلماسی در انتهای کوچه آقازاده منتقل کرده بیش از ده سال هر روز صبح و عصر در این مسجد تدریس می‌کردند ولی کثرت جمعیت شاگردان باعث می‌شد در برخی روزها تعدادی از آنان نتوانند وارد مسجد شوند، لذا از اوایل دوران نهضت در سال ۱۳۴۱ محل درس خود را به مسجد اعظم قم که تازه تأسیس و دارای شبستان‌های بسیار بزرگ بود منتقل کردند. 
بسیاری از کتاب‌های فقهی و اصولی حضرت امام محصول همین سال‌ها است که ایشان هر روز پس از تدریس، احدی را به حضور نمی‌پذیرفته مشغول تدوین مطالب تدریس شده و تألیف کتاب می‌شدند.
مرحوم حاج محمدحسن اعرابی خواهرزاده مرحوم حاج محمد آقازاده و داماد دوم حضرت امام، هفتاد سال قبل مقارن با همین ایام، صبیه دوم امام، سرکار بانو سیده فریده مصطفوی را به عقد خود درآورد و یک دانگ از منزل نسبتا بزرگی که در همین کوچه آقازاده مقابل مسجد سلماسی تازه ساخته بود را مهریه ایشان قرار داد. 
سرکار خانم فرشته اعرابی، اولین نوه حضرت امام در ۲۸ اسفند ۱۳۳۵ در ایام سکونت والدینش در همین منزل، تحت شرایط بسیار سختی متولد شده است. به واسطه آن‌که پزشکان حضرت امام را مخیر کرده بودند بین انتخاب مادر یا فرزند و ایشان پاسخ داده بودند: من نمی‌توانم برای زنده ماندن فرزند خودم، جان فرزند دیگری را بگیرم و با استغاثه به درگاه خدا و قربانی کردن گوسفند، شفای هر دو را از خداوند گرفته و هر دو زنده می‌مانند.
منزل مرحوم اعرابی در دوران مبارزه و تبعید حضرت امام، مرکز حفظ و نگهداری وجوهات شرعی مقلدان حضرت امام بود و آن مرحوم با مخفی کردن وجوهات در طاقچه ها و دیوار چینی مجدد بر روی آن‌ها، از این اموال محافظت کرده تا شهریه حضرت امام به موقع توزیع شده و خللی در پرداخت آن صورت نگیرد.
آقای محمدحسن اعرابی که مردی دنیا دیده و بسیار روشنفکر ولی عارف مسلک بود، پس از بازگشت پیروزمندانه حضرت امام و تشکیل نظام جمهوری اسلامی به رهبری ایشان به هیچ وجه در انظار ظاهر نمی‌شد و سرانجام در خرداد سال ۱۳۸۹ در کنج عزلت فوت کرد و با گمنامی دفن شد. 
نگارنده این توفیق را داشتم از اولین نفراتی باشم که پس از فوت، بر بالینش در همین منزل حاضر شده و با کمک دوستان، جنازه‌اش را برای تطهیر به آمبولانس انتقال دادیم. 
منزل آن مرحوم چند سال بعد توسط ورثه  فروخته شده و پس از تخریب و بازسازی، هم اکنون نمایندگی عتبه عباسیه در آن‌جا استقرار دارد.  

منزل مرحوم آیت‌الله حاج سیداحمد شبیری زنجانی، رفیق شفیق و دوست دیرین حضرت امام که هم اکنون تبدیل به مدرسه علمیه امام محمد باقر شده و تحت اشراف فرزند برومندش حضرت آیت‌الله العظمی حاج سیدموسی شبیری زنجانی اداره می‌شود، در انتهای کوچه آقازاده واقع شده و هم اکنون با تملک و اضافه کردن ساختمان مجاور آن، توسعه یافته است.

آیت العظمی سیدمرتضی مرتضوی لنگرودی پس از سال‌های طولانی تحصیل و تدریس در حوزه‌های علمیه تهران و قم و نجف، در اواسط دهه سی، به دعوت مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی به قم مهاجرت کرده و باقیمانده عمر را در این شهر می‌گذراند. این مرجع عالی مقام نیز از یاران و همراهان حضرت امام در آغاز نهضت به شمار می‌رود.
هم اکنون مدرسه علمیه منسوب به آن بزرگوار در انتهای کوچه آقازاده مقابل مسجد سلماسی قرار داشته و ظاهرا به تحصیل و تدریس آزاد طلابی که تحت برنامه شورای مدیریت حوزه نیستند اختصاص داده شده است.  

مرحوم آیت‌الله العظمی حاج میرزا هاشم آملی پس از سال‌ها تحصیل در نجف اشرف در سال ۱۳۳۹ شمسی به قم بازگشته و در کوچه باریک و بن بست مجاور مسجد سلماسی،  منزلی بزرگ و قدیمی تهیه کرده و در آنجا ساکن می‌شوند.
وی دارای پنج فرزند پسر و یک دختر بود که عموم فرزندان ایشان علی‌رغم آن‌که نقش و فعالیت قابل توجهی در دوران مبارزه با رژیم شاه نداشتند پس از پیروزی انقلاب در زمره شخصیت‌های علمی و سیاسی کشور قرار گرفته و در نظام جمهوری اسلامی، سال‌های طولانی، مسئولیت‌های خطیری را برعهده داشته و دارند. 
ایشان در قطعه زمینی به مساحت هفتصد متر مقابل مسجد سلماسی اقدام به تأسیس مدرسه علمیه ولی عصر(عج) کرد. این مدرسه در دهه نود توسط فرزندش آیت‌الله شیخ محمدصادق آملی لاریجانی توسعه یافته و به صورتی بسیار مجلل بازسازی گردید.

پس از رحلت آیت‌الله العظمی بروجردی در ابتدای سال ۱۳۴۰ و شروع نهضت روحانیت به رهبری حضرت امام در ۱۳۴۱ و همراهی سایر مراجع عظام تقلید، کوچه آقازاده به واسطه وجود بیوت چند تن از مراجع تقلید در آن و راه اصلی عبور و مرور به منزل حضرت امام، شاهد رفت و آمد اقشار وسیع مردم مؤمن و انقلابی و علما و روحانیونی که از سایر بلاد برای رایزنی و اعلام حمایت از قیام روحانیت به قم مشرف می‌شدند، بود.
جالب این‌که ذیل اعلامیه مراجع و علمای قم در محکومیت و مردود بودن اقدام دولت اسدالله علم در تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی مشهور به "نه امضایی" که در اول اسفند ۱۳۴۱  منتشر گردید و  بعد از آن دیگر با این تعداد امضا، هرگز اعلامیه‌ای از سوی مراجع تقلید صادر نشد. جدا از امضای حضرت امام، اسامی پنج تن از مراجع ساکن همین کوچه به چشم می‌خورد:
۱. مرتضی الحسینی اللنگرودی، ۲. احمد حسینی زنجانی، ۳. محمد الموسوی الیزدی (محقق داماد)، ۴. سیدکاظم شریعتمداری، ۵. هاشم الآملی.

مهدی حاضری