دوران قاجار در تاریخ ایران، شاهد دو قحطی هولناک بود که هریک برگ سیاهی در تاریخ این سرزمین کهن رقم زدند. قحطی بزرگ سال‌های ۱۲۹۶ تا ۱۲۹۸ (۱۹۱۷ تا ۱۹۱۹) که مصادف با جنگ جهانی اول بود، فاجعه‌ای بی‌سابقه در تاریخ ایران رقم زد و به گفته بسیاری از مورخین، بزرگترین نسل‌کشی قرن بیستم محسوب می‌شود. قحطی دیگری نیز در سال ۱۲۸۸ قمری (۱۸۷۰ میلادی) در شهر قم و برخی دیگر از مناطق ایران رخ داد که از نظر وسعت و شدت، به مراتب از قحطی بزرگ محدودتر بود.

مقدمه:

بررسی و شناخت رویدادهای تلخ و عبرت‌آموز تاریخ، ضرورتی انکارناپذیر برای ارتقای سطح دانش و آگاهی جامعه و جلوگیری از تکرار اشتباهات گذشته است. در این میان، قحطی‌های دوران قاجار به عنوان یکی از غم‌بارترین صفحات تاریخ ایران، حائز اهمیت بسزایی هستند.

قحطی بزرگ: فاجعه‌ای بی‌سابقه در تاریخ ایران

قحطی سال‌های ۱۲۹۶ تا ۱۲۹۸ (۱۹۱۷ تا ۱۹۱۹) که به "هولناک‌ترین فاجعه تاریخ ایران" نیز شهرت یافته، فاجعه‌ای بی‌سابقه در تاریخ این سرزمین بود. در این قحطی ویرانگر، حدود 40 درصد از جمعیت ایران، قربانی گرسنگی، سوءتغذیه و بیماری‌های ناشی از آن شدند. این فاجعه که به مراتب هولناک‌تر از هر رویداد دیگری در تاریخ ایران بود، به دلیل دخالت‌های خارجی، بی‌توجهی حکومت قاجار و احتکار غلات توسط برخی سودجویان، به ابعاد فاجعه‌باری رسید.

ابعاد و پیامدهای قحطی بزرگ:

• مرگ و میر: برآوردها حاکی از آن است که در این قحطی، بین 6 تا 10 میلیون نفر از جمعیت ایران جان خود را از دست دادند. این رقم معادل 40 تا 60 درصد از جمعیت آن زمان ایران است.
• گسترش بیماری: سوءتغذیه و گرسنگی ناشی از قحطی، باعث ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن مردم و شیوع بیماری‌های واگیردار مانند طاعون، وبا و تیفوس شد.
• فروپاشی اقتصادی: قحطی، کشاورزی و دامداری را به شدت فلج کرد و به ورشکستگی بسیاری از مردم و تشدید فقر در سراسر کشور منجر شد.
• تغییرات اجتماعی: قحطی، ساختار اجتماعی ایران را به شدت تحت تاثیر قرار داد و به مهاجرت گسترده مردم به شهرهای بزرگ و فرار از روستاها دامن زد.

مسئولان فاجعه:

• استعمارگران: دخالت‌های بی‌رحمانه بریتانیا و روسیه در ایران، از جمله غارت غلات و مصادره آذوقه، نقش مهمی در تشدید قحطی ایفا کرد.
• حکومت قاجار: بی‌کفایتی و فساد گسترده در حکومت قاجار، مانع از اتخاذ تدابیر لازم برای مقابله با قحطی و نجات جان مردم شد.
• احتکارگران: برخی از سودجویان با احتکار غلات و افزایش قیمت‌ها، به طور غیرمستقیم در تشدید قحطی و مرگ و میر مردم نقش داشتند.

قحطی سال ۱۲۸۸: گرسنگی در دوره‌ای دیگر

حدود 40 سال پیش از قحطی بزرگ، در سال ۱۲۸۸ قمری (1870 میلادی)، قحطی دیگری در شهر قم و برخی دیگر از مناطق ایران رخ داد. این قحطی که به مراتب از قحطی بزرگ محدودتر بود، حدود 10 درصد از جمعیت آن زمان ایران را از بین برد.

مقایسه دو قحطی:

• ابعاد: قحطی بزرگ از نظر وسعت، شدت و تلفات جانی، به مراتب هولناک‌تر از قحطی سال ۱۲۸۸ بود.
• علل: قحطی بزرگ عمدتاً ناشی از دخالت‌های خارجی و بی‌توجهی حکومت بود، در حالی که قحطی سال ۱۲۸۸ بیشتر به دلیل خشکسالی و عوامل طبیعی رخ داد.

پیامدها:

قحطی بزرگ تأثیرات مخربی بر جامعه ایران گذاشت و تا سال‌ها بعد از آن نیز آثارش به وضوح قابل مشاهده بود. از جمله پیامدهای این فاجعه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کاهش شدید جمعیت: مرگ و میر گسترده ناشی از قحطی، به طور چشمگیری از جمعیت ایران کاست و سال‌ها طول کشید تا کشور بتواند دوباره به سطح جمعیتی قبل از قحطی دست یابد.
• ضعف اقتصادی: قحطی، کشاورزی و دامداری را به شدت فلج کرد و به ورشکستگی بسیاری از مردم و تشدید فقر در سراسر کشور منجر شد.
• بی‌ثباتی سیاسی: قحطی و پیامدهای آن، نارضایتی عمومی را به شدت افزایش داد و به تشدید بی‌ثباتی سیاسی در دوران قاجار دامن زد.
• تغییرات فرهنگی: قحطی، ساختار اجتماعی ایران را به شدت تحت تاثیر قرار داد و به مهاجرت گسترده مردم به شهرهای بزرگ و فرار از روستاها دامن زد.

نقش تاریخ در زنده نگه داشتن یاد قربانیان:

بررسی و شناخت رویدادهای تلخ و عبرت‌آموز تاریخ، ضرورتی انکارناپذیر برای ارتقای سطح دانش و آگاهی جامعه و جلوگیری از تکرار اشتباهات گذشته است. قحطی‌های دوران قاجار به عنوان یکی از غم‌بارترین صفحات تاریخ ایران، حائز اهمیت بسزایی هستند و نباید به دست فراموشی سپرده شوند.

یادآوری:

• هدف از این نوشته، یادآوری تفاوت دو قحطی بزرگ و سال ۱۲۸۸ قمری برای کسانی است که هنوز آنها را با هم یکی می‌دانند.
• قحطی‌های دوران قاجار، فاجعه‌ای انسانی بود که جان میلیون‌ها نفر را گرفت و آثار آن تا سال‌ها بعد از آن نیز در تاریخ ایران باقی ماند.
• زنده نگه داشتن یاد قربانیان این فاجعه و بررسی علل و پیامدهای آن، گامی ضروری در جهت جلوگیری از تکرار چنین رویدادهای تلخی در آینده است.
  
  مهیار موسوی