پول ابزار مبادله برای بده و بستان کالاها و خدمات در بخش اقتصادی است که به سایر موقعیت ها (اجتماعی …) نیز تسری یافته است و کارکردهای متعددی را به خود اختصاص داده است. از نیازهای اولیه به غذا و پوشاک گرفته تا نیازهای ثانویه چون بهداشت و درمان و بالاخره نیازهای ثالثه مانند تفریحات با پول سر و سامان می گیرد و کم و کیف برخورداری و تامین نیازها تعیین می شود.

کارکردهای پول چنان گسترده و عمیق شده است که درک معنای هستی، فهم زیبایی ها، شناخت عظمت شأن و منزلت انسانیت، خیرخواهی و خیرطلبی … نیز به پول و میزان پول وابسته شده است. به زبان روش تحقیق می توان گفت پول متغیر مستقلی است که بسیاری از متغیرهای وابسته (رضایت، خوشبختی …) را تحت تاثیر آن قرار دارند. چه شد که پول چنین جایگاه رفیع و در عین حال ضروری پیدا کرد از موضوعاتی است که در جای خود قابل تحقیق و تفحص است. ولی در اینجا به نقش و کارکرد پول نظر داریم و به این سوال می پردازیم که پول چیست؟ و چه ابعادی دارد؟

در پاسخ به چیستی پول باید گفت که پول در دو شکل ابزار مبادله و هدف مبادله تبلور یافته است. وقتی با پول به خرید کالایی اقدام می کنید پول دارای چیستی ابزاری است. اما وقتی به دنبال به دست آوردن پول روزها و سال ها تلاش می کنید پول هدف است و از ماهیت هدفمندانه برخوردار است.

چیستی دوگانه پول را می توان در چیستی های دوگانه دیگر امور نیز یافت و امری رایج و متداول است. مثال: ازدواج می تواند هدف باشد یا وسیله ای برای دستیابی به آرامش. کار می تواند هدف باشد یا وسیله ای برای بروز استعدادها و کسب مهارت. هنر می تواند هدف برای تجلی زیبایی باشد یا وسیله ای برای ابراز خویش. ورزش می تواند هدف برای سلامتی باشد یا وسیله ای برای قهرمانی…

دوگانگی چیستی امور تا زمانی که هر یک در جای خویش عمل می کنند امری طبیعی و عادی است. یعنی وسیله در جای وسیله بودن خویش باشد و هدف در جایگاه هدف به سر و سامان امور بپردازد. به بیان دیگر، امور و تبادلات جاری و نرمال هستند تا زمانی که وسیله کارکرد وسیله بودن را ایفا نماید و هدف کارکرد هدفمندی را به انجام رساند.

آسیب، اختلال، بی نظمی و بدکارکردی از هنگامی بروز می کند که وسیله و هدف به جای یکدیگر قرار می گیرند و به جای یکدیگر عمل می نمایند. مثال: پول وسیله خریدن پوشاک، مایحتاج روزمره … است تا اینجا روال عادی است. اما وقتی با پول مبادرت به خرید افراد می شود یا بر روی افراد قیمت زده می شود که ارزش آنها چقدر است اینجا پول بدکارکردی پیدا می کند زیرا «ابزار پول» به جای «هدف پول» عمل کرده است.

خریدن جواهرات با پول یک روال مرسوم است و در اینجا «ابزار پول» در جایگاه خودش قرار دارد. اما زمانی که فرد دارای جواهرات از احترام گذاشتن به دیگران سرباز می زند «پول ابزار» به جای «پول هدف» وارد صحنه شده است.

این جا به جایی کارکردی موجب می شود که پول به شکل های مختلف شکل گیرد و پیامدهای ناخواسته متفاوت از مثبت تا منفی را ایجاد نماید که تعدادی از آن به قرار زیر است.

بنابراین، می توان نتیجه گرفت پول نیز مانند سایر پدیده های زندگی جمعی فی النفسه خوب یا بد نیست و سه عامل در تعیین چیستی پول دخالت دارند:

الف) شیوه بهره برداری و شیوه استفاده از پول به عنوان ابزار

ب) تعیین هدف و مقصد پول

ج) جا به جایی و جانشینی «پول ابزار» به جای «پول هدف» و بالعکس.

جامعه شناسی به نکات منفی و خانمانسوز شکاف پولدار و بی پول پرداخته است و از نکات مثبت و نعمت ساز پول گذر کرده است. این امر از توجه و تمرکز جامعه شناسان بر آسیب ها و مشکلات زندگی جمعی ناشی می شود.
اما باید گفت همانقدر که توجه به بدکارکردی های پول لازم و ضروری است. تحلیل و تحقیق و ایجاد معرفت و شناخت در مورد کارکردهای پول و موقعیت های طلایی که ایجاد می نماید نیز ضروری و حائزاهمیت می باشد.
پول می تواند امنیت آورد
پول می تواند خنده بیافریند
پول آسایش می سازد
و بسیاری مواهب دیگر که انسان و زندگی جمعی را از سختی رهانیده و او را در جایگاه رفیع انسانی قرار می دهد.

لذا، جامعه شناسی پول به عنوان آغازی برای دیدن و شناختن فرصت ها و امکاناتی که پول فراهم می نماید و معرفت به شرایط و موقعیت هایی که پول می سازد بیان خواهد شد.

رابطه پول با خانواده نیازمند بررسی است. رابطه پول با قومیت، رابطه پول با دین و عشق، رابطه پول با همکاری و همدلی، رابطه پول با سازمان های کار و شغل، رابطه پول با شهروندی و شهرسازی و … از جمله حوزه هایی است که در جامعه شناسی پول باید به آنها پرداخته شود و تاثیر و تاثر پول بر مقولات اجتماعی و بالعکس شناخته و در اختیار جوامع قرار گیرد.

دکتر منیژه نویدنیا