تعلیقه‌ای بر مقاله «از براوستان قم»
براوستان نام روستایی بوده در حومه شهر قم که نزدیک جمکران قرار داشته است. مشهورترین شخصیتی که از براوستان می‌شناسیم، اسعد بن محمد بن موسی، معروف به مجدالملک براوستانی (مقتول در 492ق)، وزیر برکیارق سلجوقی است که از رجال سیاسی برجسته شیعه در سده پنجم بوده و اهتمام ویژه‌ای به ساخت مشاهد و بارگاه‌های ائمه (ع) و امامزادگان از جمله گنبد چهار امام مدفون در بقیع (ع)، بارگاه امام موسی کاظم و امام محمد تقی (ع) در کاظمین امروزی و بارگاه حضرت عبدالعظیم حسنی در شهرری داشته است. 1
استاد ارجمند آقای حسین واثقی، در مقاله‌ای با عنوان «از براوستان قم» که پیش‌تر در فصلنامه وزین میراث شهاب منتشر شده، جزوه‌ای بسیار نفیس از قرآن کریم، متعلق به اوایل سده ششم هجری را معرفی کرده‌اند که به شماره 51 در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و صفحه اول آن حاوی وقفنامه‌ای است که نشان می‌دهد این نسخه را شخصیتی به نام «الاستاذ الرئیس الاجلّ مجد الرؤساء ابوالفتح صاعد بن سعید بن محمد بن موسی براوستانی»، در سال 515ق وقفِ مشهد مقدّس علی بن موسی الرضا (ع) در طوس کرده است. 2
چندی پس از انتشار این مقاله نیز آقای سید مصطفی مطهری در مقاله دیگری با عنوان «تکمله بر مقاله از براوستان قم»، ضمن بررسی اختلاف در ضبطِ واژه براوستان در منابع تاریخی، شخصیت دیگری از این خاندان را به نام ابوغالب حسن بن موسی براوستانی ـ عموی مجدالملک ـ معرفی کردند 3
که باخرزی در دمیة القصر، به عنوان یکی از کاتبان و ادیبان دربار سلجوقی از وی یاد کرده است. 4
اما نکته‌ای که نگارنده این سطور قصد یادآوری آن را دارد آن است که افزون بر مجدالملک براوستانی و عمویش حسن بن موسی و ابوالفتح صاعد بن سعید، شخصیت دیگری نیز از این خاندان به نام اثیرالملک سعد بن محمد بن موسی می‌شناسیم؛ و این شخص برادر مجدالملک است که عبدالجلیل رازی در کتاب نقض خود از وی یاد کرده و وی را با این توصیف که «رئیس العراقین ابوالمجد ـ رحمة الله علیه ـ با نیکو اعتقادی و سخاوت و مروّت و طاعت خود معروف است»، ستوده است. 5
در جای دیگری نیز درباره‌اش نوشته است: «... بعد از قتل برادر تا در قید حیات بود، ممکّن و محترم بود از قِبَل سلطان وقت. و رئیس العراقین مطلق او را نوشتندی، و چون متوفّی شد از بزرگی و رفعتِ قدر، از خاک قم نقلش کردند به مشهد مقدس علی بن موسی الرضا، علیه السلام، و آنجا مدفون است.» 6
همچنین به نظر می‌رسد که «مدرسه اثیرالملک» که عبدالجلیل رازی در شمار مدارس قم در زمان خود به آن اشاره کرده 7
، منسوب به اثیرالملک براوستانی و ساخته دست وی باشد.
همچنین استاد واثقی در مقاله خود اشاره کرده‌اند در صورتی که در وقفنامه نسخه خطی جزوه قرآن کریم در کتابخانه آستان قدس، واژه «سعید» که نام پدر واقف نسخه ابوالفتح صاعد براوستانی است، تصحیف شده واژه «اسعد» باشد، وی می‌تواند فرزند مجدالملک باشد. اما به نظر نگارنده این سطور، بعید است کاتب نسخه چنین تصحیفی در نام پدر واقف مرتکب شده باشد؛ و با توجه به اینکه می‌دانیم مجدالملک برادری به نام «اثیرالملک سعد» داشته است، پدر واقف می‌تواند برادر سوم این دو باشد.
پ. ن: پس از انتشار یادداشت فوق (در ضمن مقاله «نویافته‌هایی از تاریخ و میراث (1)» در شماره 88 فصلنامه میراث شهاب)، جناب استاد مرتضی کریمی‌نیا در سخنرانی خود در بنیاد محقق طباطبایی (19 بهمن 1396) به وجود نسخه‌های خطی جزءهای دیگری از قرآنی که ابوالفتح صاعد بن سعید براوستانی وقف آستان مقدس رضوی کرده بود، اشاره فرمودند که بر اساس وقفنامه جزء دیگری از آن، واقفِ یاد شده این قرآن را وقف مقبره پدرش در مقابل مرقد مطهّر امام رضا (ع) کرده است؛ و این اشاره، در آن جزءِ این قرآن که آقای واثقی در مقاله خود معرفی کرده‌اند، نیامده است.
در متن وقفنامه این جزء، که به شماره 3477 در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و تصویر آن را جناب استاد کریمی‌نیا در اختیار من قرار گذاشتند، از پدر واقف با القابی همچون «جلال‌الدین عمدةالدوله اثیرالمُلک رئیس العراقین ابوالمجد» یاد شده است. این القاب، منطبق بر اوصافی است که عبدالجلیل قزوینی رازی در کتاب نقض، درباره اثیرالملک براوستانی، به‌کار برده و این مسئله، افزون بر اشاره عبدالجلیل رازی به دفن این شخص در آستان مقدس رضوی، نشان‌دهنده آن است که واقف این نسخه‌ها یعنی ابوالفتح صاعد بن سعید، پسر اثیرالملک براوستانی است. همچنین به نظر می‌رسد نام «سعد» که در کتاب نقض برای اثیرالملک استفاده شده، صورت تصحیف شده نام «سعید» باشد.
نقض، ص83 و 219-220.
«از براوستان قم»، حسین واثقی، میراث شهاب، شماره 70، بهار 1391، ص199.
«تکمله بر مقاله از براوستان قم»، سید مصطفی مهری، میراث شهاب، شماره 71، بهار 1392، ص120.
دمیة القصر، ج1، ص447. در نسخه چاپی، نسبت «براوستانی» به «راوستانی» تصحیف شده است.
نقض، ص220.
نقض، ص120-121.
نقض، ص195.
دکتر احمد خامه‌یار
نظر شما