با روی کار آمدن رضا شاه در سال 1304 ه.ش. و متعاقب آن، تمرکز قدرت در ساختار اداری کشور، نحوه اداره شهرها نیز دستخوش تحولات چشمگیری شد. این تغییرات در مورد شهر قم نیز صدق می‌کرد. در این نوشتار به بررسی تحولات مربوط به حاکمان قم در دوره پهلوی اول می‌پردازیم.

وضعیت قبل از پهلوی:

در دوره قاجار، والی یا حاکم که توسط دربار منصوب می‌شد، قدرت مطلقه در اداره شهر را در اختیار داشت. با وقوع مشروطه، نمایندگان مجلس نیز در امور شهر دخیل شده و تا حدی از قدرت والی کاسته شد.

تحولات دوره پهلوی اول:

• تاسیس فرمانداری: در سال 1316 ه.ش. با تصویب قانون جدید تقسیمات کشوری، فرمانداری جایگزین والی یا حاکم در قم شد.
• ایجاد شهرداری: سمتی به نام "شهردار" برای اداره امور شهر به وجود آمد.
• تقسیم اختیارات: وظایف اداره شهر میان ادارات مختلف مانند عدلیه، شهربانی، فرهنگ، دارایی و ... تقسیم شد.
• نفوذ علما: در قم، علما و تولیت آستان حضرت معصومه (ع) نیز از نفوذ قابل توجهی برخوردار بودند.

تغییرات در ساختار قدرت:

این تحولات در مجموع منجر به کاهش قابل توجه اقتدار فرمانداران در مقایسه با والیان دوره قاجار شد. دیگر یک فرد واحد تمام اختیارات اداره شهر را در اختیار نداشت و قدرت میان افراد و نهادهای مختلف تقسیم شده بود.

عوامل موثر در کاهش قدرت فرمانداران:

• تمرکز قدرت در دست رضا شاه: تمرکز قدرت در دست رضا شاه و نظام اداری نوین، از اختیارات فرمانداران کاست.
• تقسیم وظایف: واگذاری امور مختلف شهر به ادارات تخصصی، سهم فرمانداران را در اداره مستقیم امور کاهش داد.
• نفوذ علما: قدرت و نفوذ علما در قم، مانع از اعمال قدرت مطلق توسط فرمانداران می‌شد.

ن نتیجه‌گیری:

در دوره پهلوی اول، شاهد تحولات قابل توجهی در ساختار قدرت و نحوه اداره شهر قم بودیم. تمرکز قدرت در دست رضا شاه، ایجاد نهادهای جدید مانند فرمانداری و شهرداری و تقسیم وظایف میان ادارات مختلف، از جمله عواملی بودند که به کاهش اقتدار فرمانداران در مقایسه با دوره قاجار منجر شدند.

منابع:

• "پژوهشی در شهرهای ایران"
• "ارج نامۀ فقیهی": "قم در یک نگاه"، رسول جعفریان
• فصلنامه "نامۀ قم" ش 1 و 2
• "تاریخ دار الایمان قم"