بدون شک یکی از جالب ترین مسائلی که در تاریخ معماری اسلامی شایان مطالعه و دقت می باشد موضوع احداث مساجد نمونه ایرانی است. مساجدی که در ایران ساخته شده به دو دسته تقسیم بندی می شوند و این دو دسته از حیث اهمیت، یکسان نیستند. یک دسته شامل عده قلیل ابنیه ایست که نقشه آنها همان نقشه سبک ابتدایی عرب با مشتقات آنست و دسته دیگر، مساجد ایرانی خالص است. تاریخ مساجد دسته اول روشن اما اندکی کوتاه است، که چیزی از آنها باقی نمانده است. ایران که آیین اسلام را پذیرفت به طور الزام روش اعراب را در احداث مساجد پیروی نمود ولی در نحوه بنای مساجد از سنن مخصوص خویش و ذوق صنعتی و سبکهای ساختمانی خود پیروی نمود. بنابراین دیری نگذشت که نقشه ی مسجد عربی در معماریهای متداوله ایران به کلی منسوخ گردید و مساجد چهار ایوانی که نمونه معماری ایرانی است از قرن پنجم هجری به بعد جایگزین مساجد اولیه گردید. مسجد جمعه اصفهان در حقیقت مجموعه ای از صنایع معماری و هنرهای زیبای ایران از ادوار بعد از اسلام را در بر دارد بنابراین تحولات معماری اسلامی ایران را طی چهارده قرن اخیر به خوبی در آن می توان مطالعه نمود. چهار ایوان مسجد جمعه که (صفه صاحب) در جنوب، در شمال "صفه درویش"، در مغرب "صفه استاد" و در مشرق "صفه شاگرد" نامیده می شوند و با تزئینات مقرنس سازی و کاربندی یکی از فنون بسیار جالب معماری ایران را بیان می کنند. نمای داخلی مسجد و کاشیکاریهای آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالا" مناره ها نیز مربوط به همین زمان می باشد. به طور کلی بنای مسجد جمعه اصفهان شامل بخش های زیر می باشد:-شبستان مسجد یا گچبری های بسیار زیبا که مربوط به عصر دیلمیان است. -گنبد و چهلستونهای اطراف آن که در ایوان جنوبی واقع شده و در فاصله سالهای 465 تا 485 ه-ق بنا شده است. این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شده است و از قرینه گنبد خواجه نظام الملک است که در سال چهارصدو هشتاد و یک ه-ق بنا شده، احداث این گنبد زیبا را به "ابوالغنائم تاج الملک" یکی دیگر از وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند. -در شمال ایوان استاد، شبستان کوچکی قرار دارد که زیباترین محراب گچبری مسجد را در بردارد. این شبستان که به "مسجد اولجایتو" معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است. بر این محراب زیبا نام "سلطان محمد خدابنده" ایلخان مسلمانی، به چشم می خورد. که قبل از تشرف به دین اسلام "اولجایتو" لقب داشت. علاوه بر آن، بر این محراب نام "محمد ساوی" وزیر دانشمند سلطان محمد و سال ساخت آن یعنی 710 ه-ق نوشته شده است. منبری که در کنار این محراب وجود دارد از شاهکارهای هنر منبت کاری است. -در کنار مسجد اولجایتو شبستان زمستانی مسجد به چشم می خورد که به "بیت الشتاء" معروف است. این شبستان در زمان تیموریان به دستور "عمادبن مظفر ورزنه ای" ساخته شده است. به همین علت به "شبستان عماد" نیز معروف است. این شبستان باشکوه با ستونهای قطور و کوتاه و طاقهای خیمه ای شکل که در وسط هر چشمه طاق قطعه ای از سنگ مرمر نور آن را تأمین می کند از دیدنیهای مسجد است.

-این اثر باشکوه و نفیس و معروف به علت در برداشتن نمونه های گوناگون هنر ادوار مختلف اسلامی و نیز از نظر فنی و هنری اهمیت بسیار دارد به طوری که همه ساله گروههای بیشمار از علاقهمندان ایرانی و خارجی آن را مورد بازدید قرار می دهند. حاصل این بازدیدها و بررسیها دهها جلد کتاب و رساله است که اکثر آنها چاپ و منتشر شده اند. -به طور کلی همان نسبت و اندازه که میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یادآور معماری و هنر دوران صفوی است. مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می دارد. -مسجد جمعه اصفهان به شماره 328 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.