شهر اصفهان در طول تاریخ به نام‌های مختلفی از جمله آپادانا، آصف هان، اسباهان، اسبهان، اسپاتنا، اسپادنا، اسپاهان، آسپدان، اسپدانه، اسپهان، اسپینر، اسفاهان، اسفهان، اصباهان، اصبهان، اصپدانه، اصفاهان، اصفهان، اصفهانک، انزان، بسفاهان، پارتاک، پارک، پاری، پاریتاکن، پرتیکان، جی، دارالیهودی، رشورجی، سپاهان، سپانه، شهرستان، صفاهان، صفاهون، گابا، گابیان، گابیه، گبی، گی، نصف جهان و یهودیه شناخته می‌شده است.

نظریه غالب:

بیشتر پژوهشگران معتقدند که نام اصفهان از "اسپهان" که در زبان فارسی به معنی "سپاه" است، گرفته شده است. در دوران ساسانیان، این منطقه محل گردآمدن سپاه بوده و سپاهیان مناطق جنوبی ایران برای نبرد از این ناحیه عبور می‌کردند. به مرور زمان، نام "اسپهان" به "اصفهان" تغییر یافته است.

نظریه‌های دیگر:

• یاقوت حموی: "اصفهان" را از "اسباه" به معنی "سپاه" و "سگ" می‌دانست.
• استاد پورداود: معتقد بود که در لهجه قدیم اصفهانی، "اسباه" به معنی "سگ" نیز بوده است.
• بطلمیوس: در سده دوم میلادی، نام این شهر را "اسپدان" نگاشته است.
• محمد حسین بن خلف تبریزی: "اصباهان" را معرب "اسپهان" می‌دانست و آن را نامی مشهور در عراق می‌دانست.
• مفضل سعدبن حسین مافروخی اصفهانی: معتقد بود که نام "اصفهان" از "اسفاهان" به معنی "لشکر" گرفته شده است.
• ابن اثیر: "اصفهان" را به معنی "سپاهان" می‌دانست و آن را محل تجمع سپاه ساسانیان می‌دانست.
• حمزه اصفهانی: "اصفهان" را از "سپاه" به معنی "قشون" و "سگ" می‌دانست.
• لاکّهارت: معتقد بود که نام "اسپاهان" از زمان پارت‌ها به این منطقه اطلاق شده است.

نقش سپاه:

با توجه به نظریه‌های مختلف، می‌توان نتیجه گرفت که نام اصفهان با سپاه و سپاهیگری ارتباط نزدیکی داشته است. در دوران ساسانیان، این منطقه به دلیل نقش مهمی که در امور نظامی ایفا می‌کرد، به "اسپهان" که به معنی "سپاه" است، معروف شد.