در حالی که سرشماری جدید جمعیت کشور در حال انجام است (مهر 1395)، این فرصت مناسب است تا به دقیق‌ترین سرشماری تاریخ قم اشاره کنیم که در سال‌های 1284 و 1285 هجری قمری، در دوران ناصرالدین شاه انجام شد.

این سرشماری در قالب رساله‌ای با عنوان "کتابچه اعداد نفوس اهالی دارالایمان قم" تدوین شده و جزو رسائلی است که در دوره ناصری به منظور تدوین "مرآت البلدان" (دانشنامه کشوری) به دستور و با نظارت اعتمادالسلطنه گردآوری شده است. نسخه‌ای از این رساله در مجموعه‌ای نگهداری می‌شود که در محل کاخ گلستان قرار دارد.

این کتابچه در سال 1364 به صورت عکسی در کتاب "قم‌نامه" (مجموعه مقالات و متون در باره قم) به کوشش دکتر مدرسی طباطبایی چاپ شد. اما این چاپ از کیفیت مطلوبی برخوردار نیست و خواندن آن دشوار است. جناب مدرسی این اثر را به محمدتقی بیگ ارباب نسبت داده‌اند، چرا که او در رساله حاضر ذیل سخن از قنات ناصری، از خود به همان‌گونه که در "تاریخ دارالایمان قم" (صفحه 116) دیده می‌شود یاد نموده است. با وجود این، با بررسی این موضوع، چنین چیزی مشاهده نمی‌شود.

با این حال، نظر ایشان صائب است و با توجه به اینکه در آن روزگار شهر قم دو تاریخ‌نگار نامدار (فیض و افضل‌الملک) داشت، شخص معتمد دیگری که بتواند چنین کار دقیقی را با حوصله به سرانجام برساند، وجود نداشته است.

ارباب با مراجعه به تک‌تک خانه‌های شهر و با ذکر نام صاحب‌خانه، تعداد افراد (مرد و زن) هر خانه و محل سکونت آنها را ثبت کرده است. همچنین او با مراجعه حضوری و دانه به دانه به اماکن مختلف، تعداد خانوارها، کاروان‌سراها، بازارها، حمام‌ها، گذرها و مغازه‌ها را با ذکر شغل صاحبان آنها، باغات و آسیاب‌ها (با ذکر نام و صاحبان آنها)، قنات‌ها، طوایف شهر و تعداد آنها و روستاها را با توضیح مختصری در باره آنها و با دقتی بی‌نظیر به ثبت رسانده است. بدین ترتیب، یکی از علمی‌ترین و دقیق‌ترین سرشماری‌های قم در دوره ناصری در دست است.

این رساله از نظر "نام‌شناسی" و "لقب‌شناسی" آن دوران، "شغل‌شناسی"، "جمعیت‌شناسی"، "جغرافیای تاریخی"، "تاریخ اقتصادی" و "تاریخ کشاورزی" و جز آنِ قم درخور توجه و اهمیت بسیار است و آگاهی‌های ارزشمندی از آن روزگار به دست می‌دهد و محلی برای تحقیق پژوهشگران است.

نویسنده قصد تصحیح این رساله را داشت، اما موفق به یافتن عکس شفافی از آن نشد. خوشبختانه، جناب آقای حسین احمدی رهبریان این کتابچه را به عنوان رساله دانشگاهی با نظارت جناب آقای دکتر محسن روستایی تصحیح کرده‌اند و انصافاً زحمات بسیاری برای این کار متحمل شده‌اند. ایشان کتاب را جهت انتشار به بنیاد قم‌پژوهی سپرده‌اند و مراحل آماده‌سازی برای چاپ آن در حال انجام است. نسخه "پیش از چاپ" آن اخیراً برای مدت کوتاهی در اختیار نویسنده قرار گرفته بود و مواردی را جهت اصلاح متذکر شد. امیدواریم با همکاری یکی از دستگاه‌های متولی استانی، این اثر ارزشمند منتشر شود.

لازم به ذکر است که جمعیت قم در سال 1309 هجری قمری، طبق گفته افضل‌الملک، 35 هزار نفر بوده است.

تلخیصی از متن سیدمحسن محسنی