چگونگی مواجهه علمای شیعه با تفکر و تمدن نوین غرب، مبحث بسیار پراهمیتی در مطالعه تاریخ تحولات معاصر جامعه ما است که بازگشایی بسیاری از مغلقات فرهنگی و تمدنی ما به همین مبحث مربوط می‌شود. این‌که چه طیفی از روحانیون شیعه از چه زمانی به غرب‌شناسی پرداختند و چه راهبردهایی را پیشنهاد یا اتخاذ کردند، به پژوهشهای تاریخی دامنه‌داری می‌انجامد که صرفا ارزش کتابخانه‌ای ندارند، بلکه مشخصا در وضعیت فعلی و آینده ما تاثیرگذار هستند؛ به‌ویژه‌آنکه انقلاب اسلامی ایران به رهبری حضرت امام‌خمینی(ره) طلایه‌دار نوعی تعامل ویژه در رویارویی با غرب بود که بنا دارد در جوهر تمدن جدید غربی به نفع جوامع مسلمان و بلکه همه ملل محروم عالم تصرف کند و سرآغاز دوران تاریخی تازه‌ای باشد.

اندیشه‌ها و جریانات نوپدید، در برخورد با اندیشه‌ها و جریانات موجود به یکی از سه شکل زیر عمل می‌کنند:

۱ــ بر اندیشه‌ها و جریانات موجود تاثیر می‌گذارند و آنها را در خود حل می‌کنند؛ چنانکه اسلام به هنگام ورود ایران تمامی مناسبات اندیشه‌ای و رفتاری ایرانیان را به رنگ خود در‌آورد. ۲ــ در اندیشه‌ها و جریانات موجود حل می‌شوند؛ چنانکه مغولان فاتح پس از مدتی کوتاه در کشورهای اسلامی حل شدند. ۳ــ با اندیشه موجود وارد نزاعی نسبتا طولانی می‌شوند؛ چنانکه اندیشه تجدد و مدرنیته با اندیشه اسلامی ــ به‌ویژه با نوع شیعی آن ــ در‌افتاد و در این نزاع، گاه، شاهد غلبه اندیشه تجدد هستیم (در مشروطه دوم) و گاه برتری با اندیشه و تفکر شیعی می‌باشد. (در جریان پیروزی انقلاب اسلامی و پس از آن).

از زمان ورود اندیشه و تکنیک غرب به کشورهای شرقی و از جمله به ایران، روشنفکران اسلامی، برای تعامل میان اندیشه شیعی و تفکر غرب ــ که نوعاً از آن به تعامل سنت و تجدد تعبیر کرده‌اند ــ عمدتا یکی از دو راه را پیشنهاد کرده‌اند:

۱ــ تسلیم محض، که در اندیشه‌های میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله، تقی‌زاده، آخوندزاده و… قابل مشاهده است ۲ــ اخذ و اقتباس گزینشی، که نمود آن را در بیشتر روشنفکران متاخر می‌بینیم. اما جریان روحانیت شیعه در سیر موضع‌گیری خود در قبال غرب، ضمن‌اینکه هیچگاه پیشنهاد«تسلیم محض»را نپذیرفت، علاوه بر پیشنهاد«اخذ و اقتباس گزینشی»، دو پیشنهاد دیگر نیز ارائه داد: ۱ــ طرد مطلق اندیشه غربی، که بیشتر در ابتدای ورود اندیشه غربی از جانب برخی علمای شیعه ارائه شد ۲ــ تصرف در اندیشه غربی، که اوج آن در اندیشه و نظام سیاسی امام خمینی‌(ره) قابل مشاهده است. تصرف، نه تسلیم است، نه اقتباس و نه طرد، بلکه راه مستقلی است که اندیشه روحانیت شیعه در سیر تکامل غرب‌شناسی خود بدان رسیده است.

این نوشتار درصدد است به کلیاتی از موضع‌گیری علمای شیعه در قبال اندیشه و تفکر غرب و ورود آن به ایران بپردازد.

منبع: ماهنامه زمانه
نویسنده : احمد رهدار